john wansbrough ve ahkam tefsjrj

13 Pages·2010·0.73 MB·Turkish

islam Hukuku Araştırmaları Dergisi, Sayı: 4, 2004, s.127-139
JOHN WANSBROUGH VE AHKA1\. M TEFS.J•R•J
Y. Doç. Dr. ismaiı Albayrak1
Abstract
John Wansbrough and His Views on legal Exegesis
This article deals with john Wansbrough's general approach to
Halakhic (legal/ahkam) exegesis. Briefly, like Schacht, he. does not
" accept that lslamic jurispuredence derives mainly from Qur'anic data.
of
He alsa claims that many legal rules flourish on the basis Muslims'
polemic against judea-Christian tradition. In addition, he thinks that
not only legal ruies but alsa methodologies are taken from these
traditions. Wansbrough, due to his extreme scepticism, misuses many
evidences and sources that oppose to. his conclusion: ·
Bu malralede genelde İslam, özelde ise Kur'an araştırmaları konusun
da radikal yaldaşımlarıyla tanınan John Wansbrough'nın alıkarn tefsiriylt;!
ilgili görüşleri üzerinde dunılacalüır. Söz konusu alan haldundaki düşünce­
lerinden önce Wansbrough'nın hayatı, ilmi kişiliği, temel eserleri ile birlikte
genel olarak tefsir ltitabiyatı haldnndalti yaldaşımları özetlenecektir.
John Wansbrough Kimdir?
John Wansbrough ı9 Şubat ı928 yılında lllinais/ABD da doğdu.
Harvard da San:ıl dilleri üzerinde tahsilini gördiL Askerlilt sonrası Ekim ı 957
de doktora öğrencisi olaralt Londra Üniversitesi Tarih bölümüne intisap etti.
ı 960'da altademisyen olaralt aynı bölümde görev yapmaya başladı. Doktora
eğitiminin bir parçası olan tarih derslerini Avusturyalı Prof. Paul Wittek'ten
.a lmıştır. Wansbrough'nııı erken dönemde başlayan Ortadoğu tarihiyle ilgili
. çalışmaları bölümde uzun süredir yoğunlaştığı Arap dili öğrenimiyle daha da
kuwetlenmiştir. Osmanlı ve MemlCtk tarihi çalışan Wansbrough ı967 yılında
Tarih bölümünü bıralraralt Yalnndoğu Araştırmaları bölümüne Arapça öğre­
tim üyesi olaralt atanmış, uzun süredir ilgi duyduğu I. Goldziher ve J.
Schacht gibi yazarların etltisiyle o da ilk dönem İslam araştırmaları üzerinde
yoğunlaşmaya başlamıştır. ı975'de doçent, ı984'de profesör olan
1 Sakarya Üniversitesi İlıiliiyat Fakültesi alba)Tıtk@sakarya.~du.tr
128 Y. Doç. Dr. ismail ALBAYRAK
Wansbrough Sami Dilleri bölümünde başkanlık ve dekanlık da yapmıştır.
.... 1994 yılında emeldiye ayrılan Wansrough erken dönem İslam tarihiyle ilgili
radikal yaklaşımı nedeniyle tehdit edildiği gerekçesiyle Fransa'ya yerleşmiş
ve 74 yaşında yakalandığı kanser sonucu 10 Haziran 2002 de ölmüştür.
john Wansbrough'nın Yazmış Olduğu Kitap ve Makaleler:
Kitaplar:
ı. John Wansbrough, Qıır'anic Studies: SOU1"Ces and ~net/ıods of scriptural
interpretation, Oxford: Oxford University Press 197"7
2. John Wansbrough, Seetarian Milieıı: content and composition of Islamic
salvation history, Oxford: Oxford University Press 1978
3. John Wansbrough, Lingııa Franca in the Mediterranean, London: Curzon
Press 1996
Makale ve Basılmış Bildiriler:
1. 'A Maroluk Letter of 877/ 1473', BSOAS, 24 (1961), 200-213.
2. 'A Moroccan Amir's Commercial Treaty ''ith Venice of the Year
913/1508', BSOAS, 25 (1962), 449-471.
3. 'A Maroluk Arnbassadar to Venice in 913/1507', BSOAS, 26 (1963),
503-530.
4. 'Venice and Florance in the Maroluk Commercial Priviliges', BSOAS, 28
(1965), 483-523.
S. 'A Maroluk Commercial Treaty Concluded with the Republic of Florance,
894/1489', (ed) S.M. Stern, Do01ı1iıents from Islamic Clıanceries,
Oxford: Oxford University Pres, 1965, 2~].-222.
