Kalejdoskop afrykański. Problematyka tożsamości w literaturach Afryki przełomu XX i XXI wieku

291 Pages·1.38 MB·Polish

by  Diaz-Szmidt R., Szupejko M. (red.)

KALEJDOSKOP
AFRYKAŃSKI
Problematyka tożsamości
w literaturach Afryki
przełomu XX i XXI wieku

Polskie Towarzystwo Afrykanistyczne
Instytut Studiów Iberyjskich i Iberoamerykańskich
Uniwersytetu Warszawskiego
KALEJDOSKOP
AFRYKAŃSKI
Problematyka tożsamości
w literaturach Afryki
przełomu XX i XXI wieku
Redakcja naukowa:
Renata Díaz-Szmidt
Małgorzata Szupejko
Warszawa 2012
Publikacja dofi nansowana przez
Polskie Towarzystwo Afrykanistyczne
i Wydział Neofi lologii Uniwersytetu Warszawskiego
Konsultacja naukowa: dr hab. Janusz Krzywicki (prof. UW)
Recenzentki: prof. dr hab. Elżbieta Rekłajtis, dr hab. Ewa Siwierska
Podziękowanie
Redaktorki tomu wyrażają podziękowania Recenzentkom: Pani Profesor Elżbiecie Rekłajtis
i dr hab. Ewie Siwierskiej za wnikliwą lekturę książki i cenne uwagi.
Tłumaczenie i redakcja tekstów angielskich
Zofi a Krasnowolska
Korekta tłumaczeń
Dafydd Williams
Projekt okładki
Barbara Kuropiejska-Przybyszewska
Skład i łamanie
Studio OFI, Warszawa
© Copyright by Polskie Towarzystwo Afrykanistyczne
© Copyright by Instytut Studiów Iberyjskich i Iberoamerykańskich UW
© Copyright by Ofi cyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2012
Wszelkie prawa zastrzeżone. Każda reprodukcja lub adaptacja całości lub części niniejszej
publikacji, niezależnie od zastosowanej techniki reprodukcji (drukarskiej, fotografi cznej,
komputerowej i in.) wymaga pisemnej zgody Autorów i Wydawcy.
Wydawca
Ofi cyna Wydawnicza ASPRA-JR
03-982 Warszawa, ul. Dedala 8/44
tel. [phone], tel./fax [phone]
e-mail: ofi [email protected]
www.aspra.pl
ISBN 978-83-7545-403-1
Spis treści
Wstęp. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
I. TOŻSAMOŚĆ TWORZONA POPRZEZ JĘZYK
Jerzy Koch
Historyk literatury jako kartograf. Wybrane aspekty
historiografi i literackiej na przykładzie literatury
południowoafrykańskiej w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Gloria Nistal Rosique
Próba przybliżenia literatury hispanoafrykańskiej XXI wieku. . . . . . 39
Jakub Jankowski
Implikacje wielogłosowości w procesie tłumaczenia na przykładzie
powieści AvóDezanove e o Segredo do Soviético Ondjakiego . . . . . . 53
II. TOŻSAMOŚĆ A DIALOG MIĘDZYKULTUROWY
Stanisław Piłaszewicz
Ferment literacki w północnej Nigerii. Nurt soyayya
w powieściach hausańskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
Jędrzej Pawlicki
Problematyka tożsamości w dziele Yasminy Khadry. . . . . . . . . . . . . 83
Anna Kalewska
O tchiloli santomense – teatr santomeński w perspektywie
dialogu międzykulturowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
Magdalena Zdrada-Cok
Dialog międzykulturowy w prozie i publicystyce
Tahara Ben Jellouna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
Buata Malela
Frankofoński pisarz oczami mediów: Alain Mabanckou
skonstruowany na nowo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
Spis treści
III. TOŻSAMOŚĆ A KWESTIE GENDEROWE I KOBIECE
Małgorzata Szupejko
Chimamanda Ngozi Adichie – tożsamość i świat społeczny
powieści . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
Renata Díaz-Szmidt
Twórczość mozambickiej pisarki Pauliny Chiziane w świetle
ricoeurowskiej koncepcji tożsamości narracyjnej. . . . . . . . . . . . . . . 161
Katarzyna Wiśniewska
Współczesne pisarstwo kobiet na Mauritiusie . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
IV. TOŻSAMOŚĆ W SYTUACJACH KATHARSIS
I WYŁANIAJĄCA SIĘ W ROZPACZY
Miłosława Stępień
Inna sfera dyskursu – „Prawda i pojednanie” w powieści
J.M. Coetzeego Hańba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
Ewa Dynarowicz
Komisja Prawdy i Pojednania w kulturowym repertuarze
nowej RPA: Południowoafrykański dramat
po apartheidzie (1996–2002) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
Wojciech Charchalis
Dekadencja w powieści W królestwie sępów Ungulaniego
ba ka Khosy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221
Izabella Zatorska
Gdy słowo się dusi... Pieśń rozpaczy w powieściach
Jean-Luca Raharimanany . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233
Gabriel Borowski
Miecz Damoklesa: mit, trauma i palimpsest w Roku,
w którym Zumbi zdobył Rio angolskiego pisarza
José Eduardo Agualusy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251
Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261
Abstracts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269
Noty o autorach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277
Indeks nazwisk. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .283
6
Wstęp
Kalejdoskop afrykański.
