Table Of Contents
_______
i
i
[
Kazimierz Łatak CRL
Małgorzata Pęgier
\
I I
I II
I
I
a
Ranatowicza
3
$
MMMW®
Kronika
Stefana
Ranatowicza
Kazimierz Łatak CR.L
Małgorzata Pęgier
Kronika
Stefana
Ranatowicza
Studium historyczno-źródioznawcze
Pragnąłem odsłonić to,
w jakiej cenie powinny być u nas wszelkiego rodzaju pamiątki przeszłości,
źródło naszej wiedzy o dziejach, których nieznajomość o ile przynosi wstyd,
o tyle przyswojenie sobie zasługuje na pochwałę.
Szymon Starowolski
LT
Łomianki 2017
Kazimierz Łatak CRL
Małgorzata Pęgier
Kronika Stefana Ranatowicza
Studium historyczno-źródłoznawcze
Recenzenci
ks. prof dr hab. Andrzej Bruździński SPIS TREŚCI
prof. dr hab. Irena Makarczyk
Wykaz skrótów 9
Redakcja
Małgorzata Pilecka
Wstęp 11
Projekt okładki
Mikołaj Jastrzębski CZĘŚĆ PIERWSZA.................................................................... 15
Autor Kromki ksiądz Stefan Ranatowicz. Zycie i twórczość 17
Skład
Maria Baranowska
Rozdział I. Pochodzenie i młodość 21
1. Miasto rodzinne ........................... 21
2. Data urodzin................................. 25
Pozycja iu k’ azuje się w ramach serii wydawniczej Instytutu Studiów 3. Rodzina.......................................... 27
nad Dziejami i Kulturą Zak
iami i „ ^-koI nu Kanoników Regularnych w Polsce 4. W drodze do wiedzy................... 32
4.1. Nauki początkowe............... 32
4.2. Studia uniwersyteckie.......... 36
ISBN 978-83-7565-553-7
Rozdział II. W zakonie kanoników regularnych laterańskich 39
1. Lata seminaryjne.......................................................................... 39
2. Praca i urzędy............................................................................... 55
Wydawnictwo LTW 3. Schyłek życia, śmierć i pogrzeb.................................................. 79
ul. rtm. W Pileckiego 9
4. Kultura oraz kontakty ze środowiskiem pozaklasztornym.... 81
Dziekanów Leśny
05-092 Łomianki
Rozdział III. Twórczość pisarska i najnowszy katalog prac 87
tel. 22 751-25-18
1. Uwagi wprowadzające .......................................................... 87
www.ltw.com.pl
e-mail: [email protected] 2. Zestawienie rozpoznanych dotąd prac................................ 90
2.1. Prace his fonograficzne ................................................... 91
2.2. Prace hagiograficzne...................................................... 91
2.3. Kopiarze, inwentarze i katalogi..................................... 92
~ 5 ~
SPIS TREŚCI
SPIS TREŚCI
.... 130
1.2. Materiały drukowane ..............................
2.4. Kolekcje kazań 92 .... 130
1.2.1. Biblia
2.5. Poezja 92 131
1.2.2. Ojcowie i pisarze kościelni..............
2.6. Wpisy w parafialnych księgach metrykalnych 92 133
1.2.3. Pisarze starożytni niechrześcijańscy
2.7. Wpisy w księdze kapituł generalnych kongregacji zakonnej ... 92 133
1.2.4. Kroniki polskie i obce ......................
2.8. Wpisy w księgach brackich........................................................93 135
1.2.5. Dzieła hagiograficzne .....................
137
2.9. Wpisy w klasztornych i parafialnych księgach 1.2.6. Katalogi papieży i biskupów ..........
93 137
administracyjno-ekonomicznych................... 1.2.7. Herbarze polskie..............................
93 138
2.10. Ikonografia i ornamentyka książkowa 1.2.8. Literatura o charakterze prawnym
.....138
1.2.9. Księgi o charakterze sakralnym .....
138
2. Źródła niepisane
95 138
CZĘŚĆ DRUGA 2.1. Źródła archeologiczne ...........................
