Krakowski Hejnał Wolności

59 Pages·2018·8.655 MB·Polish

a
1
K
rakowski
H
ejnał
W
olności
u
" W 1
I f
krakowski
H
ejnał
W
olności
.T. P-
ć
?? .R
■ ■■
I li: i
Muzeum Historyczne Miasta Krakowa
Kraków 2018
Obchody 100-lecia Odzyskania Niepodległości przez Polskę
Cykl wystaw Muzeum Historycznego Miasta Krakowa
Spis treści:
Krakowski Hejnał Wolności
Kurator: Janusz Tadeusz Nowak
Recenzenci scenariuszy wystaw: prof. Zdzisław Noga, Jacek Salwiński
Wstęp.
Kierownik projektu i organizacja wystaw: Zuzanna Miśtal 6-7
Edukacja: Klaudia Kaczmarczyk
Promocja: Kinga Śliwa, Krzysztof Żyra Justyna Kutrzeba, Kopiec Pamięci 8-33
Redakcja: Łukasz Klimek Spis eksponatów prezentowanych na wystawie 34-51
Opieka konserwatorska: Justyna Lisowicz, Wiesław Fronczyk Wybrana bibliografia
52-53
Kopiec Pamięci
Janusz Tadeusz Nowak, Wolność przyszła z Podgórza
Dom Zwierzyniecki, ul. Królowej Jadwigi 41 54-77
6 sierpnia 2018 r. - 27 stycznia 2019 r. Wybrane eksponaty prezentowane na wystawie 78-80
Wybrana bibliografia.............................................. 81
Kurator: Justyna Kutrzeba
Współpraca: Wacław Szczepanik
Aranżacja plastyczna: Koza Nostra Studio sp. z o.o. Olga Jasionek, Wieża Pamięci 82-107
Wybrane eksponaty prezentowane na wystawie
108-109
Wolność przyszła z Podgórza Wybrana bibliografia 110-111
Dom Podgórza, ul. Limanowskiego 51
30 października 2018 r. - 24 marca 2019 r.
Kurator: Janusz Tadeusz Nowak
Współpraca: Alicja Ososińska
Aranżacja plastyczna: Anna Mokrzycka Wagner
Wieża Pamięci
Wieża Ratuszowa, Rynek Główny
30 października 2018 r. - 6 stycznia 2019 r.
Kurator: Olga Jasionek
Aranżacja plastyczna: Koza Nostra Studio sp. z o.o.
Folder
Kolegium Wydawnicze Muzeum Historycznego Miasta Krakowa:
Michał Niezabitowski (przewodniczący), Marcin Baran (sekretarz), Anna
Biedrzycka, Elżbieta Firlet, Ewa Gaczoł, Piotr Hapanowicz, Zdzisław Noga,
Wacław Passowicz, Jacek Salwiński, Joanna Strzyżewska, Andrzej Iwo Szoka,
Maria Zientara
Recenzenci: Piotr Hapanowicz, Tomasz Stachów
Projekt i skład: Elżbieta Szeredy
Redakcja: Łukasz Klimek
ISBN 978-83-7577-301-9
© Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, Kraków 2018
Rynek Główny 35,31-011 Kraków
Centrum Obsługi Zwiedzających
Rynek Główny 1,31-042 Kraków
tel.: [phone], [email protected], www.mhk.pl
Druk: Drukarnia DjaF
WSTĘP
rozbrzmiały dźwięki polskiej pobudki wojskowej odegranej
w chwili objęcia warty na odwachu przy wieży Ratuszowej
przez polskich żołnierzy. Przewrót z końca października za­
inicjowany przez oddziały porucznika Stawarza, który zakoń­
czył się przejęciem przez Polaków władzy w Krakowie, stał
się impulsem dla kolejnych polskich miast. Wkrótce Polska
była niepodległa.
