KKTC Sosyal Guvenlik Sistemi nin Kurumsal ve Fonksiyonel Analizi

134 Pages·2012·2.73 MB·Turkish

KKTC fokus
KKTC Sosyal Güvenlik Sistemi’nin
Kurumsal ve Fonksiyonel Analizi
T.C. Lefkoşa Büyükelçiliği Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti
Yardım Heyeti Başkanlığı Başbakanlık
İçindekiler
I. Giriş: ............................................................................................................................ 6
II. Mevcut Durum ................................................................................................... 10
II.I. Organizasyon ve Mevzuat ..................................................................................... 10
II.II. Mevzuatta Gelişim Alanları .............................................................................. 15
II.III. KKTC’de İstihdam ve Hanehalkı Verileri ...................................................... 17
II.IV. KKTC Sosyal Güvenlik Sisteminin Genel Mali Durumu .............................. 21
III. Sosyal Sigortalar Dairesi ............................................................................... 29
III.I. Sosyal Sigortalar Dairesi’nin Organizasyonu ve Görevleri .......................... 29
III.II. Sosyal Sigortalar Dairesi Organizasyonunda Gelişim Alanları ............... 31
III.III. Sosyal Sigortalar Dairesinin Mali Yapısı ve Güncel Değişiklikler .......... 34
III.IV. Kamu Çalışanları Emeklilik Sandığı Fonu ..................................................... 39
III.V. İşsizlik Sigortası ................................................................................................. 41
IV. Sağlık Hizmetleri ve Sosyal Güvenliğin Ortaklaşa Düşünülmesi:
Genel Sağlık Sigortası ................................................................................................. 45
IV.I. KKTC’de Sağlık Hizmeti Kullanımı ..................................................................... 47
IV.II Sağlık Harcamaları ........................................................................................... 51
IV.III. Sağlık Hizmetleri Sunumu ............................................................................... 54
IV.IV. GSS’ye Geçiş Sürecinin Bileşenleri ................................................................. 57
V. Çalışma Dairesi ..................................................................................................... 62
V.I. Çalışma Dairesi’nin Organizasyonu ve Görevleri ............................................. 62
V.II Çalışma Dairesi’nde Gelişim Alanları ................................................................ 65
V.III. Görev Alanlarının Gözden Geçirilmesi ........................................................... 66
V.IV. Asli Fonksiyonların Daha İyi Yerine Getirilmesine Yönelik Gelişim
Alanları 69
VI. İhtiyat Sandığı Dairesi ........................................................................................ 73
VI.I. İhtiyat Sandığı’nın Organizasyonu ve Görevleri ............................................... 73
VI.II. İhtiyat Sandığı’nın Mali Durumu.......................................................................... 75
VI.III. İhtiyat Sandığı Dairesi’nde Gelişim Alanları ................................................. 77
VII. Sosyal Hizmetler Dairesi ............................................................................... 80
VII.I. Sosyal Hizmetler Dairesi’nin Organizasyonu ve Görevleri ...................... 80
VII.II. Sosyal Hizmet Dairesi’nin Görevlerine Dair Gelişim Alanları ............. 84
VII. II.i Kadın Refahı ve Kadın İstihdamı Alanında ..................................................... 86
VII. II.ii. Çoçuk ve Gençlik Refahı Alanında ............................................................. 88
VII. II. iii. Sosyal Yardımlar ve Özürlü Refahı Alanında ........................................ 89
VII. IV. Sosyal Hizmetler Dairesi’nde Yeni Bir Teşkilat Modeli ....................... 91
VIII.Sosyal Güvenlik Alanında Farklı Ülke Örnekleri ve Deneyimleri .. 93
VIII.I.Sağlık Hizmetlerinin Finansmanı Konusunda Örnekler .................................. 94
VIII.II. Emeklilik Sistemleri Konusunda Örnekler ...................................................... 99
VIII.III. Bakanlık Organizasyonu Örnekleri ................................................................ 103
IX. Sonuçlar ve Öneriler .................................................................................... 110
IX. I Sosyal Sigortalar Dairesi’nin Organizasyonu ve Programlarına Dair: ..... 112
IX.II. Çalışma Dairesi’nin Organizasyonu ve Programlarına Dair .................... 116
IX.III İhtiyat Sandığı’na Dair ................................................................................... 119
IX.IV Sosyal Hizmetler Dairesi’nin Organizasyonu ve Programlarına Dair . 120
IX.V ÇSGB Temel Organizasyonu’na Dair ............................................................ 122
IX.VI Sosyal Güvenlik Sistemi Mali Yönetimine Dair .......................................... 123
IX.VII Genel Sağlık Sigortasına Dair ........................................................................ 125
IX.VIII. Önerilerin Öncelik Sıralaması-Zamanlaması ............................................... 130
Tablolar

