Komizm w polskiej sztuce gotyckiej

144 Pages·30.026 MB·Polish

by  Maciej Gutowski

MACIEJ
GUTOWSKI
lomizm
polskiej sztuce gotyckiej
Zagadnienie komizmu w polskiej
sztuce gotyckiej nie było dotych­
i
czas przedmiotem badań nauko­
r
wych. A przecież, i widzimy to
wyraźnie w świetle twórczości
aktualnej, ta właśnie kategoria od­
grywa poważną rolę w sztuce
wszystkich epok, posiadając przy
tym szczególnie silną nośność spo­
łeczną. Ujawnienie zaś i zrozumie­
nie występującego w sztuce danej
epoki komizmu spełnia zasadniczą
rolę w naświetleniu całości jej
kultury.
W Polsce średniowiecznej ko­
mizm pojawia się w sztuce niepo­
miernie rzadziej i bardziej margi­
nesowo niż w krajach zachodnich. •{
Mimo stosunkowo niewielu dzieł
o tematyce komicznej, występują­
cych w polskiej literaturze i pla­
Komizm
styce średniowiecznej, znalazły się
w nich jednak podstawowe tematy,
tak że wszystkie te zjawiska, któ­ w polskiej sztuce gotyckiej
re były głównym przedmiotem
ośmieszania w całej sztuce euro­
■
pejskiej, ośmieszano i w sztuce
polskiej. Wydaje się przy tym —
co jest bardzo ważne — że sztuka
polska posiada w wyborze tema­
tyki komicznej wyraźnie odrębną
specyfikę.
Praca niniejsza jest próbą omó­
wienia zachowanych w polskiej
sztuce gotyckiej przedstawień o
wymowie komicznej, próbą znale­
zienia odpowiedzi, jaką pełniły
rolę, jakie treści miały przekazy­
wać i dlaczego występowały głów­
nie w obiektach o przeznaczeniu ' } ■
sakralnym.
r
’ i
4
I
r
z
sztu
czas
wyc
wyi
akti
gry
WS2
tyn
łec
nie
epc
roi
ku
mi
mi
ne
M
o
cy
sIt
p
■
< 4.
1
■ -
Maciej Gutowski
2
szlu
czas
wyc
wyr
akti
gry
wsz
tyir
lec:
nie
epc
roi
ku
mi
mi
ne
M
o
cy
st
w
Komizm
tć
rc
w polskiej sztuce gotyckiej
&
Państwowe Wydawnictwo Naukowe
Warszawa 1973
Spis treści
Okładką i obwolutą projektował
KRZYSZTOF RACINOWSKI
SZtU
czas
wyc
wyi
Redaktor prowadzący Elżbieta Studniarkowa
akt'
gry Redaktor techniczny Teresa Skrzypkowska
WS2
tyn Korektorki: Joanna Pychowska, Władysława Bulsza
Od autora 7
łec
nie I. Stan badań, metoda, zakres pojęć • 9
epc
Stan badań 9
roi
Metoda 14
ku
Komizm, jego teorie, zakres pojęć 19
mi Zakres badań 31
mi
II. Postać komiczna 43
ne
M Błazen .... 43
Dziki człowiek 64
Pigmeje 74
Małpa .... 77
Diabeł . . . . 92
III. Sytuacja komiczna • 131
Kazanie lisa do gęsi . 131
P* Dwaj mnisi z maską diabła 144
P Filis na Arystotelesie . 152
c« Sceny z Żydami 163
P IV. Elementy komizmu w scenach ewangelicznych- 189
t’
s $w. Józef z Bożego Narodzenia 189
Dwunastoletni Chrystus w świątyni 198
V Wypędzenie przekupniów ze świątyni 200
s Zmartwychwstanie 203
Przypowieść o Pannach Mądrych i Głupich . . . . 204
7 Copyright by Sąd Ostateczny 213
1! Państwowe Wydawnictwo Naukowe
Warszawa 1973 V. Pogranicze karykatury • 221
J Drolerie 221
Rysunki głów w rękopisach . 229
P r i n l o d i n P o 1 a n d Postacie siepaczy w scenach Pasji 238
6 Spis treści
VI. Podsumowanie 253 Od autora
Treści świeckie i sakralne 253
Z Rodzaje i „techniki” komizmu w sztuce gotyckiej 257
sztu Komizm w polskiej sztuce gotyckiej 259
czas
wyc Aneks — tabela rodzajów komizmu 263
wyr
Spis tablic wielobarwnych i ilustracji .