Do tego wydarzenia nawiązuje tytuł cyklu wystaw zorgani­
zowanych przez Muzeum Historyczne Miasta Krakowa dla
uczczenia 100. rocznicy odzyskania niepodległości przez Pol­
skę - Krakowski Hejnał Wolności. W trzech oddziałach Mu­
zeum: w Domu Zwierzynieckim, Muzeum Podgórza i Wieży
Ratuszowej zostały przygotowane ekspozycje poświęcone Widok wieży Ratuszowej z odwachem według akwareli J. Kossaka i S. Tondosa, 1886, wł. MHK
wydarzeniom, które miały miejsce Krakowie, a bezpośrednio
wpłynęły na proces wyzwalania kraju. Ekspozycja zatytułowana Wieża Pamięci, zorganizowana
w oddziale Wieża Ratuszowa i udostępniona do zwiedzania
Pierwsza wystawa, Kopiec Pamięci, zorganizowana w Domu
31 października, dokumentuje z kolei te wydarzenia z pierw­
Zwierzynieckim, została udostępniona zwiedzającym 6 sierp­
szych lat niepodległej Polski, które rozegrały się na Rynku
nia 2018 roku, w 104. rocznicę wymarszu z krakowskich Ole­
Głównym. Wspomniane są więc tutaj zarówno przejęcie
andrów Pierwszej Kompanii Kadrowej Józefa Piłsudskiego.
warty od Austriaków 31 października 1918 roku, które miało
Tematem wystawy jest zaś kopiec Józefa Piłsudskiego - sym­
miejsce w przylegającym niegdyś do murów wieży odwachu,
bol wdzięczności narodu dla Marszałka, a także znak jego
jak i Święto Zjednoczenia Armii z udziałem Józefa Piłsudskie­
nierozerwalnego związku z Krakowem.
go, Józefa Hallera i Józefa Dowbora-Muśnickiego, będące
Druga wystawa, Wolność przyszła z Podgórza, przygotowa­ ukoronowaniem procesu tworzenia Wojska Polskiego.
na w oddziale Muzeum Podgórza i otwarta 31 października,
Kuratorzy wystaw z cyklu Krakowski Hejnał Wolności składa-
została poświęcona okolicznościom przeprowadzenia prze­
jąserdeczne podziękowania wszystkim instytucjom i osobom,
wrotu, który zakończył się odebraniem władzy przez Pola­
które użyczyły eksponaty na potrzeby organizacji ekspozycji
ków Austriakom, przejęciem magazynów i ważnych obiektów
w Domu Zwierzynieckim, Muzeum Podgórza i Wieży Ratu­
wojskowych, w tym lotniska w Rakowicach. To właśnie ze
szowej.
zlokalizowanych w Podgórzu austriackich koszar wyruszyły
polskie oddziały wyzwalające Kraków.
7
6

budowlę - polanę na wzgórzu Sowiniec. Decyzja
Geneza
rajców została poprzedzona aprobatą ze strony
Wymarsz Pierwszej Kompanii Kadrowej z krakowskich Ole­
Związku Legionistów i badaniami geologicz­
andrów 6 sierpnia 1914 roku stał się symbolem, wydarzeniem
nymi3. Zwyczaj nakazywał, aby kopce wznosić
kreowanym na nowy mit narodowy fundujący II Rzeczpospo­
w miejscach szczególnych, czy to ze względów
litą Utworzona na rozkaz Józefa Piłsudskiego z oddziałów
historycznych czy legendarnych, a przy tym
strzeleckich kompania stała się zalążkiem Legionów Polskich,
wyeksponowanych i malowniczych4. Ziemne
które stoczyły bój o wolną Polskę.
pomniki Kościuszki i Piłsudskiego zyskały taką
W idei usypania kopca wyraźnie nawiązywano do daty właśnie lokalizację i do dziś są widoczne z Błoń.
wymarszu oddziałów sformowanych przez Piłsudskiego.
To właśnie dokładnie w dwudziestą rocznicę tego wydarzenia
rozpoczęto, decyzją Rady Miejskiej, budowę kopca im. Józefa Uroczysta inauguracja sypania kopca Kopiec Józefa Piłsudskiego,
1936, fot. Henryk Cytowski,
- poświęcenie kamienia węgielnego
Piłsudskiego. Postać Marszałka symbolizowała walkę całych wł. Muzeum Historycznego
6 sierpnia 1934 roku Miasta Krakowa (kopia)
pokoleń o niepodległość, więc nadanie jego imienia budowli
było naturalne. Należy ponadto wspomnieć, że Komendant Uroczystość wpisywała się w cały cykl wydarzeń zwią­
I Brygady już w czasie I wojny światowej cieszył się popu­ zanych z okrągłą rocznicą wymarszu Pierwszej Kompanii
larnością w Krakowie. Tutaj wydrukowano jego pierwszą Kadrowej. Na liście zaproszonych było ponad 300 osób.
