( kelam) anabilim dalı dua – kader il

233 Pages·2009·1.08 MB·Turkish

T.C
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ( KELAM)
ANABİLİM DALI

DUA – KADER İLİŞKİSİ

Doktora Tezi

Fatma BAYRAKTAR

Ankara - 2007
T.C
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ( KELAM )
ANABİLİM DALI

DUA – KADER İLİŞKİSİ

Doktora Tezi

Fatma Bayraktar

Tez Danışmanı
Prof. Dr. Ahmet AKBULUT

Ankara – 2007
T.C
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ( KELAM)
ANABİLİM DALI

DUA – KADER İLİŞKİSİ

Doktora Tezi

Tez Danışmanı: Prof. Dr. Ahmet AKBULUT

Tez Jürisi Üyeleri

Adı ve Soyadı: İmzası:
.................................................. ..............................
................................................. ..............................
............................................... .............................
............................................... ..............................
.............................................. .............................

Tez Sınav Tarihi:..........................
ÖNSÖZ

Müslüman kültüründe tüm yapıp etmelerin Allah’ın takdiri ile olduğu,
kulun etkisinin ise ya hiç ya da çok az olduğu düşüncesi vardır. Kuran’ın emri
olan dua, doğru bir kader telakkisi geliştirmek için temel hareket noktalarından
biridir. Bu iki kavram arasındaki ilgiyi ortaya koymak hem doğru bir dua, hem
de doğru bir kader anlayışı için şarttır.
Tezimiz, giriş ve sonuç hariç olmak üzere üç bölümden oluşmaktadır.
İlk bölümde dua kavramının semantik tahliline yer verilirken, ikinci bölümde
kader kavramı aynı tahlile tabii tutulmuştur. Semantik tahlil, kavramların tarihi
süreç içerisinde geçirdiği anlam değişikliklerini belirlemek bakımından
önemlidir. Bunun yanında semantik tahlil, kavramların kök anlamını ve Kuran-
ı Kerim’de kullanılışlarını tespit etmeyi de sağlar. Tezin üçüncü bölümünde iki
kavram arasındaki ilişki, bu iki kavramı şekillendiren Tanrı ve insan anlayışı
çerçevesinde ortaya konulmaya çalışılmıştır. Diğer yandan üçüncü bölümde,
duanın ortaya çıkaracağı, değişim konusu üzerinde durulmaktadır.
Bu çalışmada gerek tez konusunun tespitinde gerek tez hazırlama
sürecinde yönlendirmeleriyle destek olan tez danışmanım Prof. Dr. Ahmet
Akbulut’a teşekkürü bir borç biliyorum. Ayrıca etimolojik tahlillerde Arap dilinin
incelikleri konusunda beni bilgilendiren, ayetlerin tefsirinde katkıda bulunan
hocam Prof. Dr. Hüseyin Atay’a, konuyla ilgili yönlendirmeleri için Prof. Dr.
I
Recep Kılıç’a, eleştirileri ve katkıları için Prof. Dr. Şaban Ali Düzgün’e de
şükranlarımı sunarım.
Tez çalışma sürecinde beni teşvik edip çocuklarıma annelik ederek
yardımlarıyla destek veren ve bana ilim yapmayı sevdiren kıymetli annem
Hakime Bayraktar hanımefendiye de teşekkür etmeyi bir borç biliyorum.

Fatma Bayraktar
Ankara, 2007

II
KISALTMALAR

A.g.e : Adı geçen eser

A.g.m : Adı geçen makale

A.Ü : Ankara Üniversitesi

A.Ü.İ.F: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

Bkz : Bakınız

c. : Cilt

Çev: Çeviren

D.İ.B: Diyanet İşleri Başkanlığı

M.E.B: Milli Eğitim Bakanlığı

s : Sayfa sayısı

T.D.V: Türkiye Diyanet Vakfı

yayn: Yayınevi

YKY: Yapı Kredi Yayınla

III
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ .................................................................................................... I
KISALTMALAR ....................................................................................... III
İÇİNDEKİLER ......................................................................................... IV
GİRİŞ : BİR KELAM KONUSU OLARAK DUA ........................................ 1
I. BÖLÜM: DUA KAVRAMI ....................... ............................................. 16
A. DUA KELİMESİNİN KÖKENİ.................................................... 16
B. D-A-V KÖKÜNÜN KAZANDIĞI ANLAMLAR ve KURAN-I
KERİM’DE KULLANILIŞLARI ................................................................... 20
C. DUA KAVRAMININ ANLAM ALANI .......................................... 26
1. Dua Kavramıyla Aynı ve Yakın Anlamlı Kelimeler .............. 27
2. Dua ile Zıt Anlamlı Kelimeler ................................................ 39
3. Dua ile İlgili Diğer Kavramlar................................... ............ 43
II. BÖLÜM: KADER KAVRAMI...................... ........................................... 49
A. KADER KELİMESİNİN KÖKENİ ............................................... 49
B. K-D-R KAVRAMININ KAZANDIĞI ANLAMLAR ve KURAN-I
KERİM’DE KULLANILIŞLARI .................................................. 51
C. KADER KAVRAMININ ANLAM ALANI .................................... 78
Kader Kavramıyla Aynı ve Yakın Anlamlı Kelimeler ......... 78
III. BÖLÜM: DUA – KADER İLİŞKİSİ ....................................................... 89
A. DUA – KADER İLİŞKİSİNDE TANRI ....................................... 89
1. Tanrı Anlayışları ........................................................... 90
a. Aşkın Tanrı Anlayışı ....................................... 91
IV
b. İçkin Tanrı Anlayışı .........................................109
c. Teist Tanrı Anlayışı ........................................ 125
2. Allah’ın Sıfatları Meselesi ............................................132
Sıfatların Dua ve Kaderle İlişkisi......................... 134
3. Kuran-ı Kerim’in Tanrı Tasavvuru ...............................145
B. DUA – KADER BAĞLAMINDA İNSAN ...................... ...........149
1. Sorumluluk Sahibi ve Özgür Bir Varlık Olarak İnsan .153
2. İnsan ve Gücü ............................................................. 163
3. İsteyen Bir Varlık Olarak İnsan .................................... 174
C. DUA – KADER BAĞLAMINDA DEĞİŞME ............................... 181
SONUÇ ...................................................................................................... 196
KAYNAKÇA ...............................................................................................199
EKLER ........................................................................................................220