akti 266
gry
wsz
tym
leci
nie Zagadnienie komizmu w polskiej sztuce gotyckiej nie stało się
epc
dotychczas przedmiotem badań naukowych. A przecież, i wi­
roh
kul dzimy to coraz wyraźniej w świetle twórczości aktualnej, ta
właśnie kategoria odgrywa poważną rolę w sztuce wszystkich
mi; epok, posiadając przy tym szczególnie silną nośność społeczną.
mii
Ujawnienie zaś i zrozumienie występującego w sztuce danej
ne:
Mi epoki komizmu spełnia zasadniczą rolę w naświetleniu całości
jej kultury. Badania nad komizmem w sztuce, z uwagi na jego
specyfikę, wymagają przyjęcia określonej — i jeśli nie od­
J
rębnej, to przynajmniej na ten użytek zmodyfikowanej — me­
tody. Tymczasem, mimo że literatura przedmiotu, zwłaszcza
w odniesieniu do sztuki nowożytnej i nowoczesnej, jest bo­
oś
gata, metoda taka w zasadzie dotąd nie powstała. Skromna
PC
próba jej wytworzenia została podjęta w tej pracy, zresztą
p<
cc poprzez zmodyfikowanie dla tych celów i przystosowanie do­
P‘ tychczasowych sposobów badania warstwy ikonograficznej dzie­
ła sztuki, przede wszystkim zaś metody ikonologicznej. W ten
S)
sposób badanie komizmu w gotyckiej sztuce polskiej jest rów­
v» nocześnie próbą sprawdzenia przyjętych założeń metodycz­
S! nych.
V Za podstawę pracy posłużył materiał zabytkowy powstały
z
w historycznych granicach państwa polskiego w omawianym
okresie. Pominięta została sztuka Śląska i Pomorza, ponieważ
r przy badaniu zjawiska komizmu konieczne jest — dla uzyska­
nia jednolitej całości — przyjęcie zespołów z terenów możli­
wie jednorodnych ze względu na ich sytuację polityczną, spo-
1
I.
8 Od autora
Stan badań, metoda,
ieczną i gospodarczą. Ponieważ przy takim wyborze cytowane
zakres pojęć
przykłady nie reprezentują całości sztuki polskiej, przygoto­
wuję dalsze, odrębne opracowania komizmu w gotyckmj sztuce
Z Śląska i Pomorza.
sztu *
czas
wyc
Rozprawa ta, napisana jako dysertacja doktorska, obroniona została na
wyr
Uniwersytecie Jagiellońskim. Promotorem był prof. dr Lech Kalinowski,
akti
jemu też przede wszystkim pragnę wyrazić swą wdzięczność za zasugerowa­
gry
nie tematu, za wszystkie liczne i cenne uwagi merytoryczne, metodyczne
wsz W scenie przedstawiającej Chrystusa przed Piłatem z polipty-
i bibliograficzne oraz za wszelką pomoc i opiekę, okazywane mi przez cały
tyir
czas. Winien jestem także głęboką wdzięczność obu recenzentom, prof. ku augustiańskiego, malowanego przez Mikołaja Haberschracka,
łec;
nie dr Adamowi Bochnakowi i prof. dr Mieczysławowi Porębskiemu — ich oce­ na szkarpie powyżej tronującej postaci namiestnika przykucnął
na i wnikliwe uwagi pomogły mi w znacznym stopniu w dalszych redak­
epc błazen i wali z całych sił w bęben Nałożona na głowę czap­
rob cjach tekstu. Pragnę także serdecznie podziękować ks. prałatowi Kazimie­ ka z długimi oślimi uszami pozwala jednoznacznie określić jego
kul rzowi Figlewiczowi za niezwykle uprzejme udostępnienie mi rękopisów
Archiwum Kapitulnego na Wawelu, dr Barbarze Miodońskiej za możliwość profesję. Jakie jednak posiada znaczenie, skoro jego obecność
zapoznania się, jeszcze przed opublikowaniem, z jej pracą o iluminacjach w tej scenie nie wynika z tekstów ewangelicznych? Czy, po­
rękopisów z Archiwum Kapitulnego na Wawelu, dr Jerzemu Gadomskiemu dobnie jak rozumielibyśmy go współcześnie, jest postacią ko­
i dr Ewie Snieżyńskiej-Stolotowej za uważne przeczytanie tekstu i cenne
miczną? A jeżeli tak, dlaczego znalazł się w przedstawieniu
uwagi, oraz, szczególnie mgr Ewie Dwornik-Gutowskiej, za pomoc i prze­
ddyysskkuuttoowwaanniiee zzee mmnnąą wszystkich fragmentów pracy w czasie jej powsta- religijnym? Czy mamy tu do czynienia ze sporadycznym przy­
wania. padkiem, czy też podobne postacie występują częściej w pol­
Pragnę także serdecznie podziękować pani magister Alicji Dyczek za cen­ skiej sztuce gotyckiej? Czy są to tylko pojedyncze postacie,
ne uwagi oraz przychylność, w czasie gdy praca przybierała kształt książki, czy także napotykamy całe sceny o komicznym znaczeniu?
