Kendini Gerçekleştirme ve Dindarlık

20 Pages·2006·0.27 MB·Turkish

M.(cid:220). İl(cid:226)hiyat Fak(cid:252)ltesi Dergisi
29 (2005/2), 185-204
Kendini Ger(cid:231)ekleştirme ve Dindarlık:
(cid:220)niversite (cid:214)ğrencileri (cid:220)zerine Bir Araştırma
Ali AYTEN*

(cid:214)zet
Bu makale, kendini ger(cid:231)ekleştirme ile dindarlık arasındaki ilişkiyi belirlemek amacıyla
yapılan deneysel bir araştırmadan oluşmaktadır. Makalede ayrıca bireylerin demografik
(cid:246)zellikleriyle (fak(cid:252)lte, cinsiyet, yaş ve (cid:246)znel dindarlık) kendini ger(cid:231)ekleştirme d(cid:252)zeyleri
arasındaki ilişkiler de incelenmiştir. (cid:220)niversite (cid:246)ğrencilerinden oluşan 239 kişilik bir
(cid:246)rneklem grubunda yapılan araştırmada (cid:147)dindarlik (cid:246)l(cid:231)eği(cid:148) ve (cid:147)kişisel y(cid:246)nelim envanteri(cid:148)
kullanılmıştır. Elde edilen bulgulara g(cid:246)re, kendini ger(cid:231)ekleştirme ve dindarlığın bazı alt
boyutlarında anlamlı ilişkiler g(cid:246)r(cid:252)lm(cid:252)şt(cid:252)r. Kendini ger(cid:231)ekleştirmenin alt boyutları olan
(cid:147)kendini kabul, başkalariyla yakinlik kurma, duygusal bakimdan a(cid:231)ik olma(cid:148) ile dindar-
liğin bazı alt boyutları arasında anlamlı negatif ilişki bulunurken, (cid:147)zamani değerlendirme
ve kendine saygı(cid:148) alt boyutları ile (cid:147)bilgi-ibadet ve tecr(cid:252)be(cid:148) boyutları arasında anlamlı
pozitif ilişki tespit edilmiştir. Ayrıca deneklerin genelinin kendini ger(cid:231)ekleştirme
eğiliminde olduğu sonucuna ulaşılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Kendilik, kendini ger(cid:231)ekleştirme, kişisel y(cid:246)nelim envanteri, dindarlık,
dindarlik (cid:246)l(cid:231)eği.
Abstract
This article aims to determine relationship between self-actualization and religiosity.
Moreover in this article relations between demographic features of subjects (faculty, gen-
der, age etc.), and self-actualization was examined. In research which was conducted on
239 students of university, (cid:147)religiosity scale(cid:148) and (cid:147)personal orientation inventory, POI(cid:148)
was used. The findings show that some relations were observed in sub-factors of self-
actualization and religiosity. There is a negative relation among self accepting, capacity for
intimate contact, feeling reactivity and some sub-factors of religiosity. However, positive
relation was founded among self-respect, time competence and ritual dimension, experi-
ential dimension of religiosity. Moreover the findings indicate that most of subjects incline
to (cid:147)actualized themselves(cid:148).
Key Words: Self-actualization, religiosity, self, personal orientation inventory, religiosity
scale.
1. Giriş
İnsan, hayatı boyunca bir gelişim s(cid:252)reci i(cid:231)erisinde yaşar ve bu s(cid:252)re(cid:231)te belirli
gelişim (cid:246)devlerini yerine getirerek kendini geliştirir. Gelişim (cid:246)devlerini yerine
getirirken kendi i(cid:231)inden ve dış (cid:231)evresinden gelen fakt(cid:246)rlerin etkisinde davranış-

* M.(cid:220). İl(cid:226)hiyat Fak(cid:252)ltesi Din Psikolojisi Anabilim Dalı Araştırma G(cid:246)revlisi.
186 ! Ali Ayten
larını d(cid:252)zenler. Bu s(cid:252)re(cid:231) i(cid:231)erisinde fert, davranışlarını olumlu ve yapıcı bir y(cid:246)nde
geliştirerek ilerler. Bu ilerleme bireyin doğumla birlikte getirdiği t(cid:252)m potansiyel-
leri en iyi şekilde kullanması, yani kendini ger(cid:231)ekleştirme s(cid:252)recidir. Kendini
ger(cid:231)ekleştirme s(cid:252)reci, aile, sosyal (cid:231)evre ve eğitim ile ilişkili olabildiği gibi; kişinin,
dini, bireysel hayatına tutum ve davranış olarak yansıtmasıyla (dindarlık) da
ilişkilidir.
B(cid:252)t(cid:252)nc(cid:252)l inan(cid:231)lar sistemi olarak dinler, aile yapıları, iş, politika ve g(cid:252)nl(cid:252)k
olayların yorumlanması gibi hususlarda etkili olabileceği gibi, insanın sahip
olduğu potansiyel yetenekleri geliştirmesi olarak ifade edilen kendini ger(cid:231)ekleş-
tirme s(cid:252)recinde de etkili olabilir.1 ˙(cid:252)nk(cid:252) din, getirdiği ilkeler ve belirlediği ideal
hedeflerle, insanın kendisiyle barışık, potansiyellerinin farkında olan ve onların
geliştirilmesiyle uğraşan bir birey olmasını ama(cid:231)lar. Din, insanın sadece kendisiy-
le sınırlı kalmayıp diğer insanlarla sağlıklı ilişkiler geliştirmesini, insanların
yararına olacak işler yapmasını ister. Bunun da (cid:246)tesinde insana, insan(cid:252)st(cid:252) bir
varoluşun kapılarını aralar. İnsana kendini aşma imk(cid:226)nı tanır. Onun s(cid:252)rekli
kendini yenilemesini, mevcut potansiyelini kullanarak her g(cid:252)n biraz daha ileriye
gitmesini ister.2 B(cid:252)t(cid:252)n bunlar kendini ger(cid:231)ekleştiren insanın sahip olacağı (cid:246)zel-
liklerdendir.
