kur'an'da allah'a ait azametli ifadeler

311 Pages·2007·1.74 MB·Turkish

by  Murat Kaya

T.C.
MARMARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İLAHİYAT ANABİLİM DALI
TEFSİR BİLİM DALI

KUR’AN’DA ALLAH’A AİT AZAMETLİ İFADELER
(Bunların Tahlili ve Orijinal Bir İ‘caz Vechi Olarak Temellendirilmesi)

Doktora Tezi

MURAT KAYA

İstanbul, 2007
T.C.
MARMARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İLAHİYAT ANABİLİM DALI
TEFSİR BİLİM DALI

KUR’AN’DA ALLAH’A AİT AZAMETLİ İFADELER
(Bunların Tahlili ve Orijinal Bir İ‘caz Vechi Olarak Temellendirilmesi)

Doktora Tezi

Murat KAYA

Danışman: Prof.Dr. Suat YILDIRIM

İstanbul, 2007

ii
İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ ....................................................................................................v
KISALTMALAR.....................................................................................................vi
GİRİŞ
I. ARAŞTIRMANIN GÂYESİ VE METODU........................................................1
II. KAYNAKLARIN DEĞERLENDİRİLMESİ.....................................................3
III. KONUYLA İLGİLİ BAZI KAVRAMLAR......................................................8
A. İ‘CÂZ VE MUCİZE.............................................................................................8
B. ÜSLUP.................................................................................................................9
C. AZAMET ve “AZÎM” SIFATI............................................................................10
D. İLİM...................................................................................................................12
E. KUDRET............................................................................................................14
IV. İ’CÂZÜ’L-KUR’AN........................................................................................16
A. KUR’AN’IN MEYDAN OKUMASI (TEHADDÎ)..............................................20
B. KUR’AN’IN İ’CÂZ VECİHLERİ.......................................................................25
1.Kur'an'ın Belâğatı ve Nazmı..............................................................................28
2. Muhtevasının Kapsamlılığı (Câmiiyyeti) .........................................................37
3. Getirdiği Esasların İnsanlığı Tatmin Etmesi.....................................................39
4. Gaybî Haberler Vermesi..................................................................................40
5. Daima Yeni Kalması........................................................................................45
6. Vahyin Hz. Peygamber’in Arzusuna Göre Gelmeyişi.......................................48
7. Teşrî‘î İ’câz.....................................................................................................52
8. Sarfe Nazariyesi...............................................................................................54

I. BÖLÜM
KUR’AN ÜSLÛBUNUN BAŞLICA HUSÛSİYETLERİ
A. MEVCUT EDEBÎ ŞEKİLLERDEN FARKLI VE MÜKEMMEL OLUŞU.........59
B. LAFIZ VE MÂNÂ DENGESİ............................................................................65
C. SES ve TERKİP NİZÂMINDAKİ ÂHENK........................................................71
D. EDEBÎ TASVİR.................................................................................................76
E. AYNI ANDA FARKLI SEVİYELERE HİTAP ETMESİ....................................82
iii
F. AKLA VE HİSLERE DENGELİ HİTAP ETMESİ..............................................85
G. AZ KELİMEYLE ZENGİN MÂNÂLAR İFÂDE ETMESİ (CEVÂMİÜ’L-KELİM).............88
H. ÂYET VE SÛRELER ARASINDAKİ TENÂSÜB.............................................93
I. ÂYET VE BÖLÜM SONLARINDAKİ ÜSLUP HUSÛSİYETİ...........................97
İ. ANLAMLI VE LÜZUMLU TEKRARLARIN BULUNMASI...........................100
K. MEVZÛLARIN İÇ İÇE ANLATILMASI.........................................................103
L. MUKÂYESELİ ANLATIM ÜSLÛBU..............................................................107
M. GÖNÜLLERE TESİR EDİŞİ...........................................................................109