ta i pani Elżbiecie Studniarkowej, redaktorowi tej pozycji, za wielki wkład
Jeżeli zaś sceny takie i postacie występują, jakich treści ide­
re pracy i okazywaną mi cierpliwość.
oś owych są nosicielami i jakie wyobrażenia leżały u ich pod­
p<: staw? Jakie było ich miejsce w kulturze średniowiecznej? Czy
nadawano im odrębną aniżeli innym przedstawieniom redakcję
formalną? Skąd się zatem wziął i czy miał jakichś towarzyszy
w ówczesnej sztuce samotny, bijący w bęben błazen z polip-
tyku augustiańskiego? Pytania te oczekują odpowiedzi.
Stan badań
Dotychczasowa literatura przedmiotu wyróżniła wprawdzie
szereg przedstawień komicznych w europejskiej sztuce średnio­
wiecznej, lecz wiele z wyodrębnionych przykładów jest nie-
i
I
10 Stan badań, metoda, zakres zajęć Stan badań 11
pewnych i dyskusyjnych. Nie wyciągnięto także z przebada­
ku słowach do średniowiecza13. Natomiast bardzo liczne są
nego materiału obszerniejszych, bardziej podstawowych
luźne i rozproszone wzmianki oraz uwagi o różnych komicznych
wniosków, nie powstała bowiem dotąd pełna i wyłączna mo
tematach, występujących w sztuce średniowiecznej, powstałe
2
nografia zagadnienia. Badania zaś nad komizmem w po s lej z okazji omawiania całości dziejów sztuki średniowiecza czy
sztu
czas sztuce gotyckiej są mniej niż fragmentaryczne. dziejów kultury14. Wiele uwag dotyczących tematów komicz­
wyc Problematyka komizmu w plastyce średniowiecznej poru­ nych zawierają prace traktujące o mizerykordiach stalli15
wyi szona została po raz pierwszy bardzo wcześnie, jeszcze w roku
i malarstwie miniaturowym 10. Spostrzeżenia odnoszące się do
akti 1789, w książce Karla Friedricha Flógela Geschichte des Gro-
wymowy komicznej pewnych przedstawień napotykamy często
gry
wsz tesk-Komischen, rozszerzonej prawie wiek później i ponownie w pracach omawiających tematy ikonograficzne 17 oraz w mo­
tyn- wydanej przez Ebelinga pod tytułem Flógel's Geschichte des nografiach poszczególnych artystów 18.
łec: Grotesk-Komischen2. Jak dotychczas, całość średniowiecznego Ta dość liczna, choć nierówna zakresem i zawartością,
nie
epc materiału dość obszernie potraktowana jest jedynie w dwóch cząstkowa literatura przedmiotu powstała w ciągu stosunkowo
roi wielkich, obejmujących pełne dzieje komizmu w plastyce, jesz­ długiego czasu, co już samo, przy różnicach temperamentów
ku cze dziewiętnastowiecznych opracowaniach Wrighta 3 i Champ- i zainteresowań autorów, łączy się z wielością stanowisk ba­
fleury*ego4, a także w późniejszej, lecz bardziej skrótowej książ­ dawczych i postaw metodycznych, a w ostatecznym wyniku
mr
mi ce Fuchsa5. Wreszcie ostatnio kilka syntetycznych uwag ko­ rzutuje także na listę wyróżnionych obiektów.