Problematyka tożsamości
w literaturach Afryki przełomu
XX i XXI wieku
W dyskusjach dotyczących literatur pozaeuropejskich rozmówcy często
dają wyraz powszechnemu w Polsce przekonaniu, że literatury afrykańskie są
u nas prawie nieznane. Niewiele osób niezwiązanych ze środowiskami afryka-
nistycznymi (nie tylko akademickimi) potrafi wymienić najważniejszych pi-
sarzy afrykańskich. Nie dotyczy to takich twórców jak Nobliści: Nigeryjczyk
Wole Soyinka1 (1986), Egipcjanin Nadżib Mahfuz2 (1988), Nadine Gordimer3
(1991) i John Maxwell Coetzee4 (2003) z RPA. Zwłaszcza ostatni z wymie-
nionych pisarzy cieszy się w Polsce dużą popularnością, a wszystkie jego po-
wieści zostały przetłumaczone na język polski. Tymczasem nie tylko wymie-
1 Wole Soyinka (ur. 1934), pisarz nigeryjski ceniony głównie za twórczość dramaturgiczną,
która nie doczekała się jeszcze polskich tłumaczeń. W Polsce znana jest powieść Interpreta-
torzy (1989), opowiadania Chwała kiszkom i Kapitał i Śmierć o świcie zamieszczonych w zbiorze
19 współczesnych opowiadań nigeryjskich (1980) oraz fragmenty dzieł publikowane w „Literaturze
na Świecie” (9/134 i 4/60). W 1982 r. wydano jego zbiór poezji Kuranty ciszy i inne wiersze.
2 Nadżib Mahfuz (1911–2006), pisarz egipski, autor ponad trzydziestu powieści. Na polski
przetłumaczono: Hamida z zaułka Midakk (1982), Opowieści starego Kairu (1989), Złodziej i psy
(2007), Rozmowy nad Nilem (2008) oraz Opowieści starego Kairu. Kamal (2009).
3 Nadine Gordimer (ur. 1923), pisarka południowoafrykańska, krytykująca apartheid w RPA.
W Polsce ukazał się jej zbiór opowiadań Zapach kwiatów i śmierci (1984) oraz powieści: Świat
obcych ludzi (1964), Na pewno w któryś poniedziałek (1968), Gość honorowy (1979), Zachować
swój świat (1982), Nikt za mną nie pójdzie (1996), Broń domowa (1999), Zrozumieć życie
(2006) i Córka Burgera (2008).
4 John Maxwell Coetzee (ur. 1940), pisarz południowoafrykański. Percepcją jego dzieł w Polsce
zajmują się m.in. Jerzy Koch, Paweł Zajas i Sławomir Masłoń.
7
Wstęp
nieni Nobliści doczekali się polskich przekładów i chociaż jest ich wciąż nie-
współmiernie mało w stosunku do bujnego rozwoju postkolonialnych literatur
narodowych na kontynencie afrykańskim, to polski czytelnik zainteresowa-
ny literacką twórczością Afrykanów ma do dyspozycji dziesiątki tłumaczeń.