V
GİRİŞ
BİR KELAM KONUSU OLARAK DUA

Allah’ın insanı yaratması, yaratıcının yarattığı ile ilişki içerisine girmesi,
onu yönlendirmesi, ona hitap edip onu değerli kılması, dinin varlığını anlamlı
kılmaktadır.
Kuran-ı Kerim’de insanın yaratılışına farklı bir yer verilmiştir. İnsandan
beklentiler ve insana yüklenen sorumluluk da farklıdır. Yüce Allah insanı
yarattıktan sonra özgür ve irade sahibi bir varlık olan insanla diyaloğa girmiştir.
Bu diyalog, iki yönlüdür. Allah’tan insana doğru olduğunda bu vahydir. İnsandan
bu sözlü mesajın rehberliği doğrultusunda davranması istenmektedir. Nitekim bu
sözlü mesajdan biri olan Kuran-ı Kerim’de de insan, vahye kulak vermesi,
üzerinde düşünmesi ve ona uygun davranış oluşturması konusunda
uyarılmaktadır.
İnsandan Tanrıya doğru gönderilen talebin adı ise, duadır. Dua, insan ile
Allah arasındaki ontolojik farklılıktan kaynaklanan “boyut, içerik, biçim ve vasıta
bakımından” diğer iletişimlere benzemez. 1 İnsan, varlıksal olarak çok farklı bir
Tanrıyla nasıl konuşabilir? Bu soru, Tanrının varlığı ve nasıl olduğu konusuyla

1 Pak, Yrd. Doç. Dr. Zekeriya, Allah-İnsan iletişimi, İlahiyat yayn, Ankara, 2005, s.17
1
ilgidir. 2 Ancak her iki tarafın varlıksal farklılığına rağmen Tanrıdan insana ve
insandan Tanrıya doğru iletişim mümkündür. Çünkü bu iki yönlü iletişimde
mesajı gönderen ile mesajı alanın aynı düzlemde bulunması gerekmemektedir.
Allah, yaratan olarak, insan ise yaratılan olarak kendi düzlemlerinde
kalmaktadırlar. Bu sebeple Tanrı insan iletişimi, üst varlıksal düzey ile alt
varlıksal düzey arasındaki iletişim şekli olup, yukarıdan aşağıya doğru dikey
olarak gerçekleşir. 3 Nitekim dua da “aşağıda olanın yukarıda olandan bir şeyi
elde etmek için olan isteme” şeklinde tanımlanmaktadır. 4 Görülmektedir ki,
“dua” aynı vahy gibi Allah insan iletişiminin önemli bir parçasıdır.
Duayı Tanrı ile insanın bir iletişimi olarak kabul ettiğimizde “iletişim”
kavramı üzerinde de durmak gerekir. İletişime ilişkin pek çok tanım
bulunmaktadır. Bu tanımlar, iki yönde yoğunlaşmıştır. İletişimin üzerinde durulan
birinci yönü, iletimdir. 5 Buna göre iletişim, “bir gönderici tarafından öte yandaki
bir alıcı üzerinde belli bir etki yaratmak amacıyla, anlam yüklü birimlerden
yararlanarak, karşı tarafa belirli bir bildiri ulaştırılması eylemidir.” 6 Tanımda da
görüldüğü gibi iletişimde, gönderici, mesaj, kanal ve alıcı bulunmaktadır.
İletişimde bu çizgisel modeli benimseyenler kaynak ve alıcıyı iki temel unsur

2 Cook, David, Filozoflar ve İnanç, Çev. Leyla Güleç, Haberci yayn, İstanbul, 2004, s.149
3 Pak, Allah-İnsan İletişimi, s.82
4 Et-Tehanevi, Muhammed Ali b. Ali b. Muhammed, Keşşafu Istılahatı’l Fünun, Daru’l Kütübi’l-
İlmiyye, Beyrut, 1963, c.2, s. 306
5 Mutlu, Erol, İletişim Sözlüğü, Ark yayn, Ankara,1998, s. 169
6 Başkan, Özcan, Bildirişim- İnsan Dili ve Ötesi, Altın Kitab yayn, İstanbul,1988, s.17: Benzer bir
tanım için bkz. Aksan, Doğan, Her Yönüyle Dil, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu,
T.D.K yayn, Ankara,1998, c.1, s.44
2