KUR'AN'DA İSLAM ÖNCESİ KÜLTÜRÜN İZLERİ

521 Pages·2014·3.4 MB·Turkish

T.C.
İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI

DOKTORA TEZİ

KUR’AN’DA İSLAM ÖNCESİ KÜLTÜRÜN
İZLERİ
(Muamelat Örneği)

Hazırlayan: Emrah DİNDİ
2502100382

Danışman: Prof. Dr. Yaşar DÜZENLİ

İstanbul-2014

ÖZ
Eser Adı: Kur’an’da İslam Öncesi Kültürün İzleri “Muamelat Örneği”.
Yazar Adı: Emrah DİNDİ
Bilindiği üzere farklı tarihlerde ve farklı toplumlara indirilen her vahiy,
Kur’an başta olmak üzere, indiği tarihi, içinde bulunduğu toplumun örf ve adetlerini,
zihinsel tasavvurlarını dikkate almış ve onların tarihsel ve toplumsal olgularını göz
ardı etmemiştir. Bu bakımdan Kur’an’ın, Hz. Peygamber döneminde anlaşılma
sorunu olmamıştır. Nüzul ortamını çevreleyen kültürden uzaklaşıldıkça anlaşılma
problemi ortaya çıkmıştır. Özellikle de günümüzde, çağımız Müslümanlarının
kültürü, 7. yüzyıl Arap toplum yapısından oldukça farklılaşmıştır. Bu farktan dolayı
Kur’an’ı anlamadaki güçlük oldukça artmıştır. O bakımdan 20. yüzyılın ikinci
yarısından itibaren Kur’an’ın, 7. yüzyılda, İslam öncesi dönemde/cahiliye çağında
yaşayan Arap toplumunun kültürel unsurlarını ihtiva ettiği, vahyin içinde bulunduğu
toplum kültürünün bir parçası olduğu gerekçeleriyle, Kur’an’ı iki perspektifli olarak,
tarihsel ve evrensel anlama yöntemlerinin ortaya çıktığını görüyoruz.
İşte biz de bu çalışmada Kur’an ahkâmını, cahiliye çağı Arap toplumu kültürü
içinde iki perspektifli okumaya çalıştık. Kur’an’ın, vaz’ ettiği hükümlerde indiği
toplumun örf ve adetlerini, tasavvurlarını dikkate alıp almadığını tetkik ettik. Tevrat
ve İncil kaynaklı hangi ilkelerin Kur’an’da yer aldığını, ne tür hükümlerin iptal edilip
tashih edildiğini ele aldık. Yedinci yüzyıl Arap kültürü ile Kur’an metni arasındaki
diyalektik ilişkiyi inceledik. Buradan hareketle, İbranilerin ve cahiliye dönemi Arap
toplumunun hangi adetlerinin Kur’an’da teşekkül ettiğini ortaya koyduk. Diğer
taraftan, Kur’an’da teşekkül etmiş olan Arap kültür kalıplarına, evrensel ilkeleri
Kur’an’ın, nasıl yerleştirdiğini irdeledik. Çalışmanın inşa sürecinde ise analitik,
tümevarım yöntemi kullandık.
Bu araştırma neticesinde Kur’an’da yer alan pek çok ahkâm ve tasavvurun,
cahiliye döneminde Arap ve İbrani teamüllerin bir devamı niteliğinde olduğu,
dolayısıyla Kur’an’ın, hem yerel hem de evrensel bir yapıya sahip olduğu ortaya
çıktı.
Anahtar Kelimeler: Kur’an, Cahiliye, Ahkâm, Arap, Tevrat, İncil,
Tarihsellik.