6. 'A Judaeo-Arabic D_ocument from Sicily', BSOAS, 31 (1967), 305-313.
7. 'Arabic Rhetoric and Qur'anic Exegesis', BSOAS, 31 (1968), 469-485
8. 'The Decolonization of North African History', Joumal oj African
History, 9 (1968), 643-650.
9. 'Theme, Convention and Prosody in the Vernacıılar Poetry of Nortlı
Africa', BSOAS, 32 (1969), 477-495.
10. 'On Recomposing the Islaroic History of North Africa', Jolınıal oj the
RoyalAsiatic Society, 1969, 161-170.
ll. 'Majaz al-Qur'an: Periphrastic Exegesis', BSOA.S, 33 (1970), 247-266.
-.
John Wansbrough ve Ahkam Tefsiri 129
12. 'The Safe Conduct in Muslim Chancery Practice', BSO.AS, 34 (1971),
20-25.
13. 'A No te on Arabia Rehtoric', Lebende A.ntike: Symposion fiir Rudolf
Sii/ınel, Berlin:.Erich Schmidt Verlag, 1967,55-63.
14. 'Let Not the Lord Speak', Encounter, 54 (1980), 3-7.
15. 'HebrewVerse: Seansian and Parallax', BSOA.S,45 (1982), 5-13.
16. 'Hebrew Verse: Apostraplıe and Epanalepsis', BSOAS, 45 (1982), 425-
433.
17. 'Metnı Ugaritica: Pro et Contra', BSOAS, 46 (1983), 221-234.
18. 'Rhetorica Semitica', BSOAS, 46 (1983), 46 (1983), 531-533.
19. 'Diplamatica Siciliaııa', BSOAS, 47 (1984), 10-21 .
...
20. 'Gentilies and Appellatives: Notes on Ahabis Qurayslı', BSOAB, 49
(1986) 203-210.
21. 'Scrolls and Scribes', (ed) G.R. Hawting, Sacred W1iti1ıgs in 01ieııtal and
..4 jrican Religions, London: SOAS External Services Division, 1986, 5-6.
22. 'Ugaritic in Clıancery Practice', (ed.) Klaas R. Veenhof, Cwıeifonıı
Archives and Libmries: Papers Read at the 30t!ı Recontre Assy1iologiqıte
Intenıationale, Leiden, 4-8 July 1983, İstanbul: Nederlands Historiscli
Archaeologisch Institut, 1986, 205-9.
23. 'Res ipsa Loquitur: History and Mimesis', Jerusalem: The IsnıelAcademy
ofSciences and Huma1ı.ities, 1987 sayfa numaraları
a
24. Paul Wittek and Richard Hakluyt: Tale of Two Empin~s', Tlie 'Jounial of
Oto11!an Studies, 7~8 (1988), 55-70.
25. 'Sie enim.Est Traditum', BSOAS, 51 (1988), 203-213.
26. 'Ugarit: a Bronze Age Ransa?' (ed) K.R. Haellquist, llsian Trade Routes,
Continental andJ\ifaıitime, London: Curzon Pres 1991,21-26.
27. 'Mrica and the Arab Geographers', (ed) D. Dalby, Lmıguage ct11d History
in.4fıica; London: Frank Cass 1970, 89-101.
Ayrıca batılılar tarafından hazırlanan İslfun· Arısiklopedisinin ikinci
baslusı için değişik maddeler ve sayıları yüz eliiye varan da kitap tanıtımı ya
da eleştirel tanıtım kaleme almıştır.
Wansbrough'nııi Erken Dönem islam ve Kur'an'ın Menşei ile ilgili Genel ·
Yaklaşımı
· Wansbrough, elimizdelti Kur'an'ın son şeldirıi aldığı tarihin en erken
hicrl ikinci asrın sonu olduğunu kabul etmekte ve Müslümanların Hz. Os-
130 Y. Doç. Dr. ismail ALBAYRAK
man döneminde Kur'an'ın toplanması ve çoğaltılması ile ilgili verdikleri
bilgileri sonraki. dönerolerin bir kurgusu olarak görmektedir. Wansbrough,
Mushaf'ın içeriğinin daha önce de değişil{ şekillerde varolduğunu kabul et
mekle birlilüe bütün Müslümanların film birliğine vardıldarı resmi Mus
haf'ın toplanmasının hicri iltinci asrın sonlarından önce mümkün olamaya
cağını söylemektedir.2 Wansbrough'nın dönüm noktası olarak kabul ettiği
200H./800M. yılları, hicn iltinci asrın sonu aynı zamanda Müslümanların
değişik konularda filtir birliğine (konsensüse) vardıkları dönemin başına
tekabül etmektedir:1 Bu da Wansbrough'ya göre, Müslümanların siyasi gücü
ellerine geçirdikleri hicri iltinci asrın sonlarına rastlamaktadır.