biografię i można było łatwo nabyć jego odznaki i wize­ Wśród gości byli senatorowie i posłowie z Krakowa, przed­
runki1. Pisano o nim wiersze, poematy i pieśni, ukazywały stawiciele administracji ogólnej, prezesi Izby Skarbowej,
się artykuły prasowe, a w marcu 1915 roku mieszkańcy w Izby Kontroli Państwa, Sądu Apelacyjnego z prokuratorami
liczbie 20 tys. podpisali się pod adresem imieninowym. Po­ i naczelnikami, dowódcy Policji Państwowej, korpus dyplo­
nad wiek wcześniej, w 1823 roku krakowianie zakończyli matyczny, wysocy przedstawiciele instytucji państwowych
budowę kopca zwanego Mogiłą Kościuszki. Wzniesiono go z siedzibami zlokalizowanymi w Krakowie, duchowieństwo
na wzgórzu bł. Bronisławy na cześć Naczelnika Powstania z abp. metropolitą krakowskim Adamem Stefanem Sapiehą
z 1794 roku, nawiązując tym samym do prastarej tradycji na czele, Organizacje Młodzieży Akademickiej, prezesi komi­
sypania mogił bohaterom. Ta tradycja była cały czas żywa tetów miejskich Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem
w społeczeństwie polskim, i to także poza granicami kraju. Po­
Józefa Piłsudskiego5, Komenda Związku Strzeleckiego, Zwią­
wstawały też kopce wydarzeń historycznych, walk narodowo­
zek Legionistów, dyrektorzy banków i kas oszczędności, pisa-
wyzwoleńczych, upamiętniające wybitnych Polaków. Grze­
3 Zob. Iwona Fischer, Historia kopca Józefa Piłsudskiego na Sowińcu. Cz. I.
gorz Gil naliczył blisko 270 kopców, w tym 12 wzniesionych
Od pomysłu do śmierci patrona. „Sowiniec" 2003, nr 21, s. 22.
w dwudziestoleciu międzywojennym upamiętniających oso­
4 Grzegorz Gil, Kopce..., s. 21.
bę Marszałka2. 5 Polityczne zaplecze dla obozu sanacyjnego stworzone z różnorodnych
Komitetów Współpracy z Rządem, które połączone stworzyły Bezpartyjny
UZ w lutym 1934 roku zdecydowano o wstępne. ioka . Blok Współpracy z Rządem Marszałka Piłsudskiego. 19 stycznia 1928 roku
ogłoszono deklarację ideową tej formacji. Głównym postulatem było umoc­
M?aZ h 7Ze W°ISkieg0- Z P°CZątWem ^da nienie władzy wykonawczej. Warunkiem przystąpienia do Bloku było uzna­
nie interesów państwa za priorytetowe, obowiązek pracy dla niego oraz
^^c^aJąwyz^dokładHe miejsce pod przyszłą
aprobata dla prac rządu. Tak sformułowany program pozwalał przyjmować
1 JanuszClsek,Józeffflsuds)(JwKr(ltow; 2x. osoby z różnych ugrupowań politycznych, w konsekwencji czego skład
BBWR był bardzo zróżnicowany. Po śmierci Marszałka w 1935 r. BBWR
przestał istnieć. Zob. Cz. Brzoza, A.L. Sowa: Historia Polski 1918-1945,
Kraków, s. 292-293.
rze i artyści, profesorowie z instytucji naukowyckprzedsta-
nowej w Muzeum Narodowym7, na którą złożyły się dzieła
wiciele prasy, w tym redaktorzy pism: „Nowego Dziennika ,
z archiwum Legionów oraz pamiątki osobiste Marszałka
„Ilustrowanego Kuriera Codziennego”, „Czasu , „Głosu Naro-
Józefa Piłsudskiego udostępnione przez Belweder8.
du”, „Naprzodu”, Zarząd Miejski, muzealnicy, „osoby z grona
Uroczystość poświęcenia kamienia węgielnego pod budowę
urzędników i obywateli miasta 6.
