kırâat disiplininde metodolojik alan tanımlaması

424 Pages·2014·2.79 MB·Turkish

T.C.
İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLÂM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI

DOKTORA TEZİ

KIRÂAT DİSİPLİNİNDE METODOLOJİK
ALAN TANIMLAMASI

MUHAMMED İSA YÜKSEK

İstanbul
2014
T.C.
İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLÂM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI

DOKTORA TEZİ

KIRÂAT DİSİPLİNİNDE METODOLOJİK
ALAN TANIMLAMASI

MUHAMMED İSA YÜKSEK
2502090340

TEZ DANIŞMANI:
PROF. DR. SITKI GÜLLE

İstanbul
2014

ÖZ
Bu çalışma, Kur’an nazmının mevsukiyetini temini kendisine amaç edinen
kırâat ilminin teorik alanına ait olan ve başta ulûmü’l-Kur’an olmak üzere farklı
disiplinlerde incelenen problematiklere dairdir. Aynı zeminin farklı bağlamlarda
ele alınan meselelerini bir araya getirip yeni bir alan tanımlaması yapmayı
hedefleyen çalışmanın merkezinde “metodoloji”, “tutarlılık” ve “bütünlük” olmak
üzere üç temel ilke bulunmaktadır.
İlimler felsefesine ait iki temel kavram olan “mebâdi” ve “mesâil” ilk iki
bölümün kurgusunda öncelikli rol oynamaktadırlar. Tanımlaması yapılacak alanın
temel problematikleri “mesâil” kavramı ile, alanın tarışmadan farklı disiplinlerden
aldığı ve kullandığı bilgiler ise “mebâdi” kavramı ile karşılanmaktadır. “Mebâdi”
ve “mesâil” kavramları altında yer alan başlıklar, içerikleri ve bağlantıları bu iki
kavramın bahsedilen karşılıklarına göre kurgulanmış, problematikler ile farklı
disiplinlerden alınan bilgiler arasına belirgin bir çizgi çekilmiştir.
Çalışmanın birinci bölümü kırâatların ontolojik zemini ile alakalı
problematikleri, ikinci bölümü ise kırâatların epistemolojik zemini ile alakalı
problematikleri ele alıp incelemektedir. Öncelikle “mebâdi”, sonra da “mesâil” üst
başlıkları altındaki konular bu iki bölümde özgün bir şekilde sadece kendi
bağlamlarında tartışılmış ve kesin yargılara varmaktan kaçınılmıştır.
Çalışmanın üçüncü bölümü bir deneme mahiyetinde, tanımlaması yapılan
alana dair metodoloji şablonu vermektedir. Gelişme ve genişlemeci yapısı dikkate
alınarak hazırlanan bu şablonda ilk iki bölümde analiz ve kritize edilen
problematiklerden çıkan sonuçlar arasındaki ilişki ağı kurulmuş, her bir konuya
ait çıktıların şemadaki yerine oturması sağlanarak çalışmanın benimsediği
metedolojinin alanın proplematiklerinin çözümünde aranan metodolojiye olumlu
bir katkı yansıtması sağlanmaya çalışılmıştır.

iii
ABSTRACT
This study is about the issues regarding the science of Qıraat which aims
to preserve the authenticity of Qur’anic scripture and examined issues mainly by
ulumul Qur’an (Qur’anic Scienses) and other disciplines. There are three main
tenets such as methodology, coherence and wholeness in the center of the study
which main goal is to gather different issues examined on different contexts but
on the same ground.
“Mebadi” and “mesail”, which are the two basic concepts of the
philosophy of sciences, has a major role in the construction of first two chapters.
The major problematic of the field to be defined is met with the concept of
“mesial”; and the knowledge taken from other diciplines and used without any
discussion is met by the concept of “mesial”. Headlines are designed under the
concept of “Mebâdi” and “mesâil” with their contents and connections. There is a
clear cut between the issues and the knowledge taken from different disciplines.
While the first chapter of the study focuses on the problematic regarding
ontological ground of qıraats, the second chapter is about epistemological ground
of qıraats. The subjects under the headlines of “mebadi” and “mesial” are
discussed authentically in their own contexts. It is also avoided to have sharp
judgments on them.
The third chapter of the study gives a methodological template on the
discipline of Qıraat. It is considered that the development and the expansionary
structure of the template in its preparation. In the first two parts, the web of
relation is constructed by using the results which are gained through analyzing
and criticizing the .issues. Then, the outcome which belongs to each subject has
been put in their own place in the template. By doing this, it is aimed to contribute
to methodology which has been established in this study.