Jeszcze przed rokiem 60 pojawiały się sporadycznie w Polsce dzieła pisarzy
afrykańskich5, ale to po „Roku Afryki” (1960), w którym siedemnaście kra-
jów afrykańskich uzyskało upragnioną niepodległość, polskie wydawnictwa
aktywnie przystąpiły do publikacji książek Afrykanów, rozprawiających się
w swej twórczości z „demonami” czasów kolonialnych. Już w latach 60. uka-
zały się u nas powieści i eseje afrykańskich intelektualistów i pisarzy: Nige-
ryjczyka Chinuy Achebe6, Kwame Nkrumaha7 z Ghany i Nadine Gordimer
z RPA. W latach 60. i 70. w księgarniach pojawiło się bardzo wiele tłumaczeń
autorów afrykańskich, dzięki czemu polski czytelnik mógł poznać tak zna-
komitych twórców jak: Kameruńczyka Mongo Beti8, Kenijczyka Ngũgĩ wa
Thiong’o9, Cypriana Ekwenesi10 i Wole Soyinkę z Nigerii. Lata 80. i 90. przy-
niosły dziesiątki kolejnych publikacji. W latach 80. pojawiły się także opraco-
wania i tłumaczenia opowieści ludów Afryki: Abajomi Fuja Opowieści ludu
Joruba (1984) w przekładzie z angielskiego Maryli Metelskiej, oraz Opowie-
ści ludu Hausa (1988) w wyborze, ze wstępem oraz w przekładzie Niny Paw-
lak. Nie sposób wymienić wszystkich nazwisk pisarzy afrykańskich, z których
twórczością mogliśmy się już wówczas zapoznać, ale warto wspomnieć naj-
5 W latach 50. ukazały się tłumaczenia utworów Alana Patona (1903–1988), pisarza
południowoafrykańskiego, działacza społecznego i polityka: Płacz ukochany kraju (1954) i Za późno
ptaszku (1958). W 1954.r. opublikowano Gorącą ziemię autorstwa Amílcara Cabrala (1924–1973),
działacza niepodległościowego, walczącego o wolność Gwinei Bissau i Wysp Zielonego Przylądka.
W 1957 r. ukazały się Legendy afrykańskie autorstwa Bernarda Dadié. W 1958 r. opublikowano
Autobiografi ę Kwame Nkrumaha (1909–1972), działacza niepodległościowego, premiera i prezydenta
Ghany, jednego z inicjatorów powstania Organizacji Jedności Afrykańskiej. Ciekawostką na polskim ryn-
ku wydawniczym jest gatunkowo zupełnie odmienna pozycja z 1959 r.: Bajki murzyńskie w tłumaczeniu
z niemieckiego Wandy Marokini i Jana Józefa Szczepańskiego, z opracowań etnografa i afrykanisty nie-
mieckiego Leo Frobeniusa (1873–1938) i Adolfa Gelbera (1856–1923), dziennikarza i publicysty.
6 Chinua Achebe (ur. 1930), pisarz nigeryjski, nazywany ojcem nowoczesnej literatury
afrykańskiej. W Polsce ukazały się: Boża strzała (1966), Czcigodny Kacyk Nanga (1968), Świat
się rozpada (1989) oraz wznowienie tej powieści pod innym tytułem Wszystko rozpada się (2009),
Nie jest już łatwo (2011), a także wybrane poezje w Antologii poezji afrykańskiej (1974) i wybrane
opowiadania w antologii 19 współczesnych opowiadań nigeryjskich (1980).
7 W 1965 r. ukazała się jego bardzo ważna praca Afryka musi się zjednoczyć.
8 Mongo Beti (1932–2001), pisarz kameruński, tworzący w języku francuskim. W Polsce wyda-
no Biednego Chrystusa z Bomby (1967) i Króla cudem ocalonego (1975).
9 Ngũgĩ wa Thiong’o (ur. 1938), kenijski intelektualista, krytyk literacki i pisarz, tworzący
w języku angielskim oraz kikuju. Napisał wiele tekstów krytyczno-literackich i politycznych.
W Polsce ukazały się jego dwie powieści: Chmury i łzy i Ziarno pszeniczne (1972).
10 Cyprian Ekwenesi (1921–2007), pisarz nigeryjski, znany w Polsce dzięki dwóm powieściom:
Jagua Nana (1976) i Gdy płonie trawa (1976).