II
ABSTRACT
Eser Adı: The traces of pre-İslamic culture in the Kor’an, “Example of social
principles”
Yazar Adı: Emrah DİNDİ
As it is known, every revelation, sent to different societies in different times,
particularly in Kor’an, regarded to the time of being situated, traditions and mental
imaginations of that society and did not ignore the society’s historical and social
facts. Fort this reason, Kor’an has no problem of perception at the time of Prophet
Hz. Muhammed. But, apart far from the culture, that circled revelation, the problem
of understanding of Kor’an has occured. Especially, nowadays, culture of present age
Muslim society has obviously differentiated from 7th Century Arabic society
structure. Because of this differentation, the diffuculty in understanding Kor’an,
rather increased among the present age Muslim societies. For this reason, we see ıt
was suggested that two perspective, historical and universal understanding methods,
since the second half of 20th Century, because of the fact that Kor’an includes
cultural elements of Arabic society living in 7th Century,  in the pre-Islamic
period/term of jahiliye, and is a part of the culture of the community which was ıt
born in.
In this study, we trıed to analyse Kor’an rules/ahkâm from the point of these
two perspective considering term of jahiliye Arabic society’s culture. We searched
whether Kor’an rules take into account the mental perceivings and traditions of
society living in that time. We examined which kind of principles from the Tevrat
and İncil are included in Kor’an and what type of rules are canceled or revised in
Kor’an. We have searched for the dialectical ralationship between the content of
Kor’an and culture of 7th Century Arabic society. From this perspective, we have
revealed which traditions of Hebrews/İbrani and Arabic society of jahiliye term are
formed in Kor’an. On the other hand, we examined How Kor’an places the universal
principals to cultural structures of Arabic society are formed in Kor’an. In the
process of construction of our study, we used the analytical and induction method.
In the conclusion of this study, It appeared that many rules, imaginations and
thinkings in Kor’an are the continuation of Hevrew, Arabic customs and practices in
term of jahiliye and so that, Kor’an has both reginol and universal structures.
Key Words: Kor’an, Cahiliye, Rule, Arabic, Tevrat, İncil, Historicity.
III
ÖNSÖZ
Malum olduğu üzere Kur’an’ın, belli bir tarihe ve bu tarihin içinde yerleşik
örf ve adetlere sahip bir topluma hitap ettiği ve o günkü toplumun tasavvurlarını,
geleneklerini, iktisadi, içtimai ve kültürel yapılarını hesaba katarak teşride bulunduğu
görülür.
Bu bakımdan Kur’an, nazil olduğu dönemde muhatap Arap toplumu
tarafından anlaşılma sorunu yaşamamıştır. Ne zaman ki, Kur’an’ın ahkâmını
çevreleyen zemin, zaman, sosyo-ekonomik, sosyo-kültürel yapı ve muhataplar