iv
ÖNSÖZ
Kur’an-ı Kerim’in kelimelerinin okunma keyfiyetlerini inceleyen kırâat
ilmi, amacı ve mevzu itibarınca tarih boyunca vazgeçilemez bir öneme haiz
olmuş, üstlendiği misyon ile tasnifü’l-ulûm eserlerinde Kur’an elfazının
korunmuşluğunu temin eden yegane ilim addedilmiştir. Vahyin nüzul sürecinden
itibaren Kur’an kırâatının aktarımı bu ilim ve mütehassısları aracılığı ile bizlere
aktarılmış, telif süreci ile özgün bir kitâbiyata sahip olmuştur.
Kırâat külliyatı sadece Kur’an elfazının edâ keyfiyetlerini ele alan bir
yapıya sahiptir. Eserlerin sistematiğine bakıldığında, bu farklılıkların iki ana
başlık altında incelendiği görülmektir. Lehçelere dayalı ve formüle edilebilme
özelliğine sahip kelime farklılıklarını inceleyen birinci grup “usûlü’l-kırâat”,
genelde lehçesel temelli olmayan okuma farklılıklarını ele alan ikinci grup ise
“ferşü’l-huruf” ana başlıkları ile bu eserlerde okuyucuya sunulur.
Kırâat disiplinin “usûl” dediği alan, genelleştirilme ve kurallaştırılma
ilkelerine uyum sağlayan kırâat farklılıklarına dairdir ve metodik gayeler taşımaz.
Tezimizin çıkış noktası, metodik bir içeriğe sahip olmayan kırâat ilminin usûlüne
rağmen bu ilmin metodik hassasiyetlere sahip birçok problematiğini dikkate
almakta ve bu problematiklerin nerelerde incelendiğini sorgulamaktadır.
Çalışmamız, bu adımın ötesinde tespit edilen kırâat ilmi ile birebir alakalı
problematikleri bir araya getirip tanımlamasını yapacağı alanda incelemeyi
amaçlamaktadır. Böylece kırâat ilminin mezkûr meselelerine bütüncül
bakılabilecek, tutarlılık sağlanabilecek ve metodik hedeflerle konulara
yaklaşılabilecektir.
Yeni bir alan tanımlaması söylemi birçok sorumluluğu beraberinde
getirmektedir. Bu alanın oluşturulmasında ilimler felsefesine müracaat oldukça
elzemdir. Nitekim bu alan kullanacağı temel argümanları ilimler felsefesinden
alacak ve bu argümanlar üzerine bir sistem bina edecektir. Daha işin başında,
tanımlanacak bu alanın bir deneme mahiyetinde olduğu vurgulanmalıdır.
Dolayısıyla, özellikle seçilen problematikler bağlamında, kemikleşmiş bir yapıdan
söz edilemez. Tezimizin özellikle bir metodoloji denemesi mahiyetine sahip
v
üçüncü bölümünde, genişleme ve gelişme ihtimal ve imkanları göz önünde
bulundurulmuştur.
Bu çalışma, yorucu ve sıkıntılı bir sürecin ürünü olup çalışılan alanın ve
üzerinde konuşulan konuların hassasiyeti uykusuz geçen nice gecelerin sırrı ile
doludur. Çalışmamız esnasında eserlerinden istifade ettiğimiz ve edemediğimiz,
nice sıkıntılara göğüs gererek bu ilimlerin bize aktarımına vesile olan değerli
âlimlerimizi rahmetle anıyorum. Yine, çalışmam esnasında gerek kaynak gerekse
fikri anlamda katkılarını esirgemeyen danışman hocam kıymetli Prof. Dr. Sıtkı
GÜLLE’ye, tezin her aşamasında bana vakit ayıran ve istişare imkânı sunan Prof.
Dr. Mehmet DAĞ’a, fikir ve eleştirileri ile tezin olgunlaşmasında emeği olan Dr.
Adem YIGIN’a, kaynak ve çalışma ortamını hizmetimize sunan İSAM
kütüphanesi ve çalışanlarına, çalışmalarım esnasında vakitlerinden büyük
fedakarlık eden değerli eşim Vildan Hanım’a ve kızım Edibe Dilara’ya, maddi
manevi her türlü yardımları ile varlıklarını hiç unutturmayan kıymetli aileme
müteşekkirim.
Hatalarımızın affı niyazı ile..