ne mizmowi w średniowiecznej sztuce poświęcił Battisti w haśle Aczkolwiek autorzy na ogół nie wyjaśniali swego postępo­
M. Comico e caricatura w włoskiej Enciclopedia delFArte G. wania metodycznego explicite, to jednak — jako zawarte
o Istnieje natomiast kilka monografii zajmujących się komiz­
implicite w pracach — można je dość łatwo ustalić. Dla je­
cy
sf mem w przedstawieniach z określonego terytorium i określo­ dnych wystarczającą cechą, wyróżniającą przedstawienia komi­
nej dziedziny sztuki, jak: traktująca wyłącznie o gotyckiej
w czne, było odczytanie sytuacji lub ukształtowania formalne­
ta rzeźbie w Niemczech, stosunkowo nowa monografia Hotza7
go jako komicznego z ich punktu widzenia 19, inni szukali dla
re i prawie wyłącznie odnosząca się do rzeźb stalli w Anglii —
danych przedstawień wytłumaczenia w średniowiecznej oby­
os
Wildridge’as, a w Niderlandach - Maeterlincka» czy tego
czajowości, wydarzeniach społecznych i historycznych20, jak
P1
™leg° T "°tyCZąCa piętnastowiecznego malarstwa nider-
P również w przysłowiach, literaturze i teatrze religijnym 21; nie­
dzkle9° • Dotykają średniowiecza również prace poświe-
C' liczni wreszcie starali się łączyć w jedną całość ten rodzaj
p nych ipok6"U ‘a™1™1 PrZedstawieó licznych w sztuce róż-
odczytania z ustaleniem symboliki poszczególnych znaków
i ukonstytuowanych z nich zespołów22. Znakomita większość
- Ważną pozycją jest wydana w roku 1962 praca doktorska
autorów nie konfrontowała swoich sądów z teoriami komizmu
Ireny Janickiej, w 1 ’' .
której autorka analizuje wprawdzie komizm
i różnymi rodzajami jego podziału na gatunki, ani nie defi­
w literaturze, mianowicie
—.u w angielskich misteriach średniowiecz­ niowała przyjętej terminologii. Stąd na ogół traktowano po­
nych, ale rzutuje problematykę
na bardzo szeroko potrakto- jęcie groteski lub karykatury bardzo szeroko, właściwie jako
wane tło przedstawień plastycznych
zresztą prawie wyłącznie równoznaczne z pojęciem komizmu w odniesieniu do sztuk pla­
angielskich PPaarręę opracowań,' poświ -
stycznych. Niektórzy jako podstawową cechę przedmiotu ko­
Pm przedstawień komicznych, nawiązuje pr. zyni ajpmónźineijejszym
micznego przyjmowali zawartą w nim sprzeczność wewnętrzną
j w kil-
12 Stan badań, metoda, zakres pojęć Stan badań 13
(inkongruencję)inni - jak się zda je - bądź zbliżali się
jące studium treści rodzajowych i komizmu w miniaturach Ko­
do tego stanowiska, bądź praktycznie stosowali teorię „degra-
deksu Baltazara Behema, przeprowadzone przez Karola Estrei­
dacji", o której niżej będzie mowa. Jedni autorzy widzieli te­
chera 30, to musimy stwierdzić, że tylko w dwu pracach zajęto
maty komiczne we wszystkich przedstawieniach gotyckich, poza
się opracowaniem scen komicznych: Krystyna Sinko-Popielowa
postaciami świętych i scenami odnoszącymi się bezpośrednio
w popularnym w założeniu, lecz operującym bogatym mate­
do Starego i Nowego Testamentu 24, inni — w szeroko rozumia­
riałem porównawczym artykule omówiła znajdującą się pod
nej grupie przedstawień o tematyce świeckiej, wyłączając je­
gzymsem koronującym kościoła mariackiego w Krakowie rzeź­
dnak wyobrażenia o treściach symbolicznych 25. Niektórzy — co
bę Filis na Arystotelesie 31, a Zofia Rozanow w pracy o Gradu-
jest istotne dla naszych dalszych rozważań — podkreślali du­
ale Jana Olbrachta — znów więc, jak Kodeks Behema, stoją­
alizm znaczeniowy: występowanie treści komicznych przy rów­
cym na pograniczu renesansu — przeanalizowała starannie ko­
noczesnym istnieniu w tych samych przedstawieniach treści
mizm w kilku miniaturach rękopisu, dużo uwagi poświęcając
symbolicznych lub moralizatorskich 2G.