97 139
Kronika. Analiza źródłoznawczo-historiograficzna rękopisu
2.2. Ikonografia
140
2.3. Epigrafika
99 141
Rozdział I. Opis kodykologiczny rękopisu
2.4. Tradycja oraz relacje świadków............
.99 143
1. Czas i miejsce powstania
2.5. Autopsja
102
2. Cel spisania i adresat
104 .. 145
3. Materiał piśmienniczy
Rozdział IV. Analiza treściowa........................................................
105 ... 146
4. Wielkość, budowa, foliacja i paginacja 1. Dzieje miasta Kazimierza i aglomeracji krakowskiej..................
107 ... 150
5. Pismo i język 2. Zakon kanoników regularnych laterańskich ...............................
6. Zdobienia 112 .... 151
3. Kongregacja krakowska zakonu...................................................
7. Kompozycja dzieła 113 3.1. Prepozytura macierzysta: kościół i klasztor Bożego Ciała ...... 151
8. Glosy autorskie 116 3.2. Katalog prepozytów prepozytury macierzystej kongregacji ..... 154
9. Oprawa 118 .... 162
3.3. Prepozytury lokalne kongregacji..........................................
3.4. Wina i kara: kwestie dyscyplinarne
Rozdział II. Losy rękopisu po śmierci Kronikarza 119 ... 164
w klasztorach kongregacji
1. Miejsce przechowywania 119 3.5. Hagiografia: żywoty świętych i świątobliwych konfratrów ... 166
2. Uzupełnienia tekstu przez późniejszych pisarzy . 122 .... 168
4. Inne zakony
3. Wypisy, streszczenia i kopie 123 .... 170
5. Biskupi i ich kurie
4. Fragmenty opublikowane drukiem 123 .... 171
6. Dwór królewski
5. Konserwacja i dygitalizacja rękopisu .... 173
124
7. Grupy etniczne i wyznaniowe ...................................................
175
8. Nauka i nauczanie. Kultura umysłowa......................................
Rozdział III. Źródła Kroniki ....180
125
1. Źródła pisane 9. Sprawy polityczne i społeczne 183
125
10. Szpitale, higiena i medycyna ....................................................
1.1. Materiały rękopiśmienne 184
125 11. Klęski żywiołowe, kataklizmy, zjawiska astronomiczne.......
1.1.1. Materiały z zasobu archiwum klasztornego ... 188
125
1.1.2. Materiały archiwów i bibliotek zewnętrznych 12. Mirabilia
129
7
~ 6
SPIS TREŚCI
Rozdział V Przydatność Kroniki 191
1. Kromka jako pomnik piśmiennictwa pragmatycznego
kanoników regularnych laterańskich kongregacji krakowskiej ... 191
2. Kromka na tle dziejopisarstwa innych polskich
kongregacji kanonickich w czasach nowożytnych 201
3. Specyfika warsztatowa dzieła 202
4. Walory naukowe i kulturowe 208
5. Recepcja Kromki 212 WYKAZ SKRÓTÓW
6. Kromka w roli źródła historycznego do badań
nad dziejami i kulturą w Polsce 216 ABC - Archiwum Klasztoru Bożego Ciała Kanoników Regularnych Late
rańskich w Krakowie
Zakończenie ABMK - „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne"
217
AKKK - Archiwum Kapituły Katedralnej w Krakowie
AKMKr - Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Sommario
221
ANK - Archiwum Narodowe w Krakowie
APKr - Archiwum Parafii Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny
Bibliografia
225 w Kraśniku
APMKr - Archiwum Parafii Mariackiej w Krakowie
Indeks osobowy
237 APSB - Archiwum Parafii w Suchej Beskidzkiej
APWm - Archiwum Parafii Świętej Katarzyny w Wolbromiu
BBC - Biblioteka Klasztoru Bożego Ciała Kanoników Regularnych Late
rańskich w Krakowie
BJ - Biblioteka Jagiellońska
BGUMCS - Biblioteka Główna Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej
w Lublinie
BSL - Biblioteka Seminarium Duchownego w Lublinie
BZNO - Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu
CRL - kanonik regularny laterański
LNMMB - Litewska Biblioteka Narodowa im. Martyno Mażvydo w Wilnie
MPH - Monumentu Poloniae historica
PSB - Polski słownik biograficzny
SPTK - Słownik polskich teologów katolickich
VAKA - Archiwum Kurii Arcybiskupiej w Wilnie
VUB - Biblioteka Uniwersytetu w Wilnie
WSTĘP
T A T zbiorach rękopisów Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie prze-
1/ \/ chowywana jest kronika o łacińskim tytule: Casimiriae cioitatis,
V V urbi Cracoviensi confrontatae, origo. In eaąue ecclesiarum erectiones et
religiosorum fundationes, nec non series, vitae, res gestae praepositorum conuentus
Canonicorum Regnlariuni Lateranensium S[ancti] Augustiniad Ecclesiam Sacra-
tissimi Corporis Christi descriptae a Stephano Ranothowicz eiusdem conuentus
et Ecclesiae Canonico Regulare professo'. W języku polskim ten tytuł może
brzmieć: Miasta Kazimierza, z miastem krakowskim sąsiadującego, początki.
