kazanılmış hak kavramı

218 Pages·2008·0.98 MB·Turkish

T.C.
ANKARA UNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
KAMU HUKUKU (İDARE HUKUKU)
ANABİLİM DALI
DANIŞTAY KARARLARI IŞIĞINDA
İDARE HUKUKUNDA KAZANILMIŞ HAKLAR
Yüksek Lisans Tezi
D. Çiğdem SEVER
Tez Danışmanı
Prof. Dr. Metin GÜNDAY
Ankara–2006
İÇİNDEKİLER
Kısaltmalar
Giriş
BİRİNCİ BÖLÜM.....................................................................................10
KAZANILMIŞ HAK KAVRAMI................................................................10
A.HAKKAVRAMI.....................................................................................10
1. Sübjektif Hukuk Kuramı................................................................12
2. Objektif Hukuk Kuramı..................................................................16
3. Hak Kuramlarındaki Dönüşüm......................................................19
B.KAMUHUKUKUNDAHAKLAR................................................................25
1. Genel Olarak.................................................................................25
2. Kamu Hukukunda Kazanılmış Hak ile Sübjektif Hak Arasındaki
İlişki ve Türk Doktrinindeki Yaklaşımlar............................................32
C.KAZANILMIŞHAK................................................................................41
1. Kazanılmış Hakların Tanımlanması Sorunu..............................41
2. Kavramın Benzer Kavramlardan Ayrıştırılması..........................45
a. Müesses Durum.....................................................................46
b. Haklı Beklenti.........................................................................49
c. Estoppel.................................................................................54
İKİNCİ BÖLÜM
KAZANILMIŞ HAK KAVRAMININ HUKUK SİSTEMİ İÇİNDEKİ YERİ VE
NİTELİĞİ..................................................................................................57
A.HUKUKUNGENELİLKELERİNDENBİRİOLARAKKAZANILMIŞHAK.............57
1. Hukukun Genel İlkeleri..................................................................57
2. Hukukun Genel İlkelerinin Hukuki Değeri .....................................64
3. Hukukun Genel İlkelerinin Özellikleri ve Kazanılmış Hakların Yargı
Organları Tarafından Uygulanması...................................................66
B.KAZANILMIŞHAKKAVRAMININPOZİTİFHUKUKTAKİDAYANAĞI:HUKUK
DEVLETİİLKESİ.......................................................................................70
C.HUKUKDEVLETİİLKESİNDENKAYNAKLANANÇEŞİTLİİDAREHUKUKU
İLKELERİNİNKAZANILMIŞHAKLARLAİLİŞKİSİ..............................................75
1. İnsan Haklarına Saygılı Devlet......................................................75
2. Geriye Yürüme Yasağı.................................................................80
a. Yasaların Geriye Yürümeyeceği İlkesi...................................85
b. İdari İşlemlerin Geriye Yürümezliği İlkesi...............................90
c. Anayasa Mahkemesi Kararlarının Geriye Yürümezliği...........95
d. Geriye Yürüme Yasağının İstisnaları...................................104
i. İptal Kararlarının Geriye Yürümesi ve Kazanılmış Haklara
Etkisi........................................................................................104
ii. Geri Alma İşleminin Geriye Yürümesi ve Kazanılmış Haklarla
İlişkisi.......................................................................................115
3. İdari İstikrar.................................................................................119
1
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
KAZANILMIŞ HAK DOĞMASININ KOŞULLARI..................................123
A.NESNELHUKUKİDURUMUNBİRELİŞLEMVASITASIYLAÖZNELHUKUKİ
DURUMADÖNÜŞMESİ............................................................................123
1. Nesnel ve Öznel Hukuki Durumlar...........................................123
2. Yasa Veya Düzenleyici İşlemlerle Nesnel Hukuki Durumlarda
Yapılan Değişiklikler Ve Öznel İşlemlere Etkisi...............................127
3. Şart İşlemin Geri Alınması ve Öznel Hukuki Durumlara Etkisi.138
4. Öznel Hukuki Durumun Oluşması ve Birel İşlem Kurulması.......142
B.BİRELİŞLEMİNHAKDOĞURMAYAELVERİŞLİOLMASI...........................144
1. Hak Doğurmaya Elverişli İşlemler............................................144
2. Hak Doğurmaya Elverişli Olmayan İşlemler..............................144