II. BÖLÜM
KUR’AN’DAKİ ANCAK ALLAH’A MAHSUS OLABİLECEK AZAMETLİ
İFADELERİN TAHLİLİ
A. ALLAH’IN İLMİ İLE ALÂKALI AZAMETLİ İFADELER............................113
1. Her Şeyi Bilmesi............................................................................................114
a. Gizli Açık Her Şeyi Bilir.............................................................................115
b. Yer ve Göklerde Bulunan Her Şeyi Bilir.....................................................124
c. Kullarının Yaptığı Her Şeyi Bilir................................................................130
2. Gaybı Bilmesi................................................................................................132
a. Gaybı Ancak Allah Bilir.............................................................................135
b. Kalblerde Olanı Bilir.................................................................................138
c. Kıyametin Vaktini Sadece O Bilir...............................................................141
3. İlminin Nihâyetsiz Olması.............................................................................144
B. ALLAH’IN KUDRETİNİ GÖSTEREN AZAMETLİ İFADELER....................148
1. Yaratma İle Alâkalı İfadeler...........................................................................148
a. Bir Şey Yaratmak İstediğinde Sadece “Ol” Der.........................................151
b. Gökleri, Yeri ve Bunların Arasındaki Varlıkları O Yaratmıştır...................155
c. Gökleri ve Yeri Ayakta Tutan O’dur...........................................................161
d. Bütün İnsanları Yaratan O’dur..................................................................163
e. O’ndan Başkası Bir Sinek Bile Yaratamaz..................................................165
2. Kıyametle Alakalı İfadeler.............................................................................167
a. Hiçbir Canlı Ölümden Kaçamaz................................................................167
b. Vakti Geldiğinde Allah Kıyâmeti Gerçekleştirir.........................................170
c. Allah Bütün Varlıkları Konuşturur.............................................................178
3. Her Şeyin O’nun İradesine Bağlı Olması ve Dilediğini Yapması....................183
iv
4. Azâb ve Tehdidinin Şiddetli Olması...............................................................189
a. Tûr Dağı’nı İsrailoğulları’nın Üzerine Kaldırması.....................................190
b. İnkârcı Kavimleri Helâk Etmesi.................................................................192
5. Büyük Hâdiseleri Küçük Vâsıtalarla Gerçekleştirmesi...................................195
6. Bütün Canlıların Rızkını Vermesi..................................................................201
7. Herşeye Mâlik ve Hükümrân Olması.............................................................207
8. Bütün Varlıkları İhâta Etmesi.........................................................................215
C. MÜTEÂL OLUŞU............................................................................................219
D. EVVEL VE ÂHİR OLUŞU..............................................................................221
E. KULUNA ŞAH DAMARINDAN DAHA YAKIN OLMASI............................224
F. AZAMET ZAMİRİNİN (BİZ) KULLANILMASI.............................................229

III. BÖLÜM
KUR’AN’DAKİ ALLAH’A AİT AZAMETLİ İFADELERİN ORİJİNAL BİR
İ‘CÂZ VECHİ OLARAK TEMELLENDİRİLMESİ
A. KUR’AN’DAKİ AZAMETLİ İFADELER BİR İ‘CÂZ VECHİ OLARAK
DEĞERLENDİRİLEBİLİR...................................................................................234
B. KUR’AN ÜSLÛBU BİR AZAMET ÜSLÛBUDUR.........................................235
1. İlâhî Azamet Bütün Âyetlere Sirâyet Etmiştir................................................250
2. Vahyedilişi ve Tertîbi Kur’an’ın Azametli Yönlerinden Biridir......................252
C. AZAMETLİ İFADELERİ KULLANMAK SÂDECE ALLAH’A YARAŞIR...255
1. Azametli İfadeler Küllî ve Nihayetsiz Bir İlmi Gerektirir...............................263
2. Azametli İfadeler Nihayetsiz Bir Kudreti Gerektirir.......................................265
3. Azametli İfadeler Ezelî ve Ebedî Olmayı Gerektirir.......................................272
D. AZAMETLİ İFADELERİ KULLANMAK ALLAH’TAN BAŞKASINA
YAKIŞMAZ..........................................................................................................275
1. Azametli İfâdeleri Gerçekleştirmek Beşer Takati Dışındadır..........................275
2. Azametli İfadeleri Kullananlar Sözlerinin Gereğini Yapmaktan Âciz
Kalmışlardır.......................................................................................................278
SONUÇ.................................................................................................................284
KAYNAKLAR......................................................................................................289