m.in. postaciom błaznów i dzikich ludzi32
Podczas gdy w sztuce europejskiej, mimo fragmentaryczności
Inne, pojedynczo występujące uwagi o komizmie w polskich
badań nad komizmem, wyróżniono przynajmniej pewną ilość
zabytkach epoki gotyku wynikają nie tyle z analizy ich wy­
przedstawień o tej tematyce, to sztuka polska nie jest prawie
mowy, ile z prostej opisowej charakterystyki. Pierwszy bodaj
zupełnie pod tym względem przebadana. Nadzwyczaj skromna I Ignacy Polkowski badając miniatury zauważył, że Graduał ka­
literatura przedmiotu ogranicza się tylko do szeregu luźnych
tedry wawelskiej, oznaczony przezeń nr 45, ozdobiony jest „ka­
1 nie powiązanych stwierdzeń zawartych w opracowaniach na­
rykaturalnymi, śmiesznymi i potwornymi twarzami" 33; Feliks Ko­
ukowych poświęconych innym zagadnieniom niż odczytanie czy
pera podkreślił występowanie dróleries w rękopisach z wieku
interpretowanie tematów komicznych. Nie istnieje żadna, choć­
XIV i XV, przede wszystkim w Psałterzu floriańskimi 34 — roz­
by najskromniejsza, próba całościowego opracowania problemu,
szerzył tę opinię, omawiając dekorację Psałterza, Władysław
któremu kilka uwag poświęcił jedynie Wacław Husarski w swej
Podlacha35; Władysław Terlecki w monografii Graduału Jana
popularnonaukowej i dotyczącej głównie czasów nowożytnych
Olbrachta zaznaczył, że „wplecione wśród listowia sceny ro­
Karykaturze w Polsce27. Chociaż traktował pojęcie karykatury
dzajowe, postaci dzieci i karłów wnoszą w uroczystą melodię
świadomie bardzo szeroko, jako: „... wszelki rysunek, obraz,
pieśni kościelnych ton wesołości" 3G. Podobnie jak odnosząca się
rzadziej rzezbę treści satyrycznej lub humorystycznej..." 28 i choć
do miniatorstwa, jedna z pierwszych uwag o komizmie w rzeź­
ogolme stwierdził istnienie samodzielnych przedstawień komicz­ I
bie architektonicznej pochodzi od Polkowskiego, określającego
nych w polskiej sztuce gotyckiej, to poza wymienieniem scenki
jako satyryczne przedstawienie Żydów ze świnią w katedrze
z niedźwiedziem i małpą ze Speculum iuris Wilhelma Duranda
gnieźnieńskiej37 — do tego stwierdzenia nawiązali później Ju­
.miniatur Gradua/u Jana Olbrachta (bez przytoczenia konkret­
liusz Starzyński i Michał Walicki38,- w swej monografii rzeźby
nych przykładów), zwrócił baczniejszą uwagę tylko na „kary-
architektonicznej kościoła św. Jana w Gnieźnie ks. Tadeusz
trvn T1^ bruta,ność dręczycieli w' wielu naszych
2 z OH Sredniowiecznych" 2’, szczególnie akcentując posła- Trzciński uznał za satyryczne Kazanie lisa do gęsi39-, Tadeusz
cie z Ołtarza Mariackiego Wita Stwosza. Dobrowolski nazwał groteskowymi zworniki sklepienia piwnicy
kamienicy przy Rynku 23 w Krakowie, rzeźbę w kluczu pół­
ki rpnpęan01™11-6111^ ~ odnosz3ce już bardziej do sztu-
ki renesansowej niż średniowiecznej - znakomite, wyczerpu- nocnego okna prezbiterium kościoła mariackiego i wspornik
L
ze skarbca katedry na Wawelu40. Wszystkie wspomniane obiek-
i !