kopca na Sowińcu rozpoczęła się - jak relacjonował reporter
Niestety, powodziowe deszcze zmusiły organizatorów do po­ „IKC” - już o godz. 10 rano od podniesienia flagi na maszt,
ważnych zmian w bogatym programie obchodów. Zdecydo­ który miał stać się pionem centralnym przyszłego kopca,
wano się tylko na kilka wybranych punktów. 6 sierpnia 1934 i odegrania hymnu narodowego, po czym oddano salwę strza­
roku o godz. 9.00 w kościele Mariackim mszą św. łów z armat”9. Pod masztem zaś złożono ogromny głaz, na któ­
zainaugurowano uroczystości rocznicowe. Na­ rym została wyryta data 6 sierpnia 1934 roku. Następnie swo­
stępnie przed farą uformowałsię pochód złożony je przemówienia wygłosili prezydent Krakowa Mieczysław
z kadrowiaków w otoczeniu legionowych pocz­ Kaplicki oraz płk Walery Sławek. W gronie gości obecny był
tów sztandarowych, z prezydium Związku Le­ także wojewoda krakowski Mikołaj Kwaśniewski mocno za­
gionistów wraz z prezesem Walerym Sławkiem, angażowany w realizację idei sypania kopca ku czci Marszałka.
a także z przedstawicieli władz, posłów, cechów Po zakończeniu przemów chór Związku Legionistów wykonał
krakowskich ze sztandarami i insygniami oraz pieśń legionową Nad Wisłą czuwa straż. Jednym z efektow­
innych instytucji. Pochód udał się najpierw na nych elementów wieńczących uroczystość było
ul. Jagiellońską, gdzie odsłonięto tablicę upa­ wypuszczenie o godzinie 10.50 gołębia pocz­
miętniającą powstanie w 1914 roku Komitetu towego z depeszą hołdowniczą do Marszałka,
Rękodzielników i Cechów Krakowskich wspie­ w której prezydent Krakowa pisał m.in.:
rającego legiony w pierwszych miesiącach „Komendancie! W dniu uroczystym roz­
Wielkiej Wojny. Następnie, przy dźwiękach poczęcia prac około sypania Kopca ku czci
Przemówienie Walerego Sławka Pierwszej Brygady, dokonano odsłonięcia tabli­ Twego Imienia miasto Kraków składa Ci naj­
podczas poświęcenia kamie­
nia węgielnego pod budowę cy upamiętniającej przemianowanie ul. Wol­ głębszy hołd i wyrazy niezmiennego oddania”10.
kopca Józefa Piłsudskiego, fot.:
skiej na ul. Piłsudskiego, które miało miejsce Następnie wypuszczono 20 tys. gołębi pocz­
Agencja Fotograficzna „Świato­
wid , Kraków, 1934, wł. Muzeum 3 października 1933. Stosowne przemówienie towych z depeszą informującą o założeniu
Historycznego Miasta Krakowa
wygłosił prezydent miasta Mieczysław Ka- fundamentów pod kopiec. Znajdująca się
phcki (1875-1959). „Wśród śpiewu piosenek legionowych" w zbiorach Archiwum Narodowego w Krako­
pochód udał się do Domu im. Józefa Piłsudskiego na Ole­ wie depesza podbita prezydencką pieczęcią
Kamień pamiątkowy na Sowiń-
andrach, który został poświęcony przez bp. Stanisława Ro- z herbem miasta prezentowana jest na wysta­ cu z wyrytą datą poświecenia
kamienia węgielnego pod budowę
sponda, a okolicznościową mową przywitał zebranych prze­ wie w formie cyfrowej. kopca Józefa Piłsudskiego,
wodniczący komitetu budowy gen. Jerzy Narbutt-Łuczyński. fot. Agencja Fotograficzna „Świa­
towid”. Kraków, 1934,
czesnym popołudniem odbył się wernisaż Wystawy Legio- wł. Muzeum Historycznego
7 Zob. „Nowy Dziennik" 1934, nr 217, z 7 sierpnia, s.ll.
Miasta Krakowa
8 Zob. „Kurier Poranny" 1934, nr 217, z 7 sierpnia.
6 Archiwum Narod< 9 Zob. „Ilustrowany Kurier Codzienny” 1934, nr 215, z 5 sierpnia, s. 6.
10 ANK, sygn.29/273/0/4/81, s.137.
*
Siłą zamachową całego przedsięwzięcia był w znacznej mie­
Pogrzeb odbył się w Krakowie 18 maja 1935 roku gromadząc
rze jego wymiar symboliczny, który wzbudzał duże emocje
dziesiątki tysięcy osób, stajał się największą manifestacją
- dodajmy pozytywne. Do budowy kopca potrzeba było
II RP14. Trumna z ciałem Marszałka została złożona w krypcie
ok 94 tys m3 ziemi. W znacznej mierze wykorzystywano
św. Leonarda wawelskiej katedry, a następnie przeniesiona
tę'która była na miejscu, ale 35 tys. m3 należało dowieźć.
do krypty pod Wieżą Srebrnych Dzwonów.