W nich zaś kościołów powstanie i klasztorów założenie, a także poczet, żywoty
i czyny prepozytów konwentu kanoników regularnych laterańskich Świętego Augu
styna przy kościele Bożego Ciała opisane przez Stefana Ranothowicza tegoż kon
wentu i kościoła kanonika regularnego profesa. Jej autor - ksiądz Stefan Rana-
towicz - żył w latach 1617-1694. Urodził się w podkrakowskim Kazimierzu
i tu również zakończył swój długi, jak na ówczesne czasy, żywot. Pocho
wano go w prezbiterium kościoła Bożego Ciała. W klasztorze, do którego
wstąpił w 1636 roku, pełnił rozmaite urzędy, w tym kanclerza kapituły,
wykładowcy teologii i kaznodziei, zakrystiana i przeora, a także, co nie
jest bez znaczenia dla naszego tematu - bibliotekarza i archiwisty2. Przez
ponad dziesięć lat po potopie szwedzkim, który przyniósł upadek miastu
i ruinę klasztorowi, porządkował archiwum i książnicę klasztorną. Spi
sana przez niego Kronika, która miała służyć potomności, nauce i kulturze,
była przechowywana w archiwum klasztornym do połowy XIX wieku.
Do zbiorów Biblioteki Jagiellońskiej trafiła w 1877 roku, jako część depo
zytu po znanym zbieraczu narodowych pamiątek i współedytorze źródeł
historycznych Szymonie Dutkiewiczu (1802-1877)3. Najstarszą wzmiankę
1 BJ, sygn. 3742/IIL
2 K. Łatak, Ksiądz Stefan Ranatowicz CRL (1617-1694). Barokowy kronikarz i pisarz klasz
torny, Kraków 2010, s. 165; tenże, Ranatowicz Stefan, w: Encyklopedia katolicka, 1.16, Lublin
2012, k. 1204.
3 Katalog rękopisów Biblioteki Uniwersytetu Jagiellońskiego, cz. 2, red. W. Wisłocki, Kraków
1877, s. 798, 805; K. Łatak, Ksiądz Stefan Ranatowicz CRL..., s. 165.
11 ~
WSTĘP
WSTĘP
oo KKrroonmiccee ii odwołanie do niej zawiera niewielka rozprawa historyczna: nazwą potopu szwedzkiego, opublikował: Opisanie inkursji Szwedów do
Polski i do Krakowa'. Ksiądz profesor Kazimierz Łatak w 2010 roku opubli
kował: Opisanie krótkie początków kościoła Bożego Ciała na Kazimierzu i Kon
neeo i teologii księdza Michała Akwilina Gorczyńskiego (1657-1713) . wentu przy nim Canon[icorum\ Reg[ularium] S[ancti] Augustini6, w 2012
W szerszy obieg naukowy Kronikę wprowadził inny profesor Uniwer- roku relację o odsieczy wiedeńskiej w 1683 roku: Wojna pod Wiedniem9,
sytetu Krakowskiego, a mianowicie Jerzy Samuel Bandtkie (176 ), zaś w 2013 roku opis translacji relikwii Świętego Szymona z Lipnicy
który poszukując materiału źródłowego do swoich rozpraw i wykładów z Wawelu do kościoła bernardyńskiego na Stradomiu: Przeniesienie Reli-
z zakresu bibliografii, historii literatury oraz historii sztuki drukarskiej kwiey Bfeati] Simonis de Lipnica10.