a. Hukuki Değerden Yoksun İşlemler:.........................................145
i. Yok Hükmünde İşlemler...................................................146
ii. İlgilisinin Hilesi veya Gerçeğe Aykırı Beyanı Nedeniyle
Kurulmuş İşlemler....................................................................149
iii. Açık Hata Sonucunda Kurulmuş İşlemler.........................151
b. Gerçek Bir Hak Doğurmayan İşlemler.....................................155
i. Olumsuz Nitelikli İşlemler:.....................................................155
ii. Belirtici- Açıklayıcı İşlemler..................................................155
c. Kesin ve Hemen Hak Doğurmayan İşlemler............................157
i. Şartlı İşlemler........................................................................157
ii. Kayıtlı İşlemler...................................................................159
iii. Geçici İşlemler.....................................................................161
d. Hak Doğurmayacağı Düzenlenen Diğer Durumlar..................162
C.HAKKINHUKUKENKORUNMAYADEĞER/TAMAMLANMIŞHALEGELMESİ 164
D.HAKKINHUKUKAUYGUNOLMASI.......................................................175
1. Kazanılmış Hak Doğma Koşulu Olarak Hukuka Uygunluk..........175
2. Danıştay Kararlarında Hukuka Aykırı Olan ve Kazanılmış Hak Gibi
Korunan Hukuki Durumlar..............................................................179
A. Makul Süre İçinde Geri Alınmayan Hukuka Aykırı İşlemlerden
Doğan Haklar..............................................................................180
i. Hukuka Aykırı Terfi İşleminden Sonra Memurun Terfi Etmesi
................................................................................................185
ii. Dava Açma Süresinde Geri Alınmayan Hukuka Aykırı
Ödemeler.................................................................................186
İii. Hileli İşleme Dayanarak Okula Kaydını Yaptıran Öğrencinin
Mezun Olması.........................................................................190
B. Hukuka Aykırı Olduğu Belirlenen Üst Norma Uygun İşlemler.191
SONUÇ
Kaynakça
2
KISALTMALAR
AİD : Amme İdaresi Dergisi
AİHM : Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi
AMKD : Anayasa Mahkemesi Kararlar Dergisi
ATAD : Avrupa Topluluğu Adalet Divanı
AÜHF : Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi
AÜSBF : Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi
AYİM : Askeri Yüksek İdare Mahkemesi
DBB : Danıştay Bilgi Bankası (www.danistay.gov.tr)
DD : Danıştay Dergisi
DDDGK : Danıştay Dava Daireleri Genel Kurulu
DDK : Dava Daireleri Kurulu
HFSA : Hukuk Felsefesi ve Sosyoloji Arkivi
İBK : İçtihadı Birleştirme Kurulu
İHİD : İdare Hukuku ve İlimleri Dergisi
İÜHF : İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi
KİBB : Kazancı İçtihad Bilgi Bankası
RG : Resmi Gazete
TODAİE : Türkiye ve Orta Doğu Amme İdaresi Enstitüsü
3
GİRİŞ
Devlet ile birey arasındaki ilişkinin eşitsiz bir ilişki olduğu dikkate
alınarak bu ilişkinin somutlaştığı alan olan idare hukuku ve anayasa
hukukunun tarihine bakıldığında, bu tarihin önemli bir bölümünün
bireylerin devlet karşısında belli hak ve güvencelere sahip olma
mücadelesi olduğu söylenebilir. Bu bakımdan, özellikle modern devletin
oluşumu ile birlikte, idare hukukunun önemli bir bölümünü hukuk devleti ve
uluslararası hukukunun öneminin artmasıyla beraber insan haklarının
korunması ile hukukun genel ilkeleri oluşturmaktadır.
Hukuk devleti ve insan hakları alanındaki bu gelişmeler, özellikle
devletin kişi hak ve özgürlüklerine müdahalesini sınırlamak üzerinden
oluşmuştur. Bu sınırlamaların bir kısmı hukuksal düzenlemelere, özellikle
de anayasal ilkelere dönüştürülmüşse de, bir kısmı nitelikleri nedeniyle
yargı organları tarafından uygulanan hukukun genel ilkeleri olarak
kullanılmıştır. Hukukun genel ilkelerinden biri olarak kabul edilen
kazanılmış hakların korunması ilkesi de, genel olarak kamu hukukunda
bireylerin devletle olan ilişkilerinde haklarının konumunu belirlemekte
anahtar ilke niteliği taşımaktadır. Bu konunun temel idare hukuku
kitaplarında dahi pek fazla yer almayışı, daha çok Danıştay kararları
doğrultusunda ampirik olarak gelişen bir ilke olarak kalması, kazanılmış
haklar konusunda gerek gündelik dilde, gerekse hukukçular tarafından
kullanımında çeşitli kafa karışıklıkları ve belirsizlikler doğmasına neden
olmuştur.