Din, (cid:246)ğretisel a(cid:231)ıdan samimiyetle benimsendiği ve i(cid:231)tenlikle kavrandığı tak-
dirde insan karakterini değiştirme g(cid:252)c(cid:252)ne sahip olan genel hakikatler sistemi
sunar.3 Dinlerin ve mistik yaşantıların amacı, kişinin bireysel benin sınırlarını
aşarak daha b(cid:252)y(cid:252)k bir realitenin, daha kapsamlı bir ger(cid:231)eğin par(cid:231)ası olduğunu
anlamasını sağlamaktır. Bu noktada dinin, insanın nesnel sınırlarını aşmasını
hedefleyen kendini ger(cid:231)ekleştirme s(cid:252)recine olumlu katkısı olacaktır. ˙(cid:252)nk(cid:252) din
bireye başka (cid:246)ğretilerle ulaşamayacağı bir sadelik verir. Bu sadelik, i(cid:231)inde yolcu-
luk yapmaya karar veren kişiye her alanda erdemin yolunu a(cid:231)abilir.4
Din insanlara değerler sistemi sunar. Değerler sistemi, yapılacak bir eylemi
her durumda yeni baştan zahmetli bir d(cid:252)ş(cid:252)nme s(cid:252)reci ile belirlemek mecburiye-
tinden insanı kurtarır. Kendini ger(cid:231)ekleştirme s(cid:252)recinde karşılaştığı her durumda
se(cid:231)im yapmak durumunda olan birey, bu aşamada dinin belirlediği değerden
yardım alır.5 Ayrıca din kutsalla olan ilişkisi başta olmak (cid:252)zere bireyi her sahada
(cid:246)zg(cid:252)r kılar. Bu (cid:246)zg(cid:252)rl(cid:252)k onu sorumlu bir varlık haline getirir, onun insan olma

1 Valerie T. Dull-Laurie A. Skokan, (cid:147)A Cognitive Model of Religion(cid:146)s Infuluence on Health(cid:148),
Journal of Social Issues, sy. LI/2 (1995), s. 50.
2 (cid:147)İki g(cid:252)n(cid:252) birbirine eşit olan zarardadır.(cid:148) Muhammed Aclßni, Keşf(cid:252)(cid:146)l-hafa ve muzilu(cid:146)l ilb(cid:226)s
amme(cid:146)ş-tehera mine(cid:146)l-ehadisi al(cid:226) elsineti(cid:146)n-n(cid:226)s, Beyrut 1998, II, 233.
3 Alfred N. Whitehead (cid:150)Mevl(cid:252)t Albayrak, Dinin Oluşumu, İstanbul 2001, s. 50.
4 Yurdag(cid:252)l Mehmedoğlu, Erişkin Bireyin Kendilik Bilinci ve Din Eğitimi, İstanbul 2001, s. 104.
5 Yılmaz (cid:214)zakpınar, İnsan İnanan Bir Varlık, İstanbul 1999, s. 34.
Kendini Ger(cid:231)ekleştirme ve Dindarlık ! 187
değerini artırır. B(cid:252)t(cid:252)n dinler, savundukları kutsal sınav fikri ile hayatın her
anında bir tercihle kişiyi muhatap kılarlar.6 Kişi yaşamı boyunca s(cid:252)rekli se(cid:231)imler
yaparak kendiliğini oluşturur ve kendini ger(cid:231)ekleştirme yolunda ilerler.
Yaratıcı ile kurulan g(cid:252)(cid:231)l(cid:252) bir ilişki olan dua ve ibadetler insana en derin
y(cid:246)nlerinin kaynaklarının ve sınırlarının farkına varmasında ve benlik bilincini
geliştirmesinde yardımcı olur.7 Dua esnasında kendi eksikliklerinin farkına varan
kişi, aynı zamanda bu eksikliklerini gidermek i(cid:231)in dua vasıtasıyla aşkın varlıktan
destek alır ve eksikliklerini gidererek kendini ger(cid:231)ekleştirme s(cid:252)recine devam
eder.
Din insanın t(cid:252)m y(cid:246)nleriyle değerliliğine işaret ederken8 onun başkalarıyla
ilişkilerinde de bu değerliliğin farkında olmasını ister. Diğer insanların haklarına
dikkat etmesini, onlarla olan ilişkilerinde onlara saygı g(cid:246)stermesini ister. Bu
bağlamda başkasına saygı duyacak insandan (cid:246)ncelikle kendi değerini bilmesi ve
kendine saygı g(cid:246)stermesi istenir. Din, dindar insan modeli (cid:231)izerken kendine
saygısı olan insan modelini de belirlemiş olur. Bu m(cid:226)n(cid:226)da dininin isteğini yerine
getirmek isteyen bir dindar ile kendini kabullenerek ve kendine saygı duyarak
kendini ger(cid:231)ekleştirme yolunda olan bir insan aynı ama(cid:231) i(cid:231)in (cid:231)alışmaktadır.
Dinleri insanın isteklerinin, yani olmak istediklerinin bir dışavurumu olarak
g(cid:246)ren Maslow, yaşayan dinlerin varlığının da insanın kendini ger(cid:231)ekleştirme
eğiliminin bir g(cid:246)stergesi olarak değerlendirir. Ona g(cid:246)re kendini ger(cid:231)ekleştiren
insanların (cid:246)zellikleri ile dinlerin ortaya koyduğu idealler aynı doğrultudadır.