Tablo 1: İstihdam
Tablo 2: Sektörel Dağılım
Tablo3: Eğitim Seviyesi
Tablo4: İstihdam Edilenlerin Sektörlere Göre Kayıtlılık Durumları, 2010
Tablo5: Eşdeğer Hanehalkı Kullanılabilir Gelire Göre Sıralı 20'lik Gruplar, 2008
Tablo6: Eşdeğer Hanehalkı Gelire Göre Sıralı %20’lik Grupların Yıllık
Gelirlerinin Oransal Dağılımı (Yatay %)
Tablo7: 2005-2010 Dönemi Giderler Bütçeleri
Tablo8: Cari Transferlerin Gelişimi
Tablo9: KKTC Emeklilik Sistemlerinin 2010 Yılı Ödemeleri
Tablo10: KKTC Sosyal Sigortalar Dairesi 2011 Bütçesi
Tablo 11: Sosyal Sigortalar Dairesi Kapsamındaki Aktif- Pasif Sigortalı
Oranındaki Değişim
Tablo12: Sosyal Sigortalar Dairesi Gelir Gider Farkları
Tablo13: Sosyal Güvenlik Fonları Gelir ve Giderleri
Tablo 14: Emeklik Yaşı Kademeli Geçişler
Tablo 15: Eski ve Yeni Prim Oranları
Tablo 16: Sosyal Sigortalar Fonuna Devlet Katkısı ve Prim Hissesi Borcu
Tablo 17: Emekli Sandığı Fonu 2008, 2009 ve 2010 Mali Yılları Gelir ve
Giderleri:
Tablo 18: GSS Prim Oranları
Tablo 19: Katkı Payları
Tablo 20: Sosyal Sigortalar Dairesi Ayakta Tedavi Giderleri Bütçesi
Tablo 21: Sosyal Sigortalar Dairesi 2011 Bütçesi Giderler Dağılımı
Tablo 22a: Sağlık Bakanlığı Bütçesinin Harcama Kalemlerine Dağılımı, 2009.
Tablo 22b: Sağlık Bakanlığı Bütçesinin Harcama Kalemlerine Dağılımı, 20010.
Tablo 23: İşsizlik Sigortası Bütçesi Gelir Gider Dağılımı, 2011
Tablo 24: İşsizlik sigortası Vakaları
Tablo 25: İşsizlik Sigortası Ödemeleri (TL)
Tablo 26: İhtiyat Sandığı’na Kayıtlı Kişi Sayısı
Tablo 27: İhtiyat Sandığı Dairesi Mali Varlıkları, 2009 ve 2010 yılları.
Tablo 28: İhtiyat Sandığı Mevduat Miktarı (TL), 2011 Mayıs itibariyle
Tablo 29: İhtiyat Sandığı Alacak Senetleri (TL), 2011 Mayıs itibariyle
Tablo 30: İhtiyat Sandığı Tahsilat Kompozisyonu
Tablo 31: İhtiyat Sandığı Ödemeleri
Tablo 32: Sağlık Harcamaları Finansmanı (Toplam Harcamaya Oranla, %)
Tablo 33: Karşılaştırmalı Temel Kamu Hizmetleri
Tablo 34: Ortalama Gelir Seviyesi İçin Emeklilik Aylığı Net İkame Oranı
Tablo 35: Emeklilik Sistemleri Payları, (% GSYH)