Postanowiono, że będzie to ziemia zbierana z miejsc na ca­
Ponieważ samo sypanie kopca było swoistym
łym świecie, w których Polacy, bohatersko walcząc, przelali
rytuałem, podobnie pobieranie ziemi - przede
krew. Ta idea przyczyniła się do nadania budowli nazwy „Mo-
wszystkim z miejsc, gdzie Polacy walczyli
giła mogił".
- i umierali za wolność Ojczyzny - miało niezwy­
Delegacją, która pierwsza, już 10 sierpnia, przywiozła ze sobą kle podniosły charakter. Nierzadko uczestni­
woreczek z ziemią, była sztafeta wodna 10 strzelców pomor­ czyły w nim najwyższe władze samorządowe.
skich z oddziału Związku Strzeleckiego „Ruda” koło Torunia. Spisywano protokół, który podpisywany był
Również na początku sierpnia ziemię z Węgier za pośrednic­ przez dostojnych uczestników. Ziemia przesy­
i twem Leona Ferdynanda Miklossego przekazali prezyden­ pana do ozdobnej urny zabierana była przez
towi Krakowa, jako symbol braterstwa węgiersko-polskie­ oficjalną delegację, by umieścić ją na kopcu.
go, byli legioniści węgierscy wraz z komitetami powiatów Tam delegaci otrzymywali od Komitetu Bu­
i miast11. dowy Kopca im. Pierwszego Marszałka Polski
Józefa Piłsudskiego pisemne potwierdzenie
Pomysł, aby na uroczystość poświecenia miejsca pod kopiec
przekazania urn wraz z ich dokładnym opisem.
przywozić ze sobą woreczki z ziemią - pomimo wyraźnych
W ten sposób udokumentowane zostało cho­
zaleceń organizatorów, aby tego nie robić - pojawił się dość
ciażby dostarczenie urn przez członków Zjazdu
szybko i był ochoczo realizowany. Wedle zamysłu przewod­
Automobilklubów,którzyzcałejPolskizjechalisię
niczącego sekcji sypania kopca przy Magistracie płk. Tade­
w czerwcu w 1935 roku do Krakowa, przywo­
usza Tomaszewskiego, miała być złożona w Domu im. Józefa Kompania samochodowa Polskiej
żąc ziemie z odległych zakątków Rzeczypospo­ Organizacji Wojskowej z powiatu
Piłsudskiego w Oleandrach12. Grodzieńskiego, z urna, z koła
litej. Jest to tym ciekawsze, że na samochód
i samochodowego, fot. Agencja Fo­
Samo sypanie planowano rozpocząć już w listopadzie 1934 mogli pozwolić sobie wówczas zdecydowanie tograficzna „Światowid", Kraków,
* 1935, wł. Muzeum Historycznego
> roku13, jednak ze względu na konieczne prace organizacyjne najzamożniejsi i przy tym miłośnicy nowinek Miasta Krakowa
związane z przygotowaniem terenu i karczunkiem drzew kil- technicznych15. Prasa donosiła również o pie­
kakrotnie zmieniano harmonogram. Najpierw inaugurację sy­ churach Wacławie Pompie i Romanie Pachołku, którzy szli
pania kopca przesunięto na marzec, a w konsekwencji na 30 przez miesiąc, niosąc ze sobą ziemię z francuskich pobojowisk
I maja 1935 roku, jak się okazało - już po śmierci Marszałka. z okresu I wojny światowej. Wyruszyli spod polskiego kon­
Jozef Piłsudski zmarł w Belwederze 12 maja 1935 roku. Jego sulatu w Paryżu 4 września, a do Krakowa doszli 4 paździer-
^erc była niewątpliwym szokiem dla całego społeczeństwa.
14 Czesław Brzoza, Andrzej Leon Sowa, Historia Polski 1918-1945, Kra­
12 Zobtr7nV,KUri!rC°dZienny" 1934’w 2^, 2 6 Sierpnia, s. 6. ków, s. 331.
kopca..., s'24nP° 19M'nr 21112 1 sierPnia, s. 3; I. Fischer, Historio 15 Por.: Maja i Jan Łozińscy, Życie codzienne i niecodzienne w przedwojennej
Polsce, Warszawa 2012.
13 -Tempo dnia" 1934. nr 215, z 6 sierpnia.