8
Wstęp
bardziej znanych: Amosa Tutolę11 i Bena Okri12 z Nigerii oraz André Brinka13
i Lewisa Nkosi14 z RPA. Także pierwsze dziesięciolecie XXI wieku obfi towało
w ciekawe wydarzenia literackie. Na polskim rynku czytelniczym pojawiły się
powieści J.M. Cotzeego z RPA, Ken Bugul15 z Senegalu, Waris Dirie16 z So-
malii, Tahara Ben Jellouna17 z Maroka, Alaina Mabanckou18 z Kongo, Mosesa
Isegawy19 z Ugandy, Mii Couto20 z Mozambiku, Pepeteli21 z Angoli, a ostatnio
11 Amos Tutola (1920–1997), pisarz nigeryjski. W Polsce jest znany dzięki antologii
19 opowiadań nigeryjskich i tłumaczeniu powieści Moje życie w puszczy upiorów i Smakosz wina
palmowego (1983).
12 Ben Okri (ur. 1959), pisarz nigeryjski, autor wielu powieści, z których dwie przetłumaczono
na język polski: Droga bez dna (1994) i Pieśni zaczarowania (1998).
13 André Brink (ur. 1935), południowoafrykański dramaturg, eseista i powieściopisarz, tworzą-
cy w języku afrikaans. W Polsce ukazało się kilka powieści: Sucha biała pora (1989), Chwila na
wietrze (1992), Ambasador (1994), Tamta strona ciszy (2005) i Zanim zapomnę (2010).
14 Lewis Nkosi (1936–2010), pisarz południowoafrykański, profesor literatury, związany
również z Uniwersytetem Warszawskim. W Polsce ukazała się jego książka Miłosny lot (1994).
15 Ken Bugul (ur. 1947), pisarka senegalska, znana w Polsce, dzięki powieściom: Widziane
z drugiej strony (2003) i Ulica Félix-Faure (2005).
16 Waris Dirie (ur. 1965) somalijska modelka i pisarka. W Polsce znana dzięki książkom Kwiat
pustyni (2000), Córka nomadów (2002), Przełamać tabu (2005) i List do matki: wyznanie miłości
(2009). Książki są przykładem szczególnego rodzaju literatury wiktymizacji, ocierającej się o do-
kument i mającej charakter wyznania. Wzbudziły wielkie zainteresowanie z powodu bulwersującej
opinię publiczną obyczajowości nomadów. Podobna gatunkowo jest książka Safi yi Hussaini Tungar
Tudu w opracowaniu Rafaela Masto Safi ya. Żyję dzięki wam (2007), opowiadająca wstrząsającą
historię Nigeryjki skazanej na ukamienowanie za urodzenie nieślubnego dziecka i uratowanej dzięki
interwencji społeczności międzynarodowej. Poruszającymi dokumentami są książki Rwandyjczy-
ków, którzy przeżyli rzezie w 1994 r.: Ocalony. Ludobójstwo w Rwandzie Révériena Rurangwy
(2009) i Jeszcze żyjemy Annick Kayitesi (2010).
17 Tahar Ben Jelloun (ur. 1944), pisarz marokański, tworzący w języku francuskim. W Polsce
ukazało się kilka jego powieści: Dziecko piasku, Święta noc (1990), To oślepiające, nieobecne świa-
tło (2008) i O mojej matce (2010). Fragmenty niektórych powieści Ben Jellouna zostały opubliko-
wane w Literaturze na Świecie, nr 7/1987 i 11–12/2003.
18 Alain Mabanckou (ur. 1966), pisarz kongijski, tworzący po francusku, autor przetłumaczonych
na polski powieści: Kielonek (2008) (za którą otrzymał w 2009 r. Prix des Cinq Continents), African
Psycho (2009) i Black Bazar (2010).
19 Moses Isegawa (ur. 1963), pisarz ugandyjski, od 1990 r. mieszka w Holandii, tworzy w języku
niderlandzkim, autor trzech powieści, z których dwie zostały przełożone na wiele języków, także na
język polski: Kroniki abisyńskie (2000), Gniazdo węży (2003), Voorbedachte daden (2004).
20 Mia Couto (ur. 1955), uważany za najważniejszego pisarza Mozambiku, tworzy w języku
portugalskim. W Polsce ukazały się jego trzy powieści: Ostatni lot fl aminga (2000), Taras z uroczy-
nem (2009) i Lunatyczna kraina (2010). W 2008.r. wydano wybór opowiadań pisarza pod tytułem
Naszyjnik z opowiadań.
21 Pseudonim literacki angolskiego pisarza Artura Carlosa Maurícia Pestany dos Santosa
(ur.1941), autora wielu powieści obyczajowych i historycznych, doskonale ilustrujących przemiany
społeczne w Angoli. W Polsce znana jest na razie jedna jego powieść Tajny Agent Jaime Bunda
(2010).
9