Benliğin aşkınlığı, ger(cid:231)ek, iyi ve g(cid:252)zelin bir potada eritilmesi, diğer insanlara
katkı, bilgelik, d(cid:252)r(cid:252)stl(cid:252)k ve doğallık, bencil ve kişisel g(cid:252)d(cid:252)leri aşma, daha alt
d(cid:252)zeydeki tutkuların daha y(cid:252)ce olan i(cid:231)in terk edilmesi, d(cid:252)şmanlık ve acımasızlık
duygularının bırakılması gibi (cid:246)zellikler9 hem kendini ger(cid:231)ekleştiren insanın
(cid:246)zelliği, hem de dinlerin ideal hedeflerindendir.
Din insanları derinden etkileyen, hayatlarına y(cid:246)n veren bir olgudur; (cid:246)z(cid:252)n-
deki evrensel değerlerle insanın kendini ger(cid:231)ekleştirmesi s(cid:252)recinde yararlanabile-
ceği bir kaynaktır.10 Kendini ger(cid:231)ekleştiren insanlar (cid:252)zerine araştırmalar yapan
Maslow, din-kendini ger(cid:231)ekleştirme ilişkisini dile getirmiştir. Ona g(cid:246)re dinin
kendini ger(cid:231)ekleştirme d(cid:252)zeyine hem pozitif hem de negatif etkisi olabilir. Gele-

6 Yurdag(cid:252)l Mehmedoğlu, Erişkin Bireyin Kendilik Bilinci ve Din Eğitimi, s. 88.
7 Akif Hayta, (cid:147)(cid:214)ğrencilerin İbadet ve Ruh Sağlığı (cid:220)zerine Bir Araştırma(cid:148), U.(cid:220).İ.F. Dergisi, sy. 9
(2000), s. 489(cid:150)92.
8 et-T(cid:238)n 95/4.
9 Abraham Maslow, The Further Reaches of Human Nature, New York 1971, s. 168-169.
10 (cid:214)znur (cid:214)zdoğan, Dindarlıkla İlgili Bazı Fakt(cid:246)rlerin Kendini Ger(cid:231)ekleştirme D(cid:252)zeyine Etkisi (doktora
tezi 1995, Ankara (cid:220)niversitesi), s. 13.
188 ! Ali Ayten
neksel inan(cid:231)lar, (cid:246)zellikle tutucu olanlar, kendini ger(cid:231)ekleştirme d(cid:252)zeyini olumsuz
y(cid:246)nde etkiler.11
Din, ideal hedefleriyle kendini ger(cid:231)ekleştirme s(cid:252)recine işaret ettiği gibi bu
s(cid:252)re(cid:231) esnasında da kişiye destek sağlar. Kendini ger(cid:231)ekleştirme s(cid:252)reci, kısa
zamanda ve kısaca ortaya (cid:231)ıkacak bir gelişme veya değişme ile tamamlanamaz.
Bu s(cid:252)re(cid:231)te birey, (cid:231)etin m(cid:252)cadele gerektiren engellemelerle karşılaşabilir. İnsan
ancak ruhsal etkinliğini ortaya koyduğu zaman bu engelleri aşıp sarsılan dengesi-
ne yeniden kavuşabilir.12 Din insana sıkıntılara katlanma g(cid:252)c(cid:252) verdiği gibi,
kendini ger(cid:231)ekleştiren insana (cid:246)l(cid:252)m(cid:252) kabul etmede yardımcı olur ve kişinin
varoluşuna belirli bir ebedilik katar. Yaşamın ge(cid:231)iciliğiyle hayal kırıklığına uğra-
yan insanı kendini ger(cid:231)ekleştirme yolunda motive eden ve ona ideal hedefler
g(cid:246)steren dindir.
Kendini ge(cid:231)ekleştirme-din ilişkisini teorik (cid:231)er(cid:231)evede bu şekilde inceledikten
sonra bireyin kendi ger(cid:231)ekleştirmesini temsil eden niteliklerle, dindarlığı oluştu-
ran tutum ve davranışlar arasındaki ilişkinin emprik d(cid:252)zeyde incelenmesine
ge(cid:231)ebiliriz.
2. Konu, Ama(cid:231) ve Hipotezler
2. 1. Konu ve Ama(cid:231)
Alan araştırması olarak tasarlanan bu (cid:231)alışmanın ana konusunu, dindarlık
ve kendini ger(cid:231)ekleştirme olguları oluşturmaktadır. Bu (cid:231)er(cid:231)evede dindarlık ile
kendini ger(cid:231)ekleştirme arasındaki ilişki, hem bu iki olguyu oluşturan tutum ve
davranışların genelinde hem de alt boyutlarda test edilecektir. Ayrıca kendini
ger(cid:231)ekleştirme ile demografik (cid:246)zellikler (alınan eğitim, cinsiyet, yaş ve (cid:246)znel
dindarlık algısı) arasındaki ilişkinin tespit ve tahlili de bu araştırmanın konusuna
girmektedir.
Konuyla ilgili olarak T(cid:252)rkiye dışında yapılan araştırmalarda genellikle din-
darlık ile kendini ger(cid:231)ekleştirme arasında ya tutarlı bir ilişki bulunamamış ya da
bu iki olgu arasında negatif bir ilişkinin olduğu tespit edilmiştir. Kendini ger(cid:231)ek-
leştirme ile dindarlık arasındaki olumlu ilişkinin varlığına işaret eden az sayıdaki
araştırmada, i(cid:231) kaynaklı samimi dindarlık ile kendini ger(cid:231)ekleştirme arasında
((cid:246)zellikle kendini kabul ve kendine saygı alt boyutlarında) olumlu ilişki (cid:252)zerinde
durulmuştur.13

11 David M. Wulff, Psychology of Religion: Classic and Contemporary Views, 2. bs., New York 1997,
s. 612.