değişmiş işte o zaman Kur’an’ın anlaşılma sorunu ortaya çıkmıştır. Bu sorun
Müslümanların, Kur’an metninde bulunan ahkâmın kendileriyle ve 20. yüzyılda
içinde bulundukları çağın sosyo-kültürel yapılarıyla çağdaş olmadığının farkına
varmalarıyla daha da belirgin hale gelmiştir. Bu sebeple, Kur’an ahkâmının kendi
döneminin bir parçası olduğunu, bu ahkâmın literal anlamlarıyla bütün tarih ve
toplumlara taşınamayacağı iddiaları, Kur’an ahkâmının cahiliye çağı ide ve
gelenekleriyle, Tevrat ve İncil kaynaklı Medine merkezli Ehli Kitap örf ve
adetleriyle, diğer bir deyişle vahyin vakıayla ilişkisinin olup olmadığına dair bu
çalışmamızı bilimsel bir ihtiyaç haline getirmiştir. Ayrıca pek çok ayette Kur’an’ın
kendini “Arabî bir Kur’an” olarak tanımlaması, klasik ve çağdaş birçok İslam
âliminin Kur’an ahkâmının Arapların bildikleri ve uygulayageldikleri örf ve
adetlerden müteşekkil olduğunu, içinde bulunduğu topluma ait kültürel öğeler
içerdiğini dillendirmiş olmaları, bu çalışmayı neden tercih ettiğimizi ve bunun ne
derece önemli olduğunu da temellendiriyor olsa gerektir.
Dolayısıyla tezimizde, tarihsellik tartışmalarında Kur’an’ın cahiliye ve kendi
çağına ilişkin kültürel unsurlar içerdiği şeklinde henüz içi doldurulamamış
hipotezlerin gerçek olup olmadığını test etmek amacıyla Kur’an ahkâmını, nazil
olduğu cahiliye çağı Arap kültür laboratuvarında değerlendirmeye çalıştık. Bu
çalışmayı, Kur’an’ın Arabiliği ve Kur’an olgu arasındaki ilişki; nikâh, evlilik, talak,
iddet, miras, mehir, velayet, hayız ve cima’ gibi aile-evlilik ahkâmı; ticaret, riba,
rehin, yeminler, şahitlik, kefalet, vekâlet ve şirket gibi ticari ahkâm ve muameleler;
kısas, diyet, zina, hırsızlık, irtidat ve hirabe (yol kesicilik) gibi ukûbat konuları;
yiyecek ve içecek ahkâmı; savaş, ganimet ve köleliğe ilişkin teamüller; adalet, şûra
ve tahkim gibi muhakeme ahkâmı şeklinde yedi bölüm olarak ele alıp inceledik. Bu
alanlarda cahiliye döneminde var olan teamüllerin, Tevrat ve İncil kaynaklı
IV
uygulamaların Kur’an nazmında ne tür bir iz düşümle tecessüm ettiğini, nazımda
teşekkül eden bu yerel olgular içinde örüntülü verilen evrensel ilkelerin neler
olduğunu, Kur’an’ın cahiliye çağı olgularına nasıl müdahalede bulunduğunu, neleri
dönüştürüp tashih ettiğini ele almaya çalıştık.
Bu tezin çalışılmasını teklif eden ve tezin muhtevasının şekillenmesinde
emeği geçen tez danışmanım kıymetli hocam Prof. Dr. Yaşar DÜZENLİ’ye, tezin
okunup tashih edilmesinde emeği geçen tez izleme komite üyeleri değerli hocalarım
Prof. Dr. M. Mahfuz SÖYLEMEZ’e ve Doç. Dr. Necmettin GÖKKIR’a
katkılarından dolayı teşekkür ediyorum. Aynı şekilde tezin okunmasında, teknik
destek sağlanmasında emeği geçen Prof. Dr. M. Hanefi PALABIYIK’a, Yrd. Doç.
Dr. Yakup BIYIKOĞLU’na ve Arş. Görevlisi Korkut DİNDİ’ye teşekkürlerimi
sunuyorum. Tez izleme komitemde yer alan merhum cennet mekân hocam, Prof. Dr.
Mevlüt GÜNGÖR’e Cenab-ı Allah’tan rahmet diliyorum.