w Polsce, skorzystał również ze zbiorów Biblioteki Klasztoru Kanoników Brak edycji Kroniki zaważył nad stanem badań nad nią. Wprawdzie
Regularnych na Kazimierzu5. Kronika obejmuje pod względem chronolo historycy, historycy literatury oraz historycy kultury niejednokrotnie
gicznym przestrzeń od XIV do końca XVII wieku, czyli cztery stulecia, cho postulowali podjęcie takich badań, ale postulaty te nie zostały dotych
ciaż spora część notat rocznikarskich sięga jeszcze dalej: XII i XIII wieku. czas uskutecznione. Do roku 2010 niewiele wiedziano również o samym
Nie ma w niej mętnej historiozofii ani subiektywnego oglądu rzeczywi autorze Kroniki. Jego biografię opracował dopiero ksiądz profesor Kazi
stości. W swojej masie jest rejestrem wydarzeń i opowieścią o ludziach mierz Łatak11. Kontynuowana wciąż kwerenda przyniosła nowe infor
- współtwórcach dziejów zakonu, Kazimierza i Krakowa, a także Polski macje źródłowe zarówno co do biegu życia księdza Ranatowicza, jak
i Europy - z próbą oceny, która nieraz wymyka się ówczesnej wizji świata, i samej Kroniki, która w międzyczasie była przedmiotem badań źró-
koncepcjom życia doczesnego i wiecznego. Redagując ją, Kronikarz, obok dłoznawczych i historycznych przeprowadzonych przez Małgorzatę
sporej liczby źródeł pisanych archeologicznych, epigraficznych, ikono Pęgier z Instytutu Nauk Historycznych Uniwersytetu Kardynała Ste
graficznych i prac drukowanych, wykorzystał również tradycję, pamięć fana Wyszyńskiego w ramach indywidualnego projektu badawczego,
zbiorową, żywe słowo i autopsję.
sfinalizowanego rozprawą doktorską w 2015 roku12. Celem niniejszej
Chociaż Kronika księdza Stefana Ranatowicza zaliczana jest do grupy
publikacji jest zapoznanie środowisk zajmujących się zagadnieniami
ciekawych i ważnych pomników polskiego dziejopisarstwa klasztornego
historii, historii historiografii, historiografii kościelnej, historii literatury
w epoce baroku i uznawana za niezwykle użyteczną w studiach nad dzie
oraz historii kultury polskiej z dotychczasowymi rezultatami kwerendy
jami i kulturą aglomeracji krakowskiej6, to jednak wciąż czeka na cało
nad postacią księdza Stefana Ranatowicza oraz rezultatami studium źró-
ściową i krytyczną edycję. Jak dotąd jedynie cztery niewielkie jej frag
dłoznawczo-historiograficznego nad jego Kroniką. Publikacja składa się
menty ukazały się drukiem: jeden w opracowaniu profesora Józefa Mit-
z dwóch części powiązanych koncepcyjnie. Część pierwszą poświęcono
kowskiego i trzy w opracowaniu księdza profesora Kazimierza Łataka.
autorowi Kroniki i jego twórczości, część drugą - samej Kronice. Struktury
Profesor Józef Mitkowski w 1958 roku, gdy obchodzono trzechsetlecie
wojny Polski ze Szwecją, znanej w historiografii i tradycji polskiej pod
7 Stefana Ranotowicza Opisanie Szwedów do Polski i do Krakowa (1655-1657), wyd. J. Mit-
kowski, Kraków 1958.
8 K. Łatak, Ksiądz Stefan Ranatowicz CRL..., s. 253-263.
Kraków 1707. Ks.ądz Gorczynsk, przywoływał ją jako Manuscripta patris Ranathowicz.