12 Abd(cid:252)lkerim Bahadır, İnsanın Anlam Arayışı ve Din, İstanbul 2002, s. 50.
13 Konuyla ilgili ayrıntılı bilgi i(cid:231)in bk. Wulff, Psychology of Religion: Classic and Contemporary Views,
s. 608-609.
Kendini Ger(cid:231)ekleştirme ve Dindarlık ! 189
(cid:220)lkemizde (cid:147)kendini ger(cid:231)ekleştirme(cid:148) ile ilgili bir(cid:231)ok araştırma yapılmıştır. Bu
konudaki ilk (cid:231)alışma, Yıldız Kuzgun tarafından ger(cid:231)ekleştirilmiştir. Yapılan
araştırmalarda kendini ger(cid:231)ekleştirme ile demografik (cid:246)zellikler (cinsiyet, yaş,
meslek vb.) arasındaki ilişki ve etkileşim araştırılmıştır.14 Fakat dindarlık-kendini
ger(cid:231)ekleştirme ilişkisini konu edinen araştırma yok denecek kadar azdır.
Bu konuyu ele alan ilk araştırma (cid:214)znur (cid:214)zdoğan tarafından yapılmıştır.
(cid:147)dindarlıkla ilgili bazı fakt(cid:246)rler ile kendini ger(cid:231)ekleştirme d(cid:252)zeyi(cid:148) arasındaki
ilişkiyi ele alan (cid:214)znur (cid:214)zdoğan, dini (cid:147)insanın kendisiyle ve kendisinin dışındaki-
lerle ilişkisini sağlayan, huzur ve mutluluğu bulmaya yarayan bir ara(cid:231) olarak
g(cid:246)rme(cid:148) ve dinden (cid:147)hayatı anlamlandırmada yararlanma(cid:148) ile kendini ger(cid:231)ekleş-
tirme d(cid:252)zeyi arasında anlamlı bir ilişkinin olduğu sonu(cid:231)larına ulaşmıştır.15
İbrahim G(cid:252)rses i(cid:231)/dış kaynaklı dindarlık ile kendini ger(cid:231)ekleştirmenin bir
unsuru olan (cid:147)denetim odağı(cid:148) arasındaki ilişkiyi de incelediği araştırmasında,
i(cid:231)ten denetimliliğin i(cid:231) kaynaklı dindarlık ile pozitif, dış kaynaklı dindarlık ile
negatif olarak ilişkili olduğu sonucuna ulaşmıştır. Diğer yandan, i(cid:231) kaynaklı
dindarların inan(cid:231)sızlardan, inan(cid:231)sızların da dış kaynaklı dindarlardan daha i(cid:231)ten
denetimli oldukları sonucunu elde etmiştir.16
G(cid:252)l(cid:252)şan G(cid:246)(cid:231)en tarafından yapılan bir araştırmada ise, i(cid:231) kaynaklı din(cid:238) y(cid:246)ne-
lim ile kendini ger(cid:231)ekleştirme arasında olumlu bir ilişki g(cid:246)zlenmiştir. Bu (cid:231)er(cid:231)eve-
de bireylerin samimi ve i(cid:231)selleştirilmiş dindarlıklarını g(cid:246)steren tutum ve davra-
nışlarındaki artışla birlikte kendini ger(cid:231)ekleştirme d(cid:252)zeylerini g(cid:246)steren tutum ve
davranışların arttığı, dış kaynaklı dindarlık attık(cid:231)a ise kendini ger(cid:231)ekleştirme
d(cid:252)zeyinin azaldığı tespit edilmiştir.17
Bu konuda yapılan araştırmalar dikkate alındığında kendini ger(cid:231)ekleştirme
ve dindarlık ilişkisi bağlamında ş(cid:246)yle bir durum ortaya (cid:231)ıkmaktadır: Din yapısı
gereği insanı kendini ger(cid:231)ekleştirme y(cid:246)n(cid:252)nde destekleyici nitelikte olmakla
birlikte; insanların dini algılamaları ve onu yaşamlarına yansıtma bi(cid:231)imleri
kendini ger(cid:231)ekleştirme s(cid:252)recinde olumlu bir etki yapabileceği gibi olumsuz bir
etki de yapabilir. Bu doğrultuda araştırmanın sınırları i(cid:231)erisinde, bireylerin dini
yaşama aktarma durumlarının, kendini ger(cid:231)ekleştirme d(cid:252)zeyleri ile ilişkisinin
tahlil edilmesi de araştırmanın ama(cid:231)ları arasında yer almaktadır.

14 Bu konuda yapılan araştırmalar ile ilgili geniş bilgi i(cid:231)in bk. Ayla Akbaş, Ergenlerin Kendini
Ger(cid:231)ekleştirme D(cid:252)zeylerini Etkileyen Bazı Fakt(cid:246)rler (doktora tezi 1989, Hacettepe (cid:220)niversitesi
Sosyal Bilimler Enstit(cid:252)s(cid:252)), s. 19(cid:150)42.
15 (cid:214)znur (cid:214)zdoğan, Dindarlık İle İlgili Bazı Fakt(cid:246)rlerin Kendini Ger(cid:231)ekleştirme D(cid:252)zeyine Etkisi
(doktora tezi 1995, Ankara (cid:220)niversitesi), s. 126(cid:150)132.
16 İbrahim G(cid:252)rses, K(cid:246)lelik ve (cid:214)zg(cid:252)rl(cid:252)k Arasında Din, Bursa 2001, s. 126.
17 G(cid:252)l(cid:252)şan G(cid:246)(cid:231)en, (cid:147)Dini İnan(cid:231) ve İbadetin Kendini Ger(cid:231)ekleştirme ile İlişkisi(cid:148), Gen(cid:231)lik, Din ve
Değerler Psikolojisi (ed. Hayati H(cid:246)kelekli), İstanbul 2006, s. 605-606.