V
İÇİNDEKİLER
ÖZ ........................................................................................................................................... II
ÖNSÖZ ................................................................................................................................. IV
KISALTMALAR ................................................................................................................ XV
GİRİŞ ....................................................................................................................................... 1
I.ARAŞTIRMANIN PROBLEMATİĞİ VE AMACI ...................................................... 1
II.KAPSAMI ........................................................................................................................ 3
III.YÖNTEMİ ..................................................................................................................... 5
IV.KAYNAKLARI ............................................................................................................. 6
BİRİNCİ BÖLÜM
KUR’AN’IN OLGUSALLIĞI/ARABİLİĞİ VE
KUR’AN OLGU ARASINDAKİ İLİŞKİ
I.KUR’AN’IN OLGUSALLIĞI/ARABİLİĞİ ......................................................... 9
A.Lafzen Olgusallığı/Arabiliği ............................................................................. 9
B.Muhtevası Yönüyle Olgusallığı/Arabiliği ....................................................... 18
1.Ahkâmın Olgusallığı .................................................................................... 18
2.İnanç, İbadet ve Diğer Bazı Hususların Olgusallığı ..................................... 21
a.İnançlar ..................................................................................................... 21
1.Allah Tasavvuru .................................................................................... 21
2.Kader Anlayışı ...................................................................................... 23
3.Cennet ve Cehennem Tasvirleri ............................................................ 24
4.Cin, Şeytan ve Melek Tahayyülleri ...................................................... 27
b.İbadetler .................................................................................................... 33
1.Namaz ................................................................................................... 33
2.Abdest ve Gusül .................................................................................... 35
3.Ramazan Ayı ve Oruç ........................................................................... 38
4.Kâbe ve Hac Ayinleri ........................................................................... 40
5.Ay Takvimi ve İbadetler ....................................................................... 45
c.Tarihi Olay, Kıssa ve Diğer Bazı Konular ................................................ 47
1.Kıssalar ................................................................................................. 47
2.Evren Tasavvuru ................................................................................... 50
II.KUR’AN OLGU ARASINDAKİ İLİŞKİ .......................................................... 53
A.Kur’an’ın Olguları Dönüştürmesi ................................................................... 53
VI
B.Olguların Kur’an’a Dönüşmesi ....................................................................... 54
III.KUR’AN’IN MUAMELAT İLKELERİ VE CAHİLİYE DÖNEMİ AHKÂMI60
A.Muamelat Kavramı ......................................................................................... 60
B.Cahiliye Dönemi Ahkâmı ve Kavramları ....................................................... 63
C.Cahiliye Dönemi Ahkâmının Kaynağı ............................................................ 66
1.Cahiliye Arap Kültürü .................................................................................. 66
2.Hanifler Kültürü ........................................................................................... 70
3.Yahudi ve Hristiyan Kültürü ........................................................................ 72
İKİNCİ BÖLÜM
KUR’AN’DA KADIN VE AİLE KONUSUNDA
İSLAM ÖNCESİ KÜLTÜRÜN İZLERİ
I.KADIN ................................................................................................................. 77
A.Cahiliyede ve Kur’an’da Kadının Konumu .................................................... 77
1.Toplumda Kadının Konumu ........................................................................ 77
2.Ailede Kadının Konumu .............................................................................. 78
a.Ataerkil Aile Yapısı .................................................................................. 78
b.Arzu Edilen Kadın Tipi ............................................................................ 81
c.Kadının Eve Ait Olma Telakkisi .............................................................. 82
d.Kocanın Reisliği ve Kadını Tedip Yetkisi................................................ 84
B.Kadının Örtüsü ................................................................................................ 88
II.NİKÂH VE EVLİLİK ........................................................................................ 91
A.Nikâh ............................................................................................................... 92
1.Cahiliyede Nikâh .......................................................................................... 92
2.Cahiliyede ve Kur’an’da Nikâh Çeşitleri ..................................................... 93
a.Mut‘a ........................................................................................................ 93
b.Hıdn .......................................................................................................... 99
c.Cariyelerle Evlilik ................................................................................... 100
d.Zevacu’r-Raht ......................................................................................... 105
e.Zevacu Sevahibati’r-Rayat ..................................................................... 106
f.Nikâhu’l-İstibza’ ..................................................................................... 108
g.Zevacu’l-Bedel ve Zevacu’ş-Şiğar ......................................................... 109
h.Kardeşlik Akdi Nikâhı ............................................................................ 110
ı.Zevacu’s-Seby ......................................................................................... 111
VII
j.Ziyâfetu’l-Cinsiyye ................................................................................. 112