4
Kazanılmış haklar, pek çok hukuksal kavramla ilişkisi olması
bakımından gerek genel hukuk kuramının, gerekse kamu hukukunun
birçok alanıyla kesişen ve iç içe geçen bir kavramdır. Kazanılmış haklar,
en temelde devletin bireylerle olan ilişkilerinde idarenin –ve hatta yasa
koyucunun- keyfi davranışlarla kişilerin edinmiş oldukları haklarına
müdahale etmelerine bir sınır koymak gibi bir amaç güttüğü için pozitif
hukuk normları ile sınırlı biçimde düzenlenmemekte; hukukun genel ilkesi
olarak, “hukuk devleti”, “hukuksal güvenlik”, “idari istikrar”, “geriye yürüme
yasağı” gibi tanımı yapılması ve sınırları çizilmesi pek de kolay
görülmeyen pek çok soyut kavramla açıklanmakta; tanımlanmasının
yapılması aşamasında da idarenin ve yargı organlarının vereceği
kararların sonuçları ve etkileri, devletin egemenlik ve yasa koyma
yetkisinin sınırı ve daha pek çok tartışmayı beraberinde getirmektedir. Bu
kavramlar hakkında yapılan tartışmalarda, ideal bir “adalet” kavramına
dayanıldığı ve kimi zaman neredeyse bir doğal hukuk anlayışının hakim
olmaya başladığı hissi oluşmaktadır. Gerçekten de, özellikle, uluslararası
hukukun giderek etkinleşmeye başladığı ve farklı ülkelerin hukuk
sistemlerinin asgari müştereklerinin giderek çoğaldığı çağımızda, devletleri
sınırlayacak ve genel olarak ayrıntıları uygulama içerisinde belirlenecek
bazı temel ilkelerin, diğer bir deyişle, “hukukun genel ilkeleri” adı altında
bazı kuralların yaygınlaştığı ve bu ilkelerin uygulanma biçiminin alışıldık
pozitivist hukuk anlayışından uzaklaşabildiği gözlenmektedir. Kazanılmış
5
hakların korunması gerekliliği de bu ilkelerden biri olarak ülkemizde de sık
kullanılan bir kavram olmuştur.
Kazanılmış hak kavramı, özünde bir özel hukuk kavramı olması
nedeniyle1 kamu hukukuna uygulanıp uygulanamayacağı ya da
uygulanacaksa nasıl uygulanacağı konusunda da tartışmalara hedef
olmuştur. Ayrıntılı biçimde ele alınmaya çalışılacak bu soru, aslında devlet
ile bireyler arasındaki ilişkinin niteliğinin ne olduğu ve ne olabileceği
sorusuyla da doğrudan ilişkilidir.
Kazanılmış haklar, pek çok yasada özel olarak düzenlenmiş, geçiş
hükümlerine konu olmuş ve özellikle Devlet Memurları mevzuatında
kazanılmış hak aylığı ya da usul hukukunda usulî kazanılmış hak gibi özel
görünümleri olan bir kavramdır. Ancak, çalışmada bu tür kavramlar
incelenmeyecek, kavramın kuramsal çerçevesinin çizilmesine ve
Danıştay’ın yaklaşımının belirlenmesine çalışılacaktır.
Bu çalışmanın Türk idare hukuku yazını ve Danıştay kararlarıyla
sınırlandırılması iki nedene dayanmaktadır: İlki konunun genişliği
nedeniyle bu tür bir sınırlandırma yapılması ihtiyacı, ikincisi ise kazanılmış
hakların kapsamının yargı organları tarafından oluşturulması nedeniyle
başka hukuk sistemlerindeki yaklaşımların uygulamadaki kapsam
bakımından faydalı olmayıp ancak kuramsal bakış açısı bağlamında işe
yarayabileceği düşüncesidir. Bu nedenle çalışma, genel olarak Türk idare
hukuku olarak sınırlandırılmış ve hak kuramları ile benzer kavramların
1Aydın Zevkliler,Medeni Hukuk, Savaş Yayınları, Ankara, 1997, s. 85.