190 ! Ali Ayten
Bu (cid:231)er(cid:231)evede (cid:147)Deneklerin dindarlık d(cid:252)zeyleri ile kendini ger(cid:231)ekleştirme d(cid:252)-
zeyleri arasında nasıl bir ilişki vardır?(cid:148) sorusu araştırmanın temel problemidir.
Ayrıca araştırmada şu sorulara da cevap aranacaktır:
(cid:149) Cinsiyet ve eğitim ((cid:246)ğrencilerin okudukları fak(cid:252)lteler) gibi demografik değiş-
kenler bireylerin kendini ger(cid:231)ekleştirme d(cid:252)zeylerinde anlamlı bir farklılık do-
ğuruyor mu?
(cid:149) Deneklerin kendilerine ilişkin dindarlık algılamaları ile kendini ger(cid:231)ekleştirme
d(cid:252)zeyleri arasında nasıl bir ilişki vardır?
2.2. Hipotezler
Kendini ger(cid:231)ekleştirmenin (cid:231)eşitli demografik (cid:246)zelliklere (cinsiyet, yaş ve (cid:246)z-
nel dindarlık algısı) g(cid:246)re farklılık g(cid:246)sterip g(cid:246)stermediğinin ve kendini ger(cid:231)ekleş-
tirme ile dindarlık arasındaki ilişkinin incelendiği araştırma (cid:231)er(cid:231)evesinde şu
hipotezler test edilecektir.
(cid:149) Deneklerin dindarlık d(cid:252)zeyleri ile kendini ger(cid:231)ekleştirme d(cid:252)zeyleri arasında
anlamlı bir ilişki vardır.
(cid:149) Kendini ger(cid:231)ekleştirmenin alt boyutları olan (cid:147)zamanı iyi değerlendirme(cid:148),
(cid:147)kendini kabul(cid:148) ve (cid:147)kendine saygı(cid:148) ile dindarlığın alt boyutları arasında pozitif
y(cid:246)nde anlamlı bir ilişki olacaktır. Fakat yine kendini ger(cid:231)ekleştirmenin alt bo-
yutu olan (cid:147)Duygusal Bakımdan A(cid:231)ık Olma(cid:148) ve (cid:147)İ(cid:231)inden Geldiği Gibi Dav-
ranma(cid:148) ile dindarlık boyutları arasında negatif y(cid:246)nde anlamlı bir ilişki olacak-
tır.
(cid:149) Bireylerin kendini ger(cid:231)ekleştirme d(cid:252)zeyleri, aldıkları eğitim, cinsiyet ve (cid:246)znel
dindarlık algısı gibi değişkenlere g(cid:246)re farklılık g(cid:246)sterir. Bununla birlikte yaş
değişkeni, bireylerin kendini ger(cid:231)ekleştirme d(cid:252)zeylerinde anlamlı bir farklılık
yaratmaz.
3. Metot
3.1. (cid:214)rneklem
Araştırma, 2003(cid:150)2004 (cid:246)ğretim yılında Marmara (cid:220)niversitesi(cid:146)nin (cid:231)eşitli fa-
k(cid:252)lte ve b(cid:246)l(cid:252)mlerinde ve M.(cid:220). Sosyal Bilimler Enstit(cid:252)s(cid:252) y(cid:252)ksek lisans progra-
mında (cid:246)ğrenim g(cid:246)rmekte olan ve toplam 239 (cid:246)ğrenciden oluşan bir (cid:246)rneklem
grubu (cid:252)zerinde yapılmıştır. Araştırmaya katılan 239 kişinin 115(cid:146)i (%48,1) kız,
124(cid:146)(cid:252) (%51,9) erkektir.
Okudukları okullara gelince araştırmaya katılanların 61(cid:146)i (%25,5) il(cid:226)hiyat
fak(cid:252)ltesi lisans b(cid:246)l(cid:252)m(cid:252), 80(cid:146)i (%33,5) din k(cid:252)lt(cid:252)r(cid:252) ve ahl(cid:226)k bilgisi (cid:246)ğretmenliği
b(cid:246)l(cid:252)m(cid:252), 31(cid:146)i (%13) eğitim fak(cid:252)ltesi sınıf (cid:246)ğretmenliği b(cid:246)l(cid:252)m(cid:252), 36(cid:146)sı (%15,1)
işletme fak(cid:252)ltesi, 31(cid:146)i ise (%13) Sosyal Bilimler Enstit(cid:252)s(cid:252) y(cid:252)ksek lisans (cid:246)ğrencisi-
dir.
Kendini Ger(cid:231)ekleştirme ve Dindarlık ! 191
3.2. (cid:214)l(cid:231)me Ara(cid:231)ları
3.2.1. Kişisel Y(cid:246)nelim Envanteri
İnsanlar kendini ger(cid:231)ekleştirme d(cid:252)zeyleri bakımından birbirinden farklı ol-
duğundan, kişilerin kendini ger(cid:231)ekleştirme d(cid:252)zeylerini belirleme ihtiyacı ortaya
(cid:231)ıkmıştır. Bu ama(cid:231)la Everett Shostrom (1968), Rogers ve Maslow(cid:146)un teorilerin-
den faydalanarak kişisel y(cid:246)nelim envanterini (personal orientation inventory)
geliştirmiştir.18 Bu envanter, ilk defa Yıldız Kuzgun (1972) tarafından T(cid:252)rk(cid:231)e(cid:146)ye
(cid:231)evrilerek g(cid:252)venlik ve ge(cid:231)erlilik (cid:231)alışması yapılmıştır.
