Table Of ContentК0Б1ЕЖ
i społeczeństtuo
NA ZIEMIACH POLSKICH W XIX w
уэ
К0Б1ЕЖ
i społeczeństuia
NA ZIEMIACH POLSKICH W XIXw.
Zbiór studrtw pod redotajg
dnny Zarnoułskiej i
Rndrzeje Szunrco
NSTYTOT HISTORYCZNY
UNttUERSVTETU RfflRSZRUISKlEGO
OKtadKę i Каг+ę ły+u/ош^
projeKłouiat
Htadysiàm BryKczyńsKi
SPIS TREŚCI
Btr,
Anna tarnowska - Przedmowa..................................................... vii
Tomasz Kizwalter - Procesy modomisaoji a emancypacja
kobiet na sieBiaoh polskloh w XIX wieku........... 1
Stefania Kowalska-Gliknan - Kobiety w procesie prze—
mian społecznych w Królestwie Polskim w XIX wieku 10
Rudolf Jaworski - Kilka refleksji nad. dziejami Wielko
po lanek w mr i na początku XX wieku............. 25
Danuta Bzepniewska - Kobieta w rodzinie ziemiańskiej
w XIX wieku. Królestwo Polskie................ 36
Halina Chamerska - Sytuacja społeczna drobnej szlach
cianki w XIX wieku. Królestwo Polskie ................... 69
Jolanta Sikorska-Kulesza - Kobieta w rodzinie drobno-
szlaoheckiej w XIX wieku. Litwa i Białoruś ........... 92
Marianna Knothe - Kobieta w społeczności wiejskiej na
przełomie XTX 1 XX wieku /na przykładzie parafii
Zaborów w Galicji/................. 109
Włodzimierz Mędrzecki - Kobieta wiejska w Królestwie
Polskim. Przełom XIX i XX wieku................................. 130
VI
Str,
Maria Nietyksza - Przemian aktywnośol zawodowej ko
biet. Warszawa aa przełomie ITI i XX wieku........... 139
Ryszard Kołodziejczyk - Kobieta w rodzinie elity mie
szczańskiej. Warszawa epoki zaborów ........................ 161
Ann» tarnowska - Kobieta w rodzinie robotniczej. Kró
lestwo Polskie u sohylicu ttt i na początku
XX wieku............................................................................... 174
■ w ■
Tadeusz Cegielski - Masoni, kobiety i kwestia kobieca 189
Wiktoria śliwowska - Kobiety w ruchu pomocy zesłańcom
polskim na Syberii w pierwszej połowie ttt wieku 207
Izabela Rusinowa - Prawo wyborcze a ruch kobiecy
w Stanach Zjednoczonych ................................................. 227
Table ot oontens......................................................................... 245
PRZEDMOWA
Wchodzenie społeczeństwa polskiego w nowoozosność było
procesem skomplikowanym i długotrwałym. Pierwszą połowę
i poozątak drugiej połowy XIX w. przyjęło się w naszej his
toriografii uważać za czas, w który» nieodwołalnie podkopane
zostały bariery stanowe a tradyoyjne więzy społeczna uległy
daleko idąoemu rozpadowi. Jednocześnie w tym samym okresie,
obejmującym aześć-siedem dziesięcioleci, powstały bodżoe
sprzyjające tworzeniu się nowych podziałów społecznych
i uruchamiające mechanizmy amalgamaoyjne, prowadzące do
kształtowania się - na innyoh jut zasadach - nowych podzia
łów i wyrastania nowyoh barier społecznych - według odmien
nych jut klasowo-warstwowych kryteriów. Dla procesu moder
nizacji społeczeństwa polskiego okres ten stanowił bardzo
istotną, jakkolwiek jeszcze początkową fasę. Ostatnie trzy
dziestolecie XIX i pierwsze dziesięciolecie XX w. przyniosły
daleko idącą jego intensyfikację wraz z przyspieszonymi pos
tępami urbanizacji i uprzemysłowienia. Za tymi ogólnymi
ustaleniami, odnoszącymi się do kierunku i tempa moderniza
cji społecznej, w wieku XIX /dla społeczeństwa ziem polskich
- przedłużonym aż po 1918 r./, kry je się jednak jeszcze wie
le luk i niejasności. Wystarczy zejść na nieco tylko niższy
szczebel obserwacji.
