Table Of Contentuz sufinansiranje
SIZ-a znanosti SR Hrvatske
Mladen Lazić
KAPITALIZAM
u
EVOLUCIJI
Istraživačko
izdavački
centar
SSO Srbije
Mladen Lazić
KAPITALIZAM U EVOLUCIJI
(prvo izdanje)
1988.
YU ISBN 86-7017-054-x
za izdavača
Veselin Todorović
urednik izdavačke delatnosti
Dragan R. Simić
recenzenti
dr Luka Marković
dr Đuro Sušnjić
i Laslo Sekelj
redakcija
Jovan Babić (urednik)
Jovan Teokarević
Jelica Stefanović
Miomir Jakšić
Velimir Ćurgus Kazimir
korektor
Momir Đoković
oprema
Stjepan Mimica
tiraz
1000
izdaje
Is traži vačko-izdavački centar SSO Srbije
Novi Beograd, Ho Si Minova 27
i
Institut za društvena istraživanja Sveučilišta u Zagrebu
štampa
OOUR »Radiša Timotić«, Beograd, Obilićev venac 5
SADRŽAJ
UVOD 1
DEO I: KOLEKTIVIZACIJA PREDUZETNIŠTVA 11
1. Centralizacija kapitala? 14
2. Birokratizacija preduzetništva? 46
3. Finansijski ili industrijski kapital? 57
4. Menadžeri protiv vlasnika? 79
5. Državni kapitalizam? 101
DEO II: GUBLJENJE ROBNIH SVOJSTAVA RADNE
SNAGE 140
6. Promene u strukturi rada / radne snage 142
7. Sindikalizacija radničke klase 166
8. Rezultati procesa podruštvljavanja radne snage 186
9. Ka društvu planske proizvodnje? 202
LITERATURA 215
Roditeljima
UVOD
Istorijska je »zasluga« kapitalizma što društvenost ljudskog ra
da postavlja (razvija) kao neposredni oblik procesa proizvodnje,
i to u svetskim razmerama1. Dok se u pretkapitalističkim forma
cijama društvenost pojavljivala kao opšta pretpostavka (koja
pripada pojmu rada), a stvarno je bila podređena samodovolj
nosti ćelijskih (agrarnih) zajednica, ona se sada ispoljava kao nu
žan način organizacije delatne — pa i sveukupne — ljudske egzi
stencije. Naravno, takav je tok imanentan samom pojmu praxis-a:
on znači samoizgradnju, a ova, dalje, podrazumeva ovladavanje us-
Iovima sopstvene reprodukcije. Osmotrimo konkretnije taj proces
na odnosu prema prirodi. Zadovoljavanje sve bogatijih potreba os
tvaruje se putem razvoja proizvodnih snaga; a okvir u kojem se
taj razvoj odvija čini podela rada. Napredovanje podele rada oz
načava preilaz iz apstraktne društvenosti autarkičnog pojedinač
nog rada, k integrisanoj međuzavisnosti izdiferenciranih proiz
vodnih funkcija. Isto to, rečeno na neoboriv, tautološki način:
što su se više iz jedinstvenog korpusa rada izdvajali pojedini
zadaci, to je manje bilo mogućno njihovo autonomno obavljanje.
Dominacija poljoprivrede nad zanatskom radionicom podizala
je čvrste granice progresivnom povećavanju podele rada. Kapi
talističko izvlačenje industrije ispod tutorstva zemlje revolucio-
nisalo je ukupnu proizvodnju: industrijski sistem postavlja po-
delu rada kao svoj vrhovni duhovni postulat (seti se Adama
Smith-a!); integraciju unutar fabrike — kao moralni zadatak;
a društvena integracija proizvodnje podrazumeva se kao prirodni
poredak (održavan »nevidljivom rukom« tržišne providnosti).
Ova knjiga predstavlja dorađenu verziju studije: Procesi podruštvljavanja u
kasnom kapitalizmu (SAD), koju sam napisao tokom rada na projektu SKR u
Institutu za društvena istraživanja Sveučilišta u Zagrebu.
Prodiranje kapitala u sve privredne (i geografske) oblasti do
nosilo je sve tešnju njihovu povezanost: razvoj jedne postajao je
pretpostavka, odnosno posledica, rasta svih ostalih. Bez poljo
privredne revolucije, proizvodnja relativnog viška vrednosti os
tala bi marginalna; a agrar su mogli preobraziti samo poljopri
vredna mašinerija, hemijska industrija ..., itd. Sveopšta među
zavisnost je, ipak, tek neophodan uslov (dostignute) društveno
sti proizvodnje. Njen »energični princip« jeste kapital sam. Go
njen usudom akumulacije, on se ne ograničava samo na proiz
vodnju viška radi još veće proizvodnje viška. Širenje »iznutra«
pojedinačni kapitali dodatno podstiču apsorpcijom drugih kapi
tala. Time sebi istovremeno obezbeđuju kako veći zamah aku
mulacije, tako i ovladavanje spoljašnjim okolnostima u kojima
se oplođuje i realizuje višak. Kretanja koncentracije i centrali
zacije dovela su do formiranja džinovskih (»monopolskih«) kapi
tala. Spomenuta opšta međuzavisnost dobija tako novu kvalita
tivnu dimenziju: društvenost se ispoljava kao jedinstveno ko-
mandovanje globalnim područjima materijalne reprodukcije
društva. Utoliko, ukoliko se i država sve više upliće kao nepo
sredni preduzetnički agent, ta globalnost obuhvata nacionalnu
proizvodnju in toto.
Ali kao što je kapital pokretač navedenih procesa, tako je
on istovremeno i njihova neprelazna granica. Kapital može po
stojati isključivo kroz pojavnost Mnogih kapitala. Roba je nje
gova ćelija; a njenu životnu sredinu čine samo međusobno neza
visni kupci/prodavci. Univerzalni kapital, kojem se ne suprot
stavljaju autonomni kapitali je, kaže Marx, neJbiće. Podruštvlja-
vanje proizvodnje, u tim okvirima, predstavlja pre svega jača
nje pojedinih nezavisnih centara reprodukcije, nasuprot drugim
takvim centrima. Društvenost (opštost) ispoljava se kao rast
privatnog (posebnog). Među privatnim proizvođačima, dalje, po
sreduje tržište. Ovde se društvenost nekog rada (kao društvena
potreba za njim) pokazuje tek ako se proizvod proda na tržištu:
neprodata roba (odnosno, rad sadržan u njoj) takođe je »ne-bi-
će«! Nevidljiva ruka, povremeno (u cikličnim krizama), toliko
zamrsi konce, da se ogromni višak rada pojavljuje kao nedovo
ljan profit, nagomilavanje društvenog bogatstva dovodi do opš-
teg osiromašenja, a proizvodnja društvenih upotrebnih vredno
sti nalazi prepreku u nedovoljnoj potrošnji većinskog dela sta
novništva, čije osnovne potrebe ostaju nezadovoljene. Tada se
razotkriva da je »spontano« uspostavljanje društvenosti na tr
žištu u svojoj nutrini podvrgnuto stihijnim silama prikrivene
asocijalnosti (šaka nevidljive ruke stisnuta je u pesnicu). A sva
2