Kişisel y(cid:246)nelim envanteri, iki se(cid:231)enekten birini se(cid:231)meyi gerektiren 150 dav-
ranış kalıbı ya da değer karşılaştırmasından meydana gelmiştir. 150 madde
(cid:231)iftinin 23(cid:146)(cid:252) (cid:147)Zamanı İyi Kullanma(cid:148) ve (cid:147)Zamanı İyi Kullanmama(cid:148) (cid:246)l(cid:231)eklerini
127(cid:146)si ise, (cid:147)Desteği İ(cid:231)ten Alma(cid:148) ve (cid:147)Desteği Dıştan Alma(cid:148) (cid:246)l(cid:231)eklerini oluştur-
maktadır. Envanterin temelini oluşturan bu iki temel (cid:246)l(cid:231)eğin dışında envanterde
10 alt (cid:246)l(cid:231)ek bulunmaktadır. Bu araştırmada kişisel y(cid:246)nelim envanterini oluşturan
her alt (cid:246)l(cid:231)ekten d(cid:246)rt soru olmak (cid:252)zere 48 soru se(cid:231)ilerek ankette kullanıldı ve
gerekli fakt(cid:246)r analizleri yapıldıktan sonra (cid:246)l(cid:231)eği, 12 (31 madde) fakt(cid:246)r halinde
belirlendi. Birka(cid:231) fakt(cid:246)r hari(cid:231) t(cid:252)m fakt(cid:246)rleri isimlendirmede Shostrom(cid:146)um
belirlediği alt (cid:246)l(cid:231)eklerin isimlerinden yararlanıldı.19 Bu alt (cid:246)l(cid:231)ekler şunlardır:
1. Eleştiriyi Kabul ve Kendine G(cid:252)ven: Kişinin eleştirileri kabullenip, geli-
şimi i(cid:231)in bu eleştirileri bir fırsat olarak g(cid:246)rmesini i(cid:231)erir.
2. Kendini Kabul Edebilme: Kendi eksik y(cid:246)nlerinin farkında olma ve
olumlu y(cid:246)nlerinde olduğu gibi bunları da kabul edebilme.
3. Zamanı İyi Kullanma: Anı olduğu gibi yaşayabilme, ge(cid:231)mişe pişmanlık
duymamakla birlikte geleceğe y(cid:246)nelik ama(cid:231)larda ger(cid:231)ek(cid:231)i olabilme.
4. Başkaları ile Yakınlık Kurabilme: Başka insanlarla sıcak ve iyi ilişkiler
kurabilme.
5. Varoluşsal Bir Hayat S(cid:252)rme: Başkalarının kurallarına ve beklentilerine
bağlı olmama, hayatını kendi değer yargılarına g(cid:246)re belirleme.

18 Kişisel y(cid:246)nelim envanterinin dışında kendini ger(cid:231)ekleştirme d(cid:252)zeyini (cid:246)l(cid:231)mek i(cid:231)in geliştirilen
diğer bir (cid:246)l(cid:231)ek de Short Index of Self Actualization (SISA) dır. Bu (cid:246)l(cid:231)eği Jones ve Crandall
(1986) geliştirmiştir. Ayrıntılı bilgi i(cid:231)in bk. Mark A. Runco, (cid:147)Creativity and Self-Actualization(cid:148),
Handbook of Self-Actualization (ed. A. Jones-R. Crandall), 1991, 163; P. C. Hill-R. W. Hood,
Measures of Religiosity, Birmigham 1999, s. 520.
19 bk. Yıldız Kuzgun, (cid:147)Kişisel Y(cid:246)nelim Envanterinin T(cid:252)rk Toplumuna Uygulanması(cid:148), Hacettepe
Sosyal ve Beşeri Bilimler Dergisi, V/2 (1973), s. 135-37. (cid:214)l(cid:231)ekleri oluşturan maddelerin i(cid:231) tutarlı-
lığını (interitem consistency) (cid:246)l(cid:231)mek i(cid:231)in i(cid:231) tutarlılık analizi (reliability analysis) yapılmış ve
(cid:246)l(cid:231)eğin kullanılabileceği sonucuna ulaşılmıştır (Cronbach(cid:146)s Alpha Değeri: ,5840).
192 ! Ali Ayten
6. İnsan Tabiatı Hakkında Olumlu bir G(cid:246)r(cid:252)ş Sahibi Olabilme: İnsanın
yaratılıştan iyi bir varlık olduğunu kabul edebilme, k(cid:246)t(cid:252)l(cid:252)ğ(cid:252)n arız(cid:238) olduğunu
kabullenme.
7. Kendini Ger(cid:231)ekleştirmeye G(cid:246)t(cid:252)ren Değerleri Benimseme: Kendini
ger(cid:231)ekleştirenlerin davranışlarını benimseme ve varolan g(cid:252)(cid:231)lerinin farkında
olarak onları ger(cid:231)ekleştirebilme. Kendini tanıma ve kendini olduğu gibi kabul
edebilme.
8. İ(cid:231)ten Geldiği Gibi Davranabilme: Arzu ve ihtiya(cid:231)larını rahat(cid:231)a ifade
edebilme, i(cid:231)inden geldiği gibi tepkide bulunmaktan ka(cid:231)ınmama.
9. Desteği i(cid:231)ten alma: Dış otoriteye, (cid:231)evreye m(cid:252)mk(cid:252)n olduğu kadar az bağ-
lı kalarak kendine yetebilme ve kendi kararlarını verebilme.
10. D(cid:252)nyaya Uzlaştırıcı Bir G(cid:246)zle Bakabilme: Hayattaki zıtlıkların arka-
sındaki anlamlı ilişkiyi g(cid:246)rebilme.
11. Kendine Saygı: Kendi benliği hakkında olumlu bir g(cid:246)r(cid:252)şe sahip olma,
kendini g(cid:252)(cid:231)l(cid:252) bir kişi olarak algılama.
12. Duygusal Bakımdan A(cid:231)ık Olma: Duyguların farkında olarak onları
bastırmama ve gizlememe, duygularını rahat(cid:231)a ifade edebilme.