3
Şekiller

Şekil 1: Çalışma Sosyal Güvenlik. Bakanlığı Organizasyon Şeması
Şekil 2: Sosyal Sigortalar Dairesi Organizasyon Şeması
Şekil 3: Acil servis kullanımı
Şekil 4: Sağlık Kurumları Pazar Payları
Şekil 5: Hekim Tercihleri
Şekil 6: Çalışma Dairesi Organizasyon Şeması
Şekil 7: Sosyal Hizmetler Dairesi Organizasyon Şeması

4
Kısaltmalar

AB: Avrupa Birliği
CEDAW: Convention on the Elimination of All Kind of Discrimination Against
Women), Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi
Sözleşmesi
ÇD: Çalışma Dairesi
ÇSGB: Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı
DPÖ: Devlet Planlama Örgütü
GADEM: Gençlik Aile Kadın Eğitim Merkezi
GKRY: Güney Kıbrıs Rum Yönetimi
GSMH: Gayri Safi Milli Hasıla
GSS: Genel Sağlık Sigortası
GSYH: Gayri Safi Yurtiçi Hasıla
ILO: International Labour Organization (Dünya Çalışma Örgütü)
KÇD: Kadın Çalışmaları Dairesi
KKTC: Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti
OECD: Organization for Economic Co-operation and Development (Ekonomik
İşbirliği ve Kalkınma Örgütü
SHD: Sosyal Hizmetler Dairesi
SSD: Sosyal Sigortalar Dairesi
WB: World Bank (Dünya Bankası)
WHO: World Health Organizaton (Dünya Sağlık Örgütü)
5
I. Giriş:

Bu çalışma Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nde (KKTC) Çalışma ve Sosyal
Güvenlik Bakanlığı (ÇSGB) bünyesindeki sosyal güvenlik kurumları ve sosyal politika
programlarını incelemektedir. Rapor, bir yandan KKTC’nin temel sosyal güvenlik
kurumları olan; Sosyal Sigortalar Dairesi, Emeklilik Sandığı, İhtiyat Sandığı
Dairesi, İşsizlik Sigortası, Çalışma Dairesi, ve Sosyal Hizmetler Dairesi’nin tekil
olarak kurumsal-fonksiyonel analizlerini yapmakta, öte yandan da bu tekil analizleri
geniş bir çerçeveye oturtarak KKTC için sosyal güvenlik programları ve
uygulama/yönetim birimleri önermektedir.

Rapor, sosyal güvenlik kurumlarının alanlarında verimli ve hızlı çalışabilmesi,
etkin yönetilebilmesi, verdikleri hizmetlerin kalitesinin yükseltilmesi, sosyal güvenlik
ile istihdam ve sağlık hizmetleri arasında daha güçlü bir bağ kurulabilmesi, kamu
sağlık sigortacılığının geliştirilmesi, sosyal güvenlik ve istihdam kurumları ile
programları arasında koordinasyon ve işbirliğinin sağlanması için çeşitli öneriler
ortaya koymaktadır. Aynı zamanda sosyal güvenlik fonlarının yönetimine –ve
varlıklarına- dair öneriler de yapmaktadır. Raporun yaptığı öneriler KKTC sosyal
güvenlik sisteminde yeni yönetim ve koordinasyon birimleri oluşturulmasını,
kurumların yeni görevleri üstlenmesini, hem yeni görevler hem de devam eden
görevler için kadro, personel ve altyapı eksiklerinin giderilmesini, sosyal güvenlik
kurumları arası iş bölümünde değişiklikleri, kurumların mevzuatları ve görevleri
arasındaki tutarsızlıkların giderilmesini, yeni kurumlar için hukuki alt yapının
hazırlanmasını içermektedir.