Wiele z dotychczasowych tez historyków, tyczących się
przekształceń społeoznyoh na ziemiach polskich w XIX i na
początku XX w. wymaga weryfikacji co najmniej od jednej
stronyi niezbędne jest rozszerzenie pola obserwacji na ko-
VIII
bieoą ozęść społeczeństwa. Specyfika - pod wieloma, względa
mi - sytuacji społecznej kobiet, jak również ioh ról w spo
łeczeństwie nie bywały dotąd w analizach historyków w dosta
teczny® stopniu uwzględniana. Co więcej - na ogół nawet nie
dostrzegano odmienności tempa, zasięgu, form, a nawet swo
istości mechanizmów procesu modernizacji społecznej w kobie
cej połowie społeczeństwa.
Zespół autorów studiów historycznych, zamieszczonych
w niniejszej publikacji podjął próbę weryfikacji i uzupeł
nienia takiego ułomnego i niepełnego obrazu przeobrażeń pol
skiego społeczeństwa w drugiej połowie XIX w. Samo pojęcie
emancypacji kobiet rozumiemy szeroko - jako proces zwiększa
nia się ioh szans społecznychi stanowił on jedną z determi
nant unowocześniania się całego społeczeństwa. Rozważania
nasze otwiera artykuł Tomasza Kizwaltera, który próbuje
przedstawić - w ujęciu modelowym - relację między procesem
emancypacyjnym kobiet a ogólnymi procesami modernizacji spo-'
łeoznej, występującymi na ziemiach polskich w wieku XIX.
lutor stara się przy tym zdefiniować oba pojęoia: moderniza
cji i emancypacji oraz sprecyzować ich zakresy.
Szkice Rudolfa Jaworskiego o Vielkopolsoe i Stefanii
Kowalskiej-Glikman o Królestwie Polskim, podkreślając specy
ficzne wyznaczniki sytuacji społecznej kobiet na ziemiach
z jednej strony - zaboru pruskiego i z drugiej - rosyjskie
go, mają charakter nieco ogólniejszy i stanowią niejako
wstęp do dalszych studiów analitycznych. Kolejne praco ana
lizują sytuację kobiety w różnyoh środowiskach społecznych,
przede wszystkim na przykładzie Królestwa Polskiego. Odręb
ność układu społecznego w Galicji nie została w naszej pub
likacji dostateoznie uwypuklona; dotyczy jej jedynie szkic,
pióra Uarianny Knothe, poświęcony kobiecie w małopolskiej
społeczności wiejskiej. Ha ziemiach zaboru rosyjskiego udało
się objąć szczegółową analizą sytuację kobiet należących do
różnych warstw społecznych - na wszystkich szczeblach spo
łecznej hierarchii - poczynając od ziemiaństwa, poprzez
drobną szlachtę, ohłopstwo, elitę mieszczańską aż do robot
ników. Zabrakło, niestety, kobiety w środowisku drobnomiesz—
XX
czańskin /a głównie - rzemieślniczym/ oraz kobiety-lntali-
gentki. Tan ostatni brak stanowi luk« tyn poważniejszą,
to przecisi w środowisku inteligenckim zalany społecznej po-,
zycji kobiety były najszybsze i najwyraźniejsze. Zapóźnleni*
naszej-historiografii w zakresie dziejów społeoznyoh w ogóle,
a szozególnie w tyn punkcie sę, Jak 01« okazuje, zaskakująco
dotkliwe.