I
Metoda 15
Stan badań, metoda, zakres pojęć
14
ty, jak i dalsze - m.in. głowę z Wiślicy i maski z Kamienicy dy gdy ich autorzy napotykali na przedstawienia, których zło­
Hetmańskiej w Krakowie — wyróżniła jako groteskowe i ka­ żone treści nie były im znane. Nie chodzi więc tutaj o oczy­
rykaturalne Anna Misiąg-Bocheńska w cytowanym już artykule, wisty fakt, że pewne treści mogą być odczytane fałszywie, lecz
który zakończyła postulatem opracowania „treści symbolicznych o to, że fałszywe ich odczytanie nieproporcjonalnie zwiększa
i satyrycznych" architektonicznej rzeźby w Polsce41. Postulat prawdopodobieństwo mylnego zrozumienia niektórych dzieł
ten aktualny jest jeszcze ciągle, po trzydziestu z górą latach. sztuki jako komicznych. Występuje kilka typowych przypadków
sprzyjających powstaniu pomyłki. Dwa dotyczą tylko percepto-
ra: po pierwsze, gdy nie rozumie on konwencji, i po wtóre,
gdy nie rozumie treści symbolicznych. Dochodzi jednak jeszcze
Metoda
trzeci przypadek, ułatwiający powstanie błędu, a zależny rów­
Wszelkie wyraźne, mimo pewnych ważnych ustaleń, słabości nież od twórcy, gdy dzieło sztuki przy założonych treściach
dotychczasowej literatury spowodowane są w znacznej mierze symbolicznych posiada znaczne nieporadności formalne, sprzy­
trudnościami, jakie nastręcza sam przedmiot badania — ko­ jające potraktowaniu przypadkowych efektów komicznych jako
mizm zamierzony przez twórcę i zawarty zamierzonych.
w dziele sztuki. Analiza treściowa niełatwa, gdy ma­ Z drugiej strony fakt, że na ogół komizm może być wprost
my do czynienia ze współczesnym dziełem sztuki, komplikuje zrozumiały tylko w epoce i grupie społecznej, w jakiej powstał,
się niepomiernie, jeśli jej przedmiotem jest obiekt powstały powoduje nieraz odbieranie poważnie i serio tego, co pomyś­
w innej epoce, środowisku czy grupie społecznej. Trudności te lane było jako śmieszne. Ponieważ równocześnie percepcja ko­
pogłębiają się jeszcze, kiedy przystępujemy do badania treści mizmu w danym zjawisku uzależniona jest w znacznym stopniu
tak szczególnego rodzaju, jak zamierzona wymowa komiczna od nastawienia psychicznego i przyjęcia określonej postawy,
artystycznego tworu. Wynika to ze specyficznego społecznego wydaje się, że traktowanie samego dzieła sztuki jako przed­
charakteru komizmu, który „obejmuje zawsze tylko pewną gru­ miotu analizy naukowej w dużej mierze utrudnia odczytanie
pę ludzi"42, a każdy okres, każda klasa społeczna czy nawet istniejącej w nim zamierzonej śmieszności45. Dlatego Leż analiza
wąskie ugrupowanie posiadają jego własne, odrębne przejawy 43. preikonograficzna — nawet wtedy, gdy towarzyszy jej pełne
Tragizm — aby posłużyć się przeciwstawieniem — jest prawie zrozumienie stylu — choć może wykluczyć niebezpieczeństwo
w całości uniwersalny, pojmowany ogólnoludzko, komizm — przypisania komizmu tworom artystycznym dalekim od takiej
przynajmniej w znacznej części — ograniczony jest do danego ekspresji — nie jest w stanie w wielu przypadkach wykryć
środowiska. Często się zdarza, że coś, co nie jest w zamierze­
jego istnienia. Oczywiście nie wolno tu generalizować — sze­
niu artystycznym śmieszne44, bywa jako takie przyjmowane
reg zjawisk komicznych zrozumiałych jest po prostu tak samo
przez odbiorcę. Szczególnie to, co mało znane, nieraz traktowa­
w epoce, w której powstały, jak i w epoce, w której są przed­
ne jest jako komiczne — z taką reakcją spotykają się wielo­
miotem badania. W naszym przypadku mamy do czynienia rów­
krotnie nowe kierunki artystyczne, tak reagują również od-
nież z takimi przedstawieniami gotyckimi, których komizm nie
lorcy na pierwsze zetknięcie ze sztuką dawniejszą lub po­
stracił do dziś swej bezpośredniej wymowy.
wstałą w innym kręgu kulturowym. Pomyłka tego rodzaju jest i
Ponieważ analiza preikonograficzna nie jest wystarczająca
uuzzaassaaddnniioonnaa ppssyycchhoollooggiicczznniiee ii w niektórych przypadkach .zą-
do odczytania komicznej wymowy w poszczególnych zabytkach
fc i ważyła nawet na sądach zawartych
w pracach naukowych, wte- sztuki, powstałych w innych epokach lub środowiskach, konie-