KKTC sosyal güvenlik sisteminin hem mali ve kurumsal bazlarda hem de
sosyal politika programları bazında gelişim alanları bulunmaktadır. Bunları ana
başlıklar halinde şöyle sıralayabiliriz:

Mevzuat açısından: Sosyal güvenlik mevzuatındaki paralel yapılar ve
metinsel karmaşıklıklar, farklı zamanlarda yapılmış irili ufaklı ekleme ve çıkartmalar,
mevzuatın güncel konular karşısındaki yetersizlikleri.
6
Sosyal güvenlik sisteminin mali yapısı açısından: Sigortacılık temel
mantığına aykırı müdahaleler, çok erken yaşta emeklilik uygulamaları, sosyal
güvenlik kurumlarının gelir gider dengesizlikleri, prime esas beyanların gerçek gelir
düzeyinin altında yapılması, mükerrer sosyal sigorta afları, kayıt dışı istihdam,
devletin sosyal sigorta fonuna gerektiği ölçüde katkı yapmamış olması, sosyal
sigortalar kurumlarının fon yönetimi eksiklikleri.

Sistemin ülke nüfusunu kapsama kapasitesi ve kalitesi açısından:
Sosyal güvenlik sisteminin yoksulluğa karşı yeterince ve adil koruma sağlayamaması;
sağlık hizmetlerine eşitsiz erişim, kayıt dışı istihdamdan, demografi ve göç
dinamiklerinden kaynaklanan sorunlar.

Organizasyon ve idari yapılanma açısından: Verilen hizmetlerin kalitesi
ve vatandaşlara ulaşma şekli, sosyal güvenlik programlarını uygulayan birimlerin
görev dağılımındaki sorun ve koordinasyon eksiklikleri; ihtiyat sandığı, sosyal
sigortalar dairesi, çalışma dairesi ve sosyal hizmetler birimlerinin görev alanlarının,
önceliklerinin ve aralarındaki işbölümünün yeniden düşünülmesi; sosyal güvenlik
kurumlarının bina, kadro ve uzman personel eksikleri, var olan kadroların hizmet içi
eğitim ihtiyacı, KKTC kamu sağlık sisteminde faturalı ve kayıtlı sisteme geçilememiş
olması, sosyal sigortalar kurumlarının devlet hastanelerine olan “borçları”
(sigortalıların aldığı sağlık hizmetlerinin ödemelerinin uzun süredir yapılamıyor
olması)

Bilgi-işlem, enformasyon açısından: ÇSGB ve Sağlık Bakanlığının bilgi
işlem altyapılarının zayıflığı, vatandaşlık numarasının sosyal güvenlik ve sağlık
işlemlerinde düzgün olarak kullanılamaması; prim tahakkuk, tahsilat ve sigortalı
takibinde sosyal güvenlik sistemindeki bireylerin mükerrer veya eksik kayıtları.
Sosyal güvenlik sisteminin sağlık/ilaç (hastane/eczane) hizmetleri için sağlık
sunucuları ile; öte yandan prim tahakkuk ve tahsilat işlemleri için KKTC bankacılık
sistemi ile dijital olarak entegre edilememiş olması; sosyal sigorta primlerinin
çevrimiçi olarak bilgisayarlı ortamda yatırılabilmesini sağlayan e-bildirge sisteminin
gerekliliği.

7
Yukarıdaki alanların varlığı ve iç içe geçmişliği KKTC’de sosyal güvenlik
alanında bütüncül değişikliklere ihtiyaç olduğuna işaret etmektedir. Sosyal güvenlik
sistemleri donmuş ve değişmez kurum ve programlar değil, aksine yeni toplumsal
risklere, değişen iş gücü piyasalarına, demografik eğilimlere, ekonomik gelişmelere,
sistemik yetersizliklere bağlı olarak yeniden kurgulanması değiştirilmesi gereken
dinamik yapılardır.