V jtudiaoh szczegółowych najwięcej nlejBoa poświęcono
sytuacji kobiety w rodzinie, odmiennościom pełnionych przez
nią ról i zmianom jej pozycji w układach wewnątrzrodzinnyoh
/nie tylko zresztą, Jako żony 1 watki/. Wymienić tu trzeba
przede wszystkim obszerna studium Danuty Szapołowskiej o ro
dzinie ziemiańskiej oraz kolejnoi szkice Haliny ChamerskleJ
i Jolanty Slkorsklej-KuleBzy o drobnoBzlaoheokim zaścianku,
artykuły Marianny Knothe 1 Włodzimierza Mędrzeokiego o pozy
cji kobiety w rodzinie chłopskiej, niżej podpisanej - o sy
tuacji kobiety w rodzinie robotniczej oraz Byszarda Koło
dziejczyka o kobietach elity mieszczańskiej. Pozwala to do
cenić stopniowe narastanie zmian w podziale ról w rodzinie,
szczególnie - między małżonkami. Stanowiły one przesłanki
słabnięcia tradycyjnego, patriarohalnego modelu rodziny
przede wszystkim w środowisku inteligenckim, ale częściowo
również - w robotniczym, w niektórych społecznościach chłop
skich, a w znacznym stopniu także - w drobnoszlacheckim
zaśolanku.
Podstawową rolę, determinująoą te przemiany, odegrała
rozszerzająca cię w końcu XTX w. aktywność zarobkowa i zawo
dowa kobiet. Proces ten wystąpił - choć z różnym natężeniem
- na wszystkich niemal szczeblaoh drabiny społecznej. Zja
wiska te w publikowanych w tym tomie studiaoh nie zostały
wprawdzie wysunięte na plan pierwszy, Jednak stanowią istot
ny element rozważań autorów większośoi wymienionych wyżej
szkioów /Stefanii Kowalskiej-Glikman, Danuty Bzepniewskioj,
Haliny ChamerskleJ, Marianny Knothe, Anny ŻarnowskieJ/.
Odrębny artykuł poświęciła tym problemom Maria Nietykssa
analizując je na przykładzie Warszawy.
Proces szybko postępującej aktywizacji zawodowej ludno
ści, obejmujący szerokie kręgi społeczeństwa nie tylko
w jego najniższych warstwach, stanowił - obok Basowych ru
chów migracyjnych - jedną z najistotniejszyoh sprężyn prze
słań społecznych w końcu ttt w. Á przecie* trzeba pamiętać,
że masowy ich zasięg był w znaczny* stopniu konsekwencją
faktu, te po raz pierwszy procesy to objęły nie tylko męż
czyzn, ale również szerokie kręgi kobiet. Polski wariant
przebiegu tych przeobrażeń - szosogólnie w XIX i na począt
ku XX w., w epoce poprzedzającej pierwszą wojnę światową
- ciągle jeszcze nie doczekał się pogłębionego opracowania
historycznego. Obecność tego wątku problemowego w prezento
wanym tonie studiów, mimo fragmentaryczności naszej wiedzy
o tych zjawiskach na gruncie polskim, traktujemy jako zapo
wiedź dalszych poszukiwań badawczych w tym zakresie. Problem
ten zasługuje na odrębną publikację.
Podobnie - zamieszczone w drugiej części publikacji
szkice Tadeusza Cegielskiego i Viktorii állwowsklej sygnali
zują dwa obszerne kompleksy problemowei odbicie zmieniającej
się społecznej pozycji kobiety w świadomości społeczeństwa
oraz postępujący wzrost uczestnictwa kobiet w różnych for
mach zbiorowego życia społeoznego i politycznego. Walka ko
biet amerykańskich o prawa polityozne, będąca przedmiotem
zainteresowań artykułu Izabeli Rusinowaj, stanowi jeden
z ważnych punktów odniesienia dla specyfiki "kwestii kobie
cej" na ziemiaoh polskich. Porównawoze ujęcia społecznyoh
dziejów Polski z zachodem i wschodem Europy - nie tylko
w aspekcie "kobiecym" - pozostają, niestety, dotąd wśród
polskich historyków jeszoze ciągle w stadium poozątkowym.
Odniesienie przemian społecznej sytuacji kobiet i roli, jaką
odegrały ona w procesie modernizacji polskiego społeczeń
stwa do analogicznych zjawisk w innych krajach winno stać
się przedmiotem szerszych zainteresowań historyków w Polsce
oraz znaleźć bardziej wyczerpujące odbicie w następnych pub
likacjach.
Specyficzne warunki historyczne, w jakich przyszło mo
dernizować się polskiemu społeczeństwu w wieku XIX, odcisnę