15
14
I nika, przemierzając blisko 2000 km16. Delegaci
W Krakowie pojedyncze egzemplarze posiadają także: Mu­
Związku Peowiaków z Drohobycza przyjechali
zeum Narodowe, Zamek Królewski na Wawelu. Wartościowe
5 na rowerach. Prześcigano się w pomysłach dłu­
urny znajdują się też w kolekcji Muzeum Marszałka Józefa
gości trasy i sposobach dotarcia na Sowiniec.
Piłsudskiego w Sulejówku. Wymienione instytucje zechciały
Licznie przybywające delegacje przywiozły udostępnić je na wystawę Kopiec pamięci.
ziemię w woreczkach, puszkach, a najczę­
ściej w ozdobnych urnach. Wykonywano je
Pamiątki
z najrozmaitszych materiałów. Przedstawicie­
* le kolonii polskiej w Liberii przywieźli ziemię Sypanie Kopca na Sowińcu było najprawdopodobniej pierw­
w urnie wykonanej z kości słoniowej.
szą w historii współczesnej Polski akcją patriotyczną zakrojo­
W obudowie urny z ziemią ze stoku Langie-
Sztafeta kolarzy z Hrubieszowa ną na tak szeroką, wręcz ogólnonarodową, skalę. W związku
z urną, fot Agencja Fotograficzna wieża nieopodal Skarżyska-Kamiennej wy-
z tym można było nabyć liczne pamiątki, które służyły m.in. pro­
„Światowid", Kraków, 1935,
korzystano fragment pocisku artyleryjskie­
wł. Muzeum Historycznego Mia­ pagowaniu tego wydarzenia zarówno w kraju, jak i za granicą.
sta Krakowa (kopia) go, porcelanowa urna została złożona przez
Najpopularniejszym suwenirem zabieranym z Sowińca były
delegację Stowarzyszenia Byłych Więźniów miniaturowełopatki. Świadkowie historii wspominają, że wiele
Politycznych z Ostrowca Świętokrzyskiego i Ćmielowa,
f osób nabywało też malutkie taczki - drewniane lub metalowe.
L a urna z ziemią z Reduty Piłsudskiego pod Kostiuchnówką Odwiedzający Sowiniec mogli ponadto wysłać fotografię
wykonana była z gliny wołyńskiej.
w formie kartki pocztowej z okolicznościowym
znaczkiem i wybitą datownikiem datą dzien­
Początkowo urny eksponowane byty w Oleandrach, ale
ną, gdyż na polanie działała agencja poczto­
szybko okazało się, że wobec zwiększającej się ich liczby,
wa. Obok niej funkcjonowała także kawiarnia,
w Domu Legionistów brakuje miejsca do ich przechowy­
w której odpoczywano po trudach pracy i za­
wania. Ze względu na wartość historyczną i bogactwo form
pewne wspólnie cieszono się urokami zielonej
artystycznych zdecydowano, że w marcu 1936 roku, w dniu
okolicy Lasu Wolskiego. Wydział Wykonawczy
imienin Marszałka, w odwachu przy wieży Ratuszowej zosta­
nie otwarta wystawa 1000 urn. Chociaż w ciągu całej akcji Komitetu Budowy Kopca Józefa Piłsudskiego
wydawał również zestawy kart pocztowych
sypania kopca zebrano ich blisko 3000, na ekspozycji prezen­
towano te najokazalsze i najoryginalniejsze. W zbiorach Mu­ z rysunkami najładniejszych urn pozostawio­
zeum Historycznego Miasta Krakowa znajduje się największa nych na pamiątkę przez przybywające dele­
ze si ' k°mPletne Umy-Trafiłv d° zbiorów muzeum gacje, rysunkiem kopca z otoczeniem oraz
zestawy najefektowniejszych zdjęć. Wśród
z decyz a zhV * W Zwi^ku
decyzją zburzenia odwachu w 1946 roku17. wydawnictw znalazły się także pamiątkowe
Agencja pocztowa na Sowińcu,
drzeworyty: emblematy i dyplomy. Wydział fot. Agencja Fotograficzna „Świa­
towid", Kraków, 1935.
Wykonawczy Budowy Kopca zadbał bowiem
wł. Muzeum Historycznego Mia­
również o stronę wizualną promocji, angażując sta Krakowa (kopia)
16 ^nusz Tadeusz —
do zaprojektowania okolicznościowych dru-
17 Ibidem, s. 28 16.