k.Nikâhu’l-Ba‘ûle/Nikâhu’s-Sadak ........................................................... 112
3.Tevrat, İncil ve Kur’an’da Farklı Din Mensupları ile Evlenmek ............... 115
4.Çok Kadınla Evlilik (Poligami) ................................................................. 117
a.Tevrat, İncil ve Kur’an’da Çok Kadınla Evlilik ..................................... 117
b.Cahiliyede ve Kur’an’da Çok Kadınla Evlilik ....................................... 119
1.Genel Olarak Poligami ....................................................................... 119
2.Lider ve Reislerde Poligami ............................................................... 124
5.Mahremiyet ................................................................................................ 127
a.Tevrat, İncil ve Kur’an’da Nikâhlanması Haram Olanlar ...................... 127
b.Cahiliyede ve Kur’an’da Nikâhlanması Haram Olanlar ........................ 129
1.Neseben Haram Olanlar ...................................................................... 130
2.Sıhriyetten Haram Olanlar .................................................................. 133
3.Sütten Haram Olanlar ......................................................................... 139
4.Nikâh ve Üç Talakla Haram Olanlar .................................................. 140
5.Evlatlık Edinmekle Haram Olanlar .................................................... 141
6.Mehir .......................................................................................................... 143
a.Tevrat, İncil ve Kur’an’da Mehir ............................................................ 143
b.Cahiliyede ve Kur’an’da Mehir .............................................................. 145
1.Mehrin Önemi, Türü ve Ölçüsü .......................................................... 145
2.Mehirde Hile ve Haksızlık .................................................................. 149
3.Mehri Geri Alma Halleri .................................................................... 151
7.Hayız ve Cima’ .......................................................................................... 153
a.Tevrat, İncil ve Kur’an’da Hayız ve Cima’ ............................................ 153
b.Cahiliyede ve Kur’an’da Hayız ve Cima’ .............................................. 155
III.TALAK............................................................................................................ 160
A.Tevrat, İncil ve Kur’an’da Talak .................................................................. 160
B.Cahiliyede ve Kur’an’da Talak ..................................................................... 163
1.Üç Talak ..................................................................................................... 163
2.Talak Yetkisi .............................................................................................. 166
3.Talak Yetkisinin Kötüye Kullanımı ........................................................... 170
4.Talak Türleri .............................................................................................. 173
a.Hul’ ......................................................................................................... 173
VIII
b.İ’la .......................................................................................................... 177
c.Zıhar ........................................................................................................ 180
d.Lian ......................................................................................................... 183
IV.İDDET ............................................................................................................. 189
A.Tevrat, İncil ve Kur’an’da İddet ................................................................... 189
B.Cahiliyede ve Kur’an’da İddet ...................................................................... 189
1.Boşama İddeti ............................................................................................ 189
2.Vefat ve Diğer İddetler............................................................................... 192
V.MİRAS ............................................................................................................. 197
A.Tevrat, İncil ve Kur’an’da Miras .................................................................. 197
B.Cahiliyede ve Kur’an’da Miras ..................................................................... 200
1.Nesep Sebebiyle Miras ............................................................................... 200
a.Asabe Miras Sistemi ............................................................................... 200
b.Mirastan Mahrum Bırakılanlar ............................................................... 202
c.Mirasta İkili Birli Taksim ....................................................................... 204
2.Sebep Dolayısıyla Miras ............................................................................ 207
3.Ahit ile Miras ............................................................................................. 209
4.Evlatlık Sebebiyle Miras ............................................................................ 213
5.Vasiyet Sebebiyle Miras ............................................................................ 216
VI.VELAYET ...................................................................................................... 218
A.Cahiliyede ve Kur’an’da Velayet ................................................................. 219
1.Genel Olarak Velayet ................................................................................. 219
2.Nikâh Velayeti ........................................................................................... 221
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
KUR’AN’DA TİCARİ KONULARDA
İSLAM ÖNCESİ KÜLTÜRÜN İZLERİ
I.TİCARET VE ALIŞVERİŞ ............................................................................... 224
A.Cahiliyede ve Kur’an’da Ticaret ve Alışveriş .............................................. 224
B.Cahiliyede ve Kur’an’da Haram Ay ve Harem Bölge .................................. 229
II.TİCARİ MUAMELELER ................................................................................ 234
A.Riba ............................................................................................................... 235
1.Tevrat, İncil ve Kur’an’da Riba ................................................................. 235
2.Cahiliyede ve Kur’an’da Riba .................................................................... 236
IX