6
değerlendirilmesi dışında başka ülkelerde kazanılmış hakların nasıl
uygulandığına fazla değinilmemiştir.
Bununla birlikte, özelde Danıştay kararları incelemesi yapılan bu
çalışma değerlendirilirken dikkate alınması gereken bir nokta, kazanılmış
hakların korunması ilkesinin bir kural değil, ilke niteliğinde oluşunun
yargılama yöntemi olarak farklı bir yöntemi zorunlu kılması ve bu nedenle
Danıştay kararlarında emsal niteliğinde olabilecek bir istikrarın belli
konular hariç güç oluşudur. Özellikle kazanılmış hakların Türk idare
hukuku yazınında çok fazla incelenen konulardan biri olmaması,
Danıştay’ın istikrar kazanabilecek nitelikteki durumlarda dahi kavram
konusundaki kafa karışıklığı nedeniyle istikrarsız kararlar vermesine sebep
olmuştur.
Üç bölümden oluşan çalışmada temelde üç soruya cevap verilmeye
çalışılacaktır. Öncelikle kamu hukukunda sübjektif hak bulunmaması
nedeniyle idare hukukunda kazanılmış haktan söz edilemeyeceği
yönündeki görüşlerden hareketle, kazanılmış hakların sübjektif hak
niteliğinde olup olmadığına değinilecektir. Bunun için öncelikle sübjektif
hak konusundaki kuramlara kısaca değinilecek, kamu hukukunda sübjektif
haklar konusundaki görüşlere yer verilerek kazanılmış hak ile sübjektif hak
arasındaki bağ açıklanmaya çalışılacaktır. Bu sorulara yanıt arandıktan
sonra, kazanılmış haklar konusundaki karışıklıkların da önemli bir nedeni
olan müesses durum, haklı beklenti ve estoppel kavramları ile kazanılmış
haklar arasındaki farklar irdelenecektir.
7
Kazanılmış haklar konusundaki sorunların önemli bir nedeni de,
kavramın tipik anlamda kurallarla düzenlenmeyişidir. Bu nedenle ikinci
bölümde, kazanılmış hakkın pozitif hukukta uygulanabilmesinin dayanağı
olan hukukun genel ilkelerinin ne anlama geldiği, bu ilkelerle kurallar
arasında ne gibi farklar bulunduğu, bu ilkelerin hukuki değeri ve yargıcın
hukukun genel ilkelerini nasıl uygulayacağı incelenecektir. Daha sonra,
mahkemelerin kazanılmış haklar bakımından pozitif hukuktaki temel ölçü
norm olarak gösterdiği Anayasa’nın 2. maddesinde yer alan hukuk devleti
kavramı ile kazanılmış hakların ilişkisine değinildikten sonra, kazanılmış
hakların hukuk devleti ilkesinden kaynaklanan diğer ilkelerle ilişkisi
değerlendirilecektir. Bu başlık altında öncelikle insan haklarına saygılı
devlet ile kazanılmış hakların korunması arasında ne gibi bir bağ
kurulabileceği; kazanılmış hakların korunmasının önemli bir aracı, hatta
özel hukuktaki temel görünümü olan geriye yürüme yasağı bağlamında
yasaların, idari işlemlerin ve Anayasa Mahkemesi kararlarının geriye
yürümezliği ilkeleri ve bu konulardaki çeşitli sorunlar ele alınacak, daha
sonra da özellikle hukuka uygunluk koşulunun istisnalarının gerekçesi
olarak gösterilen idari istikrar ilkesi incelenecektir.
İlk iki bölümde kavramsal çerçeve çizildikten sonra, üçüncü
bölümde, hangi durumlarda kazanılmış hak doğabileceği Danıştay
kararları ışığında incelenecektir. Bu bölümde öncelikle kazanılmış hak
doğabilmesi için gerekli olan nesnel hukuki durumun öznel hukuki duruma
dönüşmesi, hak doğurabilecek nitelikte bir birel işlem kurulması, hakkın
tamamlanmış hale gelmesi ve hukuka uygun olması şeklindeki koşullara
8
Danıştay’ın bakış açısı incelenecek; ayrıca kazanılmış hakların kapsamını
belirlemek bakımından oldukça önemli olan hukuka uygunluk koşulunun
istisnaları ele alınacaktır.
9