Wansbrough, sadece Kur'an'ı Hz. Peygamber'den ayırmalqa kalmıyor,
aynı zamanda Müslümanların istisnasız Kur'an'm indiği bölge olara).{ kabul
ettiği ınıntıkayı da Kur'an'dan ayırmaktadır. Kısaca, Wansbrough'ya göre
Kur'an, 7. yüzyıl Hicaz bölgesinin değil; hem sosyal hem kültürel hem de
dini yönden bereketli topraldara sahip olan Mezapotamya bölgesinin bir
ürüniidür.4 Wansbrough bu bölgeyi the seetarian milieu olaral{ adlandırmak­
tadır. Verilen ismin de çağrıştırdığı gibi seetarian milieıı Müslümanların
hem dini hem kültürel hem de poJemik konularda alnl almaz yarışiara girdi
ği karşıt (Yahudi ve Hıristiyan) kültürlerin yaşadığı bölgeleri anlatmaktadır.
Wansbrough'ya göre, Müslümanların ayrıcaWdı ltimlilderini ortaya koyduk
ları bu bölge, çok az sayıda Yah~ıdi ve Hıristi)'an'ın yaşadığı Meld{e veya Me
dine olamaz. Burası özellilde Yahudi geleneğini sürdürmeye çalışan alüif
Yahudi alimlerinin (elitlerinin) yaşadığı Abbasilerin kontrolündelti Iral{ ve
Suriye'dir.5
john Wansbrough'nın Metodolojisi
Wansbrough geleneksel İslam kaynaldarına güvenmemektedir.r' Ona
göre bu kaynaldar edebi literatiirdür, bu nedenle bunların incelenmesi tarihi
eleştiriden _ziyade edebi (litera?J') yaldaşımı zorunlu lnlmaktadir. Özellilde
Alman ilim adamlarının Eslti ve Yeni Ahit çalışmalarında geliştirdiideri bu
metotlar, lnsaca, bütünü oluşturan pasajların nasıl yapılandığını ve bütünle
olıın ilişltilerinf incelemektedir. Sözgelimi, form kritik metodu, 'ne' söylen
diğini (içerik), 'nasıl' sö)rlendiğini (biçim) ve 'hangi dumm'da söylendiğini
2 \Vansbroıığh. Qıt1''anic Stııdies:. soııTces cınclmetlıods qf script.1L1'etl iııte1'p1'eicıtion, Ox
ford: C)xford l' ııivcrsity Press ı 977, 44
J \Vansbrııuğh. a ..! J.e., 1977, 52: Charles .J. Adam, 'Rcflcctions on the Work of .John
\Vansbrouğh,' in Ilcrbcrt Bcrğ (cd.), Islcımic Ori,sjins RecoıısideTed: Joiın \Vwısbrouglı emel
tlıe 8cıuly qf Eet1'l)' Islam, Berlin-New York: Moııton de Gnıytcr ı 997, 82
~ Wanshrough, cı.,l].e., I 977, 47-50
55 Geniş hilği için bkz. ii. İsmıül Albayrak, 'John Wansbrough'nıın Kur'an Tarihi Teorisi ve
Batı'daDoğurduğu Tartı§malar.' İslc'tıııiyciı, 4 (2001) 163-180.
",\dam, a ..! J.e., 79
John Wansbrough ve Ah ka m Te fs i ri 131
(sitz im leben) araştınrken, ·aynı zamanda bu üçlü arasındaki ilişkiyi ortaya
çıkarmaya Ç?-lışmaktadır. Redaksiyon eleştiri ise, yazılı metnin ne gibi safba
lardan geçtiğini ve son şeklini nasıl aldığını, başka bir ifadeyle, editörlük
aşamasını incelemektedir. Bu metotların geçerliliğini kabul eden
Wansbrough, araştırmalarına geleneksel İslam kaynaklarının verdiği bilgileri
göz ardı ederek Kur'an'ın bizzat kendisinden başlamaktadır.