Kişisel y(cid:246)nelim envanterindeki her madde, biri doğru biri yanlış olmak (cid:252)zere
iki ifadeden oluşmaktadır. (cid:214)l(cid:231)eğin puanlamasında her doğru ifade 1, yanlış ifade
ise 0 değerine sahiptir. Buna g(cid:246)re kişinin bu (cid:246)l(cid:231)ekten alacağı en y(cid:252)ksek puan
31x1=31, en d(cid:252)ş(cid:252)k puan ise 31x0=0 olacaktır. Hem toplam kendini ger(cid:231)ekleş-
tirme puanı hem de her fakt(cid:246)r(cid:252)n ayrı ayrı puan değerleri hesaplanmış ve analiz-
lerde ikisi de kullanılmıştır.
3.2.2. Dindarlık (cid:214)l(cid:231)eği
Dindarlık (cid:246)l(cid:231)eği, kişilerin dindarlık d(cid:252)zeylerini rakamsal değerlerle (puan-
lama y(cid:246)ntemiyle) belirlemek amacıyla geliştirilen (cid:246)l(cid:231)me aracıdır.20 Dindarlığın
(cid:246)l(cid:231)(cid:252)lmesi i(cid:231)in yapılan ilk (cid:231)alışmalarda dindarlık tek boyutlu ele alınmıştır. Daha
sonra dindarlık (cid:231)ok boyutlu bir olgu olarak tanımlanmış ve dindarlığı (cid:246)l(cid:231)mek i(cid:231)in
(cid:231)ok boyutlu dindarlık (cid:246)l(cid:231)ekleri geliştirilmiştir. 21

20 Dindarlık (cid:246)l(cid:231)eği XX. y(cid:252)zyılın sonlarından itibaren (cid:252)zerinde (cid:231)alışılan bir konudur. Allport ve
Ross dindarlığı iki boyutta değerlendirirken Morton King ve Glock (cid:231)ok boyutlu bir dindarlık
anlayışı geliştirmişlerdir. T(cid:252)rkiye(cid:146)de ise bu t(cid:252)r (cid:231)alışmalara 1985(cid:146)ten sonra başlanmıştır. Ayrıntılı
bilgi i(cid:231)in bk. Ahmet Onay, (cid:147)Dini Y(cid:246)nelim (cid:214)l(cid:231)eği(cid:148), İsl(cid:226)miyat, V/4 (2002), s. 181; Murat Yıldız,
(cid:147)Dindarlığın Tanımı ve Boyutları (cid:220)zerine(cid:148), Tabula Rasa, sy. 1 (2001), s. 19(cid:150)25.
21 Wulff, Psychology of Religion: Classic and Contemporary Views, s. 200-206.
Kendini Ger(cid:231)ekleştirme ve Dindarlık ! 193
Bu araştırmada deneklerin dindarlık d(cid:252)zeylerini (cid:246)l(cid:231)mek i(cid:231)in, Veysel Uysal
tarafından geliştirilen, İsl(cid:226)m(cid:238) Dindarlık (cid:214)l(cid:231)eği esas alınmıştır.22 26 sorudan
oluşan (cid:246)l(cid:231)ek, fakt(cid:246)r analizi sonucunda 19 soru ve 4 boyut (inan(cid:231), bilgi-ibadet,
etki ve tecr(cid:252)be boyutları) olarak belirlenmiştir.23
(cid:214)l(cid:231)eği oluşturan her bir soruda (cid:147)tamamen katılıyorum, olduk(cid:231)a katılıyorum,
pek katılmıyorum ve hi(cid:231) katılmıyorum(cid:148) şeklinde 4 farklı derece vardır. Bu dere-
celer en olumludan en az olumluya doğru sırasıyla 4, 3, 2, 1 değerinde puanlara
sahiptir. Bu değerlere g(cid:246)re bir deneğin bu (cid:246)l(cid:231)ekten alacağı en y(cid:252)ksek puan
4x19=76, en d(cid:252)ş(cid:252)k puan ise 1x19=19 puan olacaktır. Bu araştırmada denekle-
rin hem toplam dindarlık puanları, hem her bir fakt(cid:246)rden aldıkları puanlar ayrı
ayrı hesaplanarak analizlerde her ikisi de kullanılacaktır.
3.3. Verilerin Toplanması ve İstatistiksel Analizi
Araştırmanın amacına uygun olarak hazırlanan anket formları, yukarıda adı
ge(cid:231)en fak(cid:252)ltelerde 2003 Aralık ayı i(cid:231)erisinde uygulanmıştır. Anketler, bazı
sınıflarda ders esnasında uygulanırken, bazı sınıflarda doldurup getirmek (cid:252)zere
deneklere dağıtılmıştır. Uygulamada deneklerin g(cid:246)n(cid:252)ll(cid:252) olmaları (cid:246)n planda
tutulmuş, uygulamanın sağlıklı olması i(cid:231)in gerekli olan a(cid:231)ıklamalar yapılmıştır.
280 kişiye dağıtılan anket formlarından 255(cid:146)i araştırmacıya ulaşmıştır. Yapı-
lan veri temizleme işleminden sonra formlardan 16(cid:146)sı eksik doldurma nedeniyle
değerlendirme dışı bırakılarak 239 anket değerlendirmeye alınmıştır. Bilgisayar
ortamına aktarılan verilerin analizi SPSS paket programı yardımıyla yapılmıştır.
(cid:214)l(cid:231)eği oluşturan maddeleri fakt(cid:246)rleştirmede temel bileşenler analiz tekniği
(principle component analysis) kullanılmıştır. Maddeler arasındaki i(cid:231) tutarlılığı
belirlemek i(cid:231)in ise, i(cid:231) tutarlılık analizinden yararlanılmıştır.