v
ÖNSÖZ
Kur’an-ı Kerim, Allah tarafından indirildiği günden beri hep insanların günde-
minde olmuştur. Kimisi onu anlayıp hayatına tatbik etme gayreti içinde olurken kimisi
de inanmayarak ona cephe almıştır. Kur’an da baştan beri inkârcılara karşı pek çok delil
ileri sürmüş ve Allah tarafından gönderildiğine inanmıyorlarsa kendisine benzer bir söz
söylemelerini istemiştir. Nihayetinde inkârcılar Kur’an’ın bu talebi karşısında âciz kal-
mışlar, böylece Kur’an’ın mucizevî bir kitap olduğu ortaya çıkmıştır.
Tarih boyunca İslâm âlimleri Kur’an’ın insanları âciz bırakan pek çok üstün
yönünden bahsetmiş ve bunları eserlerinde açıklamışlardır. Biz de bu çalışmamızda,
Kur’an’ın farklı bir yönünü ele aldık ve o açıdan bakıldığında da Kur’an’ın mucize ola-
rak kabul edilebileceği kanaatine vardık. Çalışmamızda Kur’an’daki Allah’a ait azamet-
li ifadeleri tahlil ettik ve bunların sonsuz bir ilim ve kudret ile ezelî ve ebedî olmayı
gerektirdiğini gördük. Allah’tan başka hiçbir mahlûk bu vasıflara sahip olmadığından,
Kur’an’ın Allah tarafından gönderilen ilâhî bir kitap olduğu kendiliğinden anlaşılmış
oldu.
Çalışmalarım esnâsında bana en büyük desteği sağlayan âileme, baştan beri
büyük bir özveri ile bana yol gösteren ve yardımcı olan danışman hocam Prof. Dr. Suat
Yıldırım Bey’e, kıymetli teklif ve tenkitleriyle tezin zenginleşmesini sağlayan Prof. Dr.
Abdülaziz Hatip, Prof. Dr. Mevlüt Güngör, Prof. Dr. Ömer Çelik, Prof. Dr. Ali Köse ve
Prof. Dr. Veli Ulutürk Beylere, ayrıca çalışmalarım esnasında bana destek olan Çileha-
ne İlmî Araştırmalar Merkezi (İLAM) idarecilerine ve yetişmemde emeği geçen bütün
hocalarıma sonsuz teşekkürlerimi arz ederim.
Murat Kaya
İstanbul 2007
vi
KISALTMALAR:
a.mlf:
AÜİİFD: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
(a.s): Aleyhisselam
b.: İbni
bkz.: Bakınız
böl: Bölümü
DİA: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1988-
EI2: The Encyclopaedia of Islam (English, Second Edition), Leiden 1954-
h: Hicrî
haz.: Hazırlayan
Hz.: Hazreti
İA: İslam Ansiklopedisi, Milli Eğitim Bakanlığı, I-XIII, İstanbul 1940-1988.
Krş.: Karşılaştır
Ktp.: Kütüphanesi
md.: Maddesi
M.Ü.İ.F.D.: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
M.Ü.S.B.E.: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
nşr.: Neşreden
vii
s. Sayfa
sad.: Sadeleştiren
(s.a.v): Sallallahu aleyhi ve sellem
sy: Sayı
thk.: Tahkik eden
thr.: Tahrîc yapan
trc.: Tercüme eden
ts.: Tarihsiz
v: Vefâtı
ve dğrl.: Ve diğerleri
vb.: Ve benzeri
vr.: Varak
yy.: Yayın yeri yok

viii
GİRİŞ
I. ARAŞTIRMANIN GÂYESİ VE METODU
“İ’câz” kelimesi, bir Ulûmu’l-Kur’an ıstılâhı olarak her ne kadar hicrî II. asır-
dan îtibaren kullanılmaya başlanmış olsa da, Kur’an-ı Kerim’in mu‘cize oluşunun, onun
nüzûlünden îtibâren mevzubahis edilip araştırıldığı söylenebilir. Çünkü Kur’an’ın ilk
muhâtabı olan müşrikler, Kur’an’ın üslûbundaki farklılığı hemen anlamış ve ona bir
kaynak aramaya başlamışlardır. Ancak şiir ve edebiyatta ileri gelen üstadları, fevkalâde
bir belâğat ve fesâhata sahip olan bu kitabın, insan veya cin mahsûlü olamayacağını
îtiraf etmek mecburiyetinde kalmıştır. Bununla birlikte müşrikler, Kur’an’ın gaybî ha-
berleri üzerinde tartışmaya girmiş ve nihâyetinde verdiği bilgilerin doğru olduğunu
görmüşlerdir. Nitekim Rûm sûresinin ilk âyetleri üzerine Hz. Ebû Bekir ile Übey bin
Halef’in bahse girmesi meşhurdur1.
Zamanın ilerlemesiyle âlimlerimiz, Kur’an-ı Kerim’in pek çok i‘câz vechini or-
taya koyarak bu konuda hayli eser kaleme almıştır. Kaynaklarda bahsedilen i‘câz vecih-
lerinin sayısı, âlimlerin bakış açısına göre artıp eksilmektedir. Bu da gösteriyor ki,
Kur’an üzerine yapılan araştırmalar devam ettikçe, yeni yeni i‘câz vecihleri bulmak
mümkün olabilecektir. Zâten Rasûlullah (s.a.v) Efendimiz de, Kur’an’ın, insanı şaşırtan
yönlerinin (acâibinin) bitip tükenmeyeceğini haber vermiştir2. Biz de bu çalışmamızda,
Kur’an’ın i‘câz vecihlerinden birine daha dikkat çekerek konunun gelişmesine katkıda
bulunmak ve Kur’an’ın Allah tarafından gönderilen ilâhî bir kitap olduğu inancına bir
kez daha vurgu yapmak istedik. Zîrâ, Kur’an’ın mu‘cizevî yönlerinden bahsetmek ve
bunlara yenilerini ilâve etmek, hiç şüphesiz mü’minlerin îmânını artıracak, inkârcıların
da Kur’an-ı Kerim’e yaklaşmalarını sağlayacaktır.