'
Tefsirin doğuşu ve tarihsel sınıflandırılması
Wansbrough yazılı tefsirlerin ortaya çıkışını beş ana kategoride ince
lemektedir: lıaggadic (anlatım), Halakhic · (fıkhl), masaretic (dilsel),
rlıetorical ('icaz) ve allegorical (işad). Bu sınıflandırma bir yandan yazılan
tefsirler arasındaki farkları gösterirken öte yandan da tefsir literatürünün
tarihi (kronolojik) gelişimini özetlemektedir. Wansbrough'nın bu kategorisi,
incelemiş olduğu Taberi öncesi tefsirlerde görmüş olduğu fonksiyon ve onla
rın içerdiği tarza dayanmaktadır. Wansbrough'ya göre lıaggadic tefsirlerin
genel özelliideri sıl(. sık Hz. Peygamber'den rivayette bulunmaları, Kur'an'da
müphem bırakılmış bir şahsın ya da yerin tayini ve kısa kısa anekdotlarla
ayetlerin açılımın~ sağlanmasıdır. Wansbrough, bu tür tefsirlerin ortaya
çılüığı ortaını (sitz im leben) ise genel vaazlar, lussalar, ya da insanları hem
bilgilendirmek hem de mera}(. gidermek tarzındaki söyleşiler ahirak belirle
mektedir
İkinci kategoriyi biraz sonra geniş bir şekilde ele alacağımız hukfılı:i
ayetlerin ağırhlda işlendiği Halaklıic tefsirler oluşturmalrtadır. Üçüncü ka
tegoride ise Kur'an'ın diliyle ilgili yazılan tefsirler vardır. Kiır'an'da geçen
kelimelerin anlamı, gramer, kıraatler ve Arap şiirinden yararlanılaralt yapı­
lan açıldamalardır. Ferra'nın Meani'l-Kur'an'ı, Ebfı Ubeyd'in Fedai'l-Kur'an'ı
ve Mukatil'in Viij{ıh ve Nezair'i bu kategorinin tefsir ömelderindendir. Bu
eserlerde Kur'an'ın tedrici oluşumunu gösteren önemli ipuçlarının varlığına
inanan Wanslırough, Kur'an'ın iki kapak arasında toplanıp otoritesinin ka
bul edilmesinden önce hiç kimsenin Kur'an'ı geniş çaplı bir linguistil{ anali
ze tabi tutm;n·acağını söylemektedir. Aynı şekilde Arap dili grameri geliş­
meden de hil: Itimsenin Knr'an'ı dil yönünden incelemeyeceğini belirtmek
tedir.' Özellıkle çok sayıdaki kapalı kelimelerin açıklanmasında rivayetlerine
başvunılaıı İbn Abbas'ı Kur'an'ın diliyle Arap dilini aynı çizgiye getirmek için
otoritesine sığınılan bir figür olarak görmektedir. İbn Abbas'ın şiirle
istişhadını ise, Kur'an'nın varolduğuna inanılan Rioazi geçmişini vurgiıla­
mak için yapıldığını savıınmaktadır.8 Dolayısıyla, İbn Abbas'a atfedilen eser
ler Wansbrough'nın teorisine göre çok daha sonralti dönemlere aittir.
7 A Rippin, 'Qur'anie Studies, Part IV: Somc Mcthodologieal Notes,' in Herbcrt Berğ
(cd.), Jskımic Origins Recmısülerecl: John \Fwısbrmıglı and the 8tıul:y of Early Jskmı,
Berlin-New Yorlc :\Iımton de Oruvtcr 1997, 44-45.
H \Vansbroııgh, a.g.e., 1977, 214-217
132 Y. Doç. Dr. ismail ALBAYRAK
Wansbrough, Halakhic ve uıasoı-etic dönemlerinde Tevrat'ın tersirlerinin
; (midraş) çok önemli rol oynadığını da sık sık gündeme getirmektedir.
Wansbrough, göreceli de olsa yukarıda anlatılan üç tefsir kategorisinin
birbirlerini takip ederek ortaya çıktığını ve bunları da 'icaz (rhetoric) ve
işari· (allegorical) tefsir çeşitlerinin takip ettiğine inanmaktadır. Ktir'an'ın
edebi üstiinlüğünün gösterildiği Ebu Ubeyde'nin Mecazi'l-Iüıı-'an'ı ile ayetle
rin hem zahiri hem de batıni manalarını ortaya koyan Sehl el-Tüsteri'nin
tefsirleri son iki kategorinin en belirgin örnekleridir.