9 Tenże, Odsiecz Wiedeńska w relacji Kroniki ks. Stefana Ranatowicza CRL, w: Sic erat
in fatis. Studia i szkice dedykowane Profesorowi Bogdanowi Rokowi, 1.1, red. E. Kościk i in.,
Toruń 2012, s. 226-238.
10 Tenże, Księdza Stefana Ranatowicza CRL Opis translacji relikwii błogosławionego Szy
mona z Lipnicy z Zamku Krakowskiego na Stradom w 1685 roku, w: Non cesso gratias agere
nik6wRegularnych w Krakowie w XV i XV! wieku, > ^59“'
Deo et hominibus. Prace ofiarowane Ojcu dr. Anzelmowi Januszowi Szteinke OFM z okazji Zło
tego Jubileuszu Kapłaństzua i ponad 50-lecia pracy historyczno-pisarskiej, red. W.M. Michal
inkursji Szwedów do Polski i do
Stefan, PSB, t. 30/4, s. 560^561 - J BieniarzównaW Rallolowicz (Ranathaoicz) czyk, C.M. Paczkowski, Kraków - Warszawa 2013, s. 695-702.
s. 530; B. Krasnowolski, Układ przesuw królXV,~XVI"’ Kraków 1984, 11 Tenże, Ksiądz Stefan Ranatowicz CRL..., passim.
Krakowski" 1989, t. 54, s. 27-28. V akowskiego Kazimierza w wieku XV, „Rocznik 12 M. Pęgier, Kronika Stefana Ranatowicza. Studium z dziejów nowożytnego piśmiennictwa
klasztornego w XVII wieku, Warszawa 2015 (nips w ABC).
12 ~
~ 13 ~
WSTĘP
publikacji nie będziemy szczegółowo prezentować i omawiać. Uzna
liśmy bowiem, że objaśnia ją przejrzyście i wystarczająco sam spis treści.
Kronika, jak już nadmieniliśmy, jest wartościowym źródłem histo
rycznym i cennym pomnikiem literatury historycznej, częścią olbrzymiej
polskiej spuścizny piśmienniczej. Nawet dzisiaj, z perspektywy czytel
nika krytycznego, zaskakuje bogactwem rozwiązań formalnych i treści,
a także opiniami, które mogą być zakwalifikowane do grupy uniwersaliów
kultury historycznej, filozoficznej, teologicznej i społecznej. Jej cytowal-
ność w literaturze naukowej i popularnej dowodzi, że w miarę upływu
czasu i postępu badań historycznych staje się coraz bardziej użyteczna
w nauce. Już wstępny ogląd publikacji pozwala upewnić się, że nie ma
w zasadzie ważnych prac na temat dziejów i kultury aglomeracji kra
kowskiej w czasach staropolskich bez odniesienia i odwołania do Kromki CZĘŚĆ PIERWSZA
księdza Ranatowicza. Regularne sięganie po Kromkę przez naukowców
było powodem, dla którego w 2012 roku ją zdigitalizowano i umiesz
czono w bazie cyfrowej Biblioteki Jagiellońskiej. Dlatego pozwalamy
sobie wyrazić przekonanie, że publikacja jej monografii przysłuży się
zarówno nauce, jak i kulturze polskiej, nad którymi prowadzi się aktu
alnie tyle debat publicznych, czasem nadużywając nawet dobrych oby
czajów i niezmiennie obowiązującej kurtuazji. Książka przeznaczona
jest nie tylko dla profesjonalistów, ale także dla wszystkich zaintereso
wanych podstawowymi problemami rozwoju kultury, zwłaszcza kul
tury historycznej, należącej do tych wartości, które trzeba pielęgnować
i których trzeba bronić, gdyż stanowią o ogólnej tożsamości narodowej
i państwowej, a zarazem są źródłem inspiracji do działań określanych
jako patriotyzm jutra. Historia, jak z przekonaniem pisał ksiądz Stefan
anatowicz, jest bowiem siłą wielką, skondensowaną mądrością, fun-
amentem każdej z nauk oraz rodzicielką cnoty.