Sosyal güvenlik sistemine dair tartışmalar siyasi partiler, sivil toplum
kuruluşları, işçi ve işveren örgütleri, bürokratlar, KKTC basını tarafından
yapılagelmiştir. Ne var ki KKTC de sosyal politika tartışması sosyal güvenlik
sisteminin sorunlarına dair kapsamlı bir tartışma olmaktan ziyade ekseriyetle prim ve
maaş bağlama oranları ve emeklilik yaşları üzerine yoğunlaşmıştır. Bunlar çok önemli
konulardır ve bu çalışmada da değinilmektedirler. Öte yandan bu çalışma sosyal
güvenlik sistemine dair reform gündeminin daha geniş bir bağlama oturtulmasını
için bir zemin sunmayı hedeflemektedir.

Bu çalışmanın KKTC sosyal güvenlik sistemini incelerken dayandığı
perspektifin üç bileşeni vardır: Birincisi: Sosyal güvenlik sistemi ele alınırken sosyal
sigortalar kurumları, emeklilik sandığı, ihtiyat sandığı uygulamaları, sağlık
harcamalarının finansmanı ve istihdam, sosyal yardımlar konuları bir arada
düşünülmelidir. İkincisi: Sosyal güvenlik sistemi, farklı toplumsal grupları farklı hak
ve yükümlülüklere tabi kılan bir sistem olmaktan ziyade, hem mevzuat hem
uygulama olarak tüm vatandaşları eşit hak ve yükümlülüklerle yakınlaştıran bir
yapıda olmalıdır. KKTC vatandaşlarına ve çalışma izniyle KKTC’de bulunan
çalışanlara, iyi ve eşit koşullarda sosyal güvenlik ve sağlık hizmeti sağlama olanağı
yaratılmalı, sosyal güvenlik kurumlarının kapasitesi ve verimlilikleri arttırmalı ve
uzun vadede sosyal güvenlik sistemi mali açıdan da kendi kendine daha çok yeter bir
hale getirilmelidir. Üçüncüsü: KKTC’de Genel Sağlık sigortasını da içeren, sosyal
sigortalar sisteminin kamu sağlık sigortacılığını da sağladığı tümleşik bir sosyal
güvenlik sistemine geçiş hem sosyal güvenlik hem sağlık alanında uzun süredir arzu
edilen ve ihtiyaç duyulan kurumsal ve programsal değişiklikler için uygun bir çerçeve
ve motivasyon oluşturabilir.

Şurası da kesindir ki KKTC sosyal politika sorunları salt sosyal güvenlik
sistemi, Çalışma Sosyal Güvenlik Bakanlığı ve Sağlık Bakanlığı ile sınırlı konular
8
değildir. Bunlar KKTC ekonomisi, göç ve vatandaşlık rejimi, kamu idaresi, kamu
maliyesi, kamu istihdamı, personel rejimi, fon yönetimi alanları ile de iç içedir.

Bu çalışma sağlık hizmetlerinin sunumuna dair detaylı teknik önerileri
içermemekte; fakat önerilen sistemin mantığına uygun olarak sağlık hizmetlerinin
kimi yönlerinin ve finansman ayağının, tümleşik bir sosyal güvenlik sistemi
düşüncesi çerçevesinde nasıl yapılandırılabileceğine ilişkin öneriler içermektedir.

Rapor 9 kısımdan oluşmaktadır. Birinci kısım olan Giriş bölümünde
çalışmanın ana hatları kısaca verilmektedir. İkinci kısımda KKTC sosyal güvenlik
sisteminin mevcut durumu organizasyon, hane halkı, istihdam verileri, mali yapı ve
mevzuat açısından incelenmektedir. Üçüncü kısımda KKTC’nin Sosyal Sigortalar
Dairesi gerek organizasyon gerek programları bazında detaylı incelenmektedir. Kamu
çalışanlarının bağlı olduğu, Maliye Bakanlığı Emeklilik Sandığı programı da bu
bölümde incelenmiştir. Dördüncü kısım KKTC’de Genel Sağlık Sigortası
uygulamasına dair analiz, yeniden yapılanma ve geçiş önerileri sunmaktadır. Beşinci
kısım Çalışma Dairesi’nin organizasyonunu, görev alanlarını ve uygulamalarını
incelemekte ve öneriler sunmaktadır. İşsizlik sigortası da bu bölümde ele alınmıştır.
Altıncı kısımda İhtiyat Sandığı Dairesi’nin organizasyonu, mali yapısı ve
uygulamaları incelenmekte ve değişiklik önerileri yapılmaktadır. Yedinci kısımda
Sosyal Hizmetler Dairesi’ni ve dairenin programlarını incelenmekte ve gerek
organizasyon gerek programlar bazında değişiklikler önerilmektedir. Sekizinci kısım
farklı ülke örneklerinden ve deneyimlerinden bulgular sunmaktadır. Dokuzuncu ve
son kısımda çalışmanın sonuçları ve önerileri vurgulanmakta ve özetlenmektedir.
Bu çalışmanın KKTC’deki alan araştırması ve yazım sürecinde bizden yardım
ve desteklerini esirgemeyen; bizimle bilgi birikimlerini ve görüşlerini paylaşan KKTC
bürokratlarına; ve bu çalışmaya katkıda bulunan TEPAV çalışanlarına çok teşekkür
ederiz.

9
II. Mevcut Durum

II.I. Organizasyon ve Mevzuat

KKTC sosyal güvenlik sistemi bir yandan primlerle finanse edilen sosyal
sigortalar programları, öte yandan vergilerle finanse edilen sosyal yardım ve hizmet
programlarından oluşur. Kuzey Kıbrıs sosyal güvenlik sistemi teşkilat yapılanması
bakımından iki ayaklıdır. Birinci ayakta, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’na
bağlı olarak örgütlenmiş, Sosyal Sigortalar, Çalışma Dairesi, Sosyal Hizmetler Dairesi
ve İhtiyat Sandığı Dairesi vardır. İkinci ayakta Maliye Bakanlığına bağlı, hesapları
Hazine Dairesi tarafından tutulan ve işletilen Emeklilik Fonu vardır.

KKTC Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı; Kuzey Kıbrıs’ın çalışma hayatı,
işgücü piyasası, uzun ve kısa vadeli sigorta kolları, sosyal yardımlar ve hizmetler
konularından sorumlu idari birimidir. Sosyal Sigortalar Dairesi, iş kazası, meslek
hastalığı (geçici iş göremezlik), analık, İşsizlik, malullük, yaşlılık (emeklilik), ölüm
sigortaları ve yardımları sağlar. KKTC’de 2008 yılından önce göreve başlayan kamu
çalışanları dışında kalan tüm çalışanlar sosyal sigortaların kapsamı içindedir. Çalışma
Dairesi; KKTC çalışma hayatının düzenlenmesi, kaçak ve kayıt dışı işgücünün
önlenmesi, iş yerlerinin iş güvenliği, çalışma sağlığı ve cihaz güvenilirliği açılarından
denetlenmesi, özürlü istihdamı, istihdam ve insan sermayesini arttırıcı uygulamaların
geliştirilmesi konularıyla ilgilenir. Sosyal Hizmetler Dairesi, kimsesiz çocukların
korunması/bakımı, sosyal yardımlar, kreş ve gündüz bakımevlerinin denetimi,
velayet-vesayet konuları ile ilgilenir. İhtiyat Sandığı Dairesi, Türkiye’deki kıdem
tazminatı modeline benzer (ama farklı finansman yapısı nedeniyle Türkiye’dekinden
daha iyi işleyen) bir sistem olarak avans ödemesi, toplu ödeme, sağlık veya işsizlik
nedeniyle çalışamama durumlarında ödemeler sağlar.

10