Wansbrough'nın Ahkam (Halakhic) Tefsir Anlayışı
Wansbrough ahli:.fi.m tefsiriyle ilgili en detaylı bilgiyi Qııı-'wıic Studies
adlı çalışmasının 'Tefsir prensipleri'ni işlediği 4. bölümde ele almaktadır.
Otuz iki sayfalık bu analizini 'Halaklıic' alt başlığında değerlendirmektedir.
Halaklıic, Yahudi hukuk geleneğini tanımlayan bir tabirdir. Bu bilinçli se
çimle Wansbrough alıkilm tefsiriyle ilgili pek çok hususta daha baştan sahip
olduğu düşünceleri bize ima etmektedir. Wansbrough'ya göre Kur'an, bazı
hukuki ayetleri içerisinde barındırsa bile kesinlikle hukukun kaynağı değil­
dir. Halaklıic teriminin de çağrıştırdığı gibi İslam, Yahudi-Hıristiyan hukw
kunu çağrıştıran farklı bir otorite arz etmektedir. Wansbrough hu otoriteyi
Kur'an'dan ziyade Peygamberi uygulamalarda bulınaktadırY Kur'an'ın bir
hukuk kaynağı olarak göz ardı edilip Peygamber'in mutlak şekilde örnek
alınmasının Wansbrough açısından en kayda değer yansırılası İslam hukuk
geleneğinin Yahudi Rabbam (Rabinik) gelenekteld formülasyonunda ortaya
çılıniaktadır: yazılı ve sözlü gelenek karşıtlığı. Her ne kadar bu ilişitinin
karmaşık olduğunu10 bellitse de Wansbrough konuyla ilgili ısrarını çalışma­
larında sıklıkla gündeme getirmektedir. Biraz sonra söz konusu metodik.
etltileştmle ilgili Waıısbrough'nın söylemek istediği konuya döneceğiz fakat
burada özellikle vurgulanması gereken daha :inemli bir husus vardır. Söz
konusu mesele Wansbrough'nın özelde tersir genelde tüm İslami disiplinleri
tek bir gaye için kullfl!lıldıklarını söylemesidir: 'Bütün İslami disiplinler
Kur'an'ın Hicaz! (Arap· yarımadasına) aidiyetini ispatlamak için kurgulaıı­
mıştır.11 w~ınsbrough ise tüm tefsir geleneğini aksini ispatlai:nak için kul
laıunaktadır.
., .1 oh n \Vımsbrough, Sectwiwı Milieıı: cmıterıt and compositioıı of Islaıııic sakation ·his
tory, Oxford: Oxford Fnivcrsity Press 1978, 78
ın \Vansbrouğh, a.g.e., 1977, 149
1 ı \Vansbrough, cı.g.e., 1977, 179
John Wansbrough ve Ahkam Tefsiri 133
Hukuki konularda İlahi KWib'ın otoritesine başvurmanın daha sonralti
dönemlerde gerçeldeştiğini belirten Wansbrouglı lıalakhic tefsirlerin12
Kur'an'ın tedrici ltitap haline gelişini gösteren en önemli delili teşltil ettiği­
ne inanmaktadır. Başka bir ifadeyle, lıalaklıic tefsir aktivitelerinin Kur'an'ın
oluşumunda kayda değer katiaları olmuştur, fakat Kur'an son şeklini bir
sonralti dönemde (maso1·etic) almıştır. Wansbrough'ya göre alıkarn ayetleri
nin kullanıldığı ili\: dönem eserler Kur'an'a bir ltitap olarak sahip değillerdi.
Bu son derece iddialı ve mesnetsiz ifadeyi temellendirmek için Wansbrough
Mulditil b. Süleyman'ın Tefslir-u lıamse mielı ayelı mine'i-Kur'an ile İmam
Malik'in Jvfwvatta'ını kendisine örnek almaktadır. Wansbrough, bu iki eserin
hukulti ayetleri nasıl kullandığım edebi eleştiri metoduyla açıldamaya çalış­
malüadır. Mulffitil'in eserindelil 'Allah uğnında düşmana karşı savaş­
ma/cihad' bölümünü inceleyen Wansbrough yirmi dokuz ayetin zikredildiği­
ni ve genel olarak konuların altı başlıl\: altında toplanacağıiıı söylemektedir:
.. i. Kıtal
ii. Allah nzası için savaşanlara mükafat
iii. Allah'a verilen sözün (ahd) yerine getirilmesi
iv. Şehitlik ve miikafatı
v. Düşmana karşı ilahi yardım
vi. Ganimetierin dağıtımı13
İmam Malik