Fatih, 2014
Muhammed İsa YÜKSEK

vi
İÇİNDEKİLER
ÖZ .............................................................................................................. iii
ABSTRACT .............................................................................................. iv
ÖNSÖZ ....................................................................................................... v
İÇİNDEKİLER ........................................................................................ vii
KISALTMALAR .................................................................................... xiv
GİRİŞ .......................................................................................................... 1

BİRİNCİ BÖLÜM
ONTOLOJİK DÜZLEMİNDE KIRÂATLAR
I. TANIMLARI BAĞLAMINDA KUR'AN-KIRÂAT ÖZDEŞLİĞİ ....... 21
A. KIRÂAT METODOLOJİSİNİN MANTIK İLMİNDEN ALDIĞI
MEBÂDÎ-KLASİK MANTIĞIN TANIM TEORİSİ ........................................ 23
1. Tanımın Temel Dinamikleri .......................................................... 23
a. Özsel Temeller ...................................................................................... 24
i.Cins ..................................................................................................... 24
ii. Nevi................................................................................................... 25
iii. Fâsıl .................................................................................................. 27
b. İlintisel Temeller ................................................................................... 28
i. Hâssa ................................................................................................. 28
ii. Araz-ı Âm .......................................................................................... 28
2. Tanım Çeşitleri .............................................................................. 29
a. Hadd ..................................................................................................... 30
i. Hadd-i Tâm ........................................................................................ 30
ii. Hadd-i Nâkıs ..................................................................................... 30
vii
b. Resim .................................................................................................... 31
i. Resm-i Tâm ........................................................................................ 31
ii. Resm-i Nâkıs ..................................................................................... 31
3. İdeal Tanımın İlkeleri .................................................................... 32
B. KUR’AN KELİMESİNİN ETİMOLOJİK TAHLİLİ VE TANIMI . 35
1. Etimolojik Tahlil............................................................................ 35
a. Hemzesiz Kökten Geldiğine Dair Görüşler ............................................ 36
i. نﺋارﻗ’den Müştak Olduğu Görüşü ...................................................... 36
ii. نرﻗ ’den Müştak Olduğu Görüşü ...................................................... 36
iii. ﺔﻧﯾرﻗ’den Müştak Olduğu Görüşü ..................................................... 37
b. Hemzeli Kökten Geldiğine Dair Görüşler .............................................. 37
i. أرﻗ’den Müştak Olduğu Görüşü ......................................................... 37
ii. ءرﻗ’den Müştak Olduğu Görüşü ........................................................ 39
iii. Hemzesiz Telaffuzun Tahfif Amaçlı Olduğu Görüşü ........................ 40
c. Alem Olduğuna Dair Görüşler .............................................................. 41
i. Alem-i Mürtecel Olduğuna Dair Görüşler ......................................... 42
ii. Alem-i Menkûl Olduğuna Dair Görüşler ........................................... 43
2. TANIM .......................................................................................... 45
a. Fakihler ve Usûlcülerin Kur’an Tanımı .................................................. 45
b. Kelamcıların Kur’an Tanımı .................................................................. 57
c. Tefsircilerin Kur’an Tanımı .................................................................... 65
C. KIRÂAT KELİMESİNİN ETİMOLOJİK TAHLİLİ VE TANIMI . 71
1. Etimolojik Tahlil............................................................................ 71
2. Tanım ............................................................................................. 72
D. KUR’AN-KIRÂAT AYNÎLİĞİ ....................................................... 74
viii
II. YEDİ HARF PROBLEMATİĞİ .......................................................... 85
A.KIRÂAT METOLOJİSİNİN HADİS İLMİNDEN ALDIĞI
MEBÂDÎ-YEDİ HARFE DAİR HADİSLER ................................................... 86
B. YEDİ HARFLE İLGİLİ İLERİ SÜRÜLEN KUVVETLİ
GÖRÜŞLER ...................................................................................................... 91
1. Yedi Harfin Hakikati Bilinemez-Müteşabih Olduğu Görüşü ........ 92
2. Yedi Lehçe Görüşü ........................................................................ 93
3. Müterâdif Kelimeler Görüşü ......................................................... 96
4. Yedi Vecih Görüşü ........................................................................ 97
5. Kesretten Kinaye Görüşü............................................................... 99
C. MEVCUT BİRİKİMİN YEDİ HARF EKSENLİ ANALİZİ.......... 101
1. Mevcut Kırâat Birikiminin Kategorik Analizi............................. 102
a. Fonetik Farklılıklar .............................................................................. 103
b. Gramatik Farklılıklar ........................................................................... 104
ba. Sarfa Dair Farklılıklar .................................................................... 104
baa. Fiiller ....................................................................................... 105
baaa. Fiil Kiplerindeki Farklılıklar ................................................ 105
baab. Fiillerde Şahıs ve Zaman Farklılıkları................................. 107
baac. Fiillerde Kelime Farklılıkları ............................................... 107
baad. Fiillerde Harf Farklılıkları .................................................. 108
bab. İsimler ..................................................................................... 108
baba. İsimlerde Müfred-Cemi Farklılıkları .................................. 108
babb. İsimlerde Kalıp Farklıkları ................................................. 108
babc. İsimlerde Kelime Farklılıkları ............................................ 109
babd. Muarrebler ....................................................................... 109
ix