1 Bkz. Tirmizî, Tefsîr, 30/3194; Kurtubî, Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Ebi Bekr, el-
Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân, Beyrut 1985, XIV, 3.
2 Tirmizî, Fedâilu’l-Kur’ân, 14; Dârimî, Fedâilu’l-Kur’ân, 1.
Bu maksatla, “Kur’an’da Allah’a Ait Azametli İfâdeler” konusunda bir çalışma
yaparak, bu tür ifadeleri tahlil edip orijinal bir i‘câz vechi olarak temellendirmeye karar
verdik. Görebildiğimiz kadarıyla bu konuda müstakil bir çalışma ve hatta kaynak olma-
yıp; konuya bazı tefsirlerde ve i‘câza dâir birkaç eserde yeri geldikçe temas edilmiştir.
Nitekim Naîm el-Hımsî, i‘câz yönünden sadece M. Saîd Ramazan el-Bûtî’nin esaslı bir
şekilde “İlâhî büyüklük ve azamet”ten (el-Kibriyâü’l-ilâhiyye) bahsettiğini söyler3 ki bu
da çok uzun olmayıp sadece bir başlıktan ibârettir. Aslında Bediuzzaman Saîd Nursî,
Bûtî’den daha evvel Risâle-i Nûr Külliyâtı’nın muhtelif yerlerinde i‘câzın bu yönüne
temas etmiştir. Daha sonra Veli Ulutürk, Kur’an-ı Kerim Allah’ı Nasıl Tanıtıyor? isimli
eserinde “Kur’an’ın İfadesindeki Haşmet” diye bir başlık açmış ve konumuza temas
etmiştir4. Yeri geldikçe bu âlimlerimizin görüşlerine mürâcaat edecek ve eserlerine atıf-
ta bulunacağız. Bununla birlikte Muhammed A. Draz kısaca5, Seyyid Kutub da zımnen6
bu konuya temas etmiştir. Aşağıda kısaca tanıtacağımız bazı eserlerin isminde “Aza-
met” kelimesi kullanılmışsa da, onlar, bizim üzerinde durduğumuz konuya yer verme-
miş, genel üslup ve i‘câz konularından bahsetmişlerdir. Bütün bunları gördükten sonra,
konunun müstakil bir çalışma hâlinde ele alınmasının doğru olacağı kanaatine vardık.
İ‘câz konusuna farklı bir bakış açısı kazandırmaya karar verdiğimizde, öncelik-
le Kur’an’ın i‘câz ve üslûbu üzerine bir hazırlık yaparak bu konuları girişte kısaca özet-
ledik. Daha sonra Kur’an-ı Kerim’i baştan sona tarayıp, ilk bakışta azamet hissi veren
âyetleri tesbit ettik. Bunların sayı îtibariyle çok fazla olduğunu görünce, içlerinden bir
kısmını seçerek konularına göre başlıklandırdık ve bir çalışma planı ortaya çıkardık.
Konuların tasnîfi ve alt başlıkların teşekkülü ile elimizdeki planı elde ettik.
Girişte Kur’an’ın i‘câz vecihlerini kısaca izah ettik. I. Bölüm’de Kur’an’ın üs-
lup husûsiyetleri üzerinde durduk. II. Bölüm’de, azametli ifâdeleri Allah’ın ilmi, kudre-
ti, müteal oluşu, evvel ve âhir olması, bütün varlıkları ihâta etmesi, kuluna şah damarın-
dan daha yakın olması, bütün varlıkların rızkını vermesi, her şeye mâlik ve hükümran

3 Hımsî, Naîm, Fikratu i‘câzi’l-Kur’ân, Beyrut 1980, s. 464, 447, 458.
4 Ulutürk, Veli, Kur’an-ı Kerim Allah’ı Nasıl Tanıtıyor?, İzmir 1994, s. 343-346.
5 Hımsî, a.g.e., s. 446, 447; Draz, Muhammed Abdullah, en-Nebeü’l-Azîm, ts., Dâru’l-kalem, s.
127, 139.
6 Hımsî, a.g.e., s. 446, 447; Kutub, Seyyid, Fî zılâli’l-Kur’ân, Beyrut 1980, II, 1111-1113.
2