Farklı iki grup arasındaki ilişkilerin anlamlı olup olmadığı, bağımsız grup t-
test ile (cid:246)l(cid:231)(cid:252)lm(cid:252)şt(cid:252)r. İkiden fazla grupların karşılaştırmasında, tek y(cid:246)nl(cid:252) varyans
analizi kullanılmıştır. Farkların hangi gruplar arasında olduğunu belirlemede,
Scheffe testi uygulanmıştır. İki s(cid:252)rekli değişken arasındaki ilişkinin derecesini
belirleme de ise Pearson korelasyon katsayılarından yararlanılmıştır.24
4. Bulgular ve Yorumlar
Kendini ger(cid:231)ekleştirme, demografik değişkenler ve dindarlık ilişkisini ele
alan araştırmada kendini ger(cid:231)ekleştirme, kendini ger(cid:231)ekleştirenlerin (cid:246)zelliklerin-

22 bk. Veysel Uysal, (cid:147)İsl(cid:226)m(cid:238) Dindarlık (cid:214)l(cid:231)eği (cid:220)zerine Bir Pilot ˙alışma(cid:148), İsl(cid:226)m(cid:238) Araştırmalar
Dergisi, sy. VIII/3-4 (1995), s. 263-271.
23 (cid:214)l(cid:231)ek i(cid:231)-tutarlılık testine tabi tutulmuş ve (cid:246)l(cid:231)eğin kullanılabileceği sonucuna ulaşılmıştır
(Cronbach(cid:146)s Alpha Değeri: ,8450).
24 Uma Sekaran, Research Methods for Business: A Skill-Building Aproach, New York 2000, s. 405.
194 ! Ali Ayten
den hareketle hazırlanan (cid:246)l(cid:231)ekteki her maddenin işaret ettiği niteliklerin toplamı
olarak değerlendirilecek, yorumlar ise hem (cid:246)l(cid:231)eği oluşturan maddeler toplamı,
hem de on iki alt fakt(cid:246)r (cid:252)zerinden yapılacaktır. Aynı şekilde dindarlık, (cid:147)dindarlık
(cid:246)l(cid:231)eği(cid:148) ile (cid:246)l(cid:231)(cid:252)len ve d(cid:246)rt alt boyutta toplanan din(cid:238) tutum ve davranışların
toplamı olarak değerlendirilecek ve yorumlar hem toplam dindarlık, hem de
dindarlığı oluşturan d(cid:246)rt alt boyut bazında yapılacaktır.
Kendini ger(cid:231)ekleştirme ile demografik değişkenler arasındaki ilişkiye ge(cid:231)me-
den (cid:246)nce araştırmaya katılanların genelinin (cid:147)kişisel y(cid:246)nelim envanteri(cid:148)nden
aldıkları puanları dikkate alarak kendini ger(cid:231)ekleştirme eğilimlerini değerlendir-
mek yerinde olacaktır. Yapılan frekans analizi sonrasında araştırmaya katılanlar
toplam kendini ger(cid:231)ekleştirmeden aldıkları ortalama (ort.=20,5) olarak tespit
edilmiştir. En y(cid:252)ksek puanın 31 olacağı dikkate alınırsa, araştırmaya katılanların
(cid:231)ok y(cid:252)ksek d(cid:252)zeyde olmasa da kendini ger(cid:231)ekleştirme eğiliminde oldukları
s(cid:246)ylenebilir. Yine aynı şekilde kendini ger(cid:231)ekleştirmenin alt boyutları olan
desteği i(cid:231)ten alma, kendine saygı, d(cid:252)nyaya uzlaştırıcı bir g(cid:246)zle bakabilme,
insan tabiatı hakkında olumlu g(cid:246)r(cid:252)ş sahibi olma gibi (cid:246)zelliklerde daha başarı-
lıyken i(cid:231)inden geldiği gibi davranabilme ve varoluşsal değerleri benimsemede
aynı d(cid:252)zeyde başarılı olamadıkları g(cid:246)r(cid:252)lmektedir.
4.1. Kendini Ger(cid:231)ekleştirme ve Demografik (cid:214)zellikler
Araştırmanın hipotezlerine ve ama(cid:231)larına uygun olarak kendini ger(cid:231)ekleş-
tirme d(cid:252)zeyinin demografik (cid:246)zelliklere g(cid:246)re farklılık g(cid:246)sterip g(cid:246)stermediği soru-
suna cevap aranmış, bu ama(cid:231)la, gruplar arası farklılıkları karşılaştırmada tek
y(cid:246)nl(cid:252) varyans analizi ve t-test kullanılmış, tutum ve davranışlar bakımından
anlamlı farklılık bulunan gruplar arasında karşılaştırma yapmak i(cid:231)in Scheffe testi
uygulanmıştır. Elde edilen bulgular, tablolar şeklinde sunulmuştur. Tablolara
sadece aralarında istatistik(cid:238) bakımdan anlamlı ilişki bulunan bulgular alınmıştır.
Kendini ger(cid:231)ekleştirme ile (cid:147)okunan fak(cid:252)lte (alınan eğitim), cinsiyet, yaş ve
(cid:246)znel dindarlık algısı(cid:148) gibi demografik değişkenler arasındaki ilişkiyi yansıtan
bulgular aşağıda sırasıyla verilmiştir.
4.1.1. Alınan Eğitim (Fak(cid:252)lteler, B(cid:246)l(cid:252)mler ve Programlar)
Eğitim, (cid:246)ğrencilerin bir b(cid:252)t(cid:252)n olarak gelişmelerine, bir başka deyişle kendini
ger(cid:231)ekleştirmelerine yardım olarak tanımlanabilir.25 Bu bağlamda kişilerin eğitim
alıp almamaları ve aldıkları eğitimin niteliği deneklerin kendini ger(cid:231)ekleştirmesi-
ni yansıtan tutum ve davranışlarda farklılık oluşturacaktır.

25 M. Erden-Y. Akman, Eğitim Psikolojisi, Ankara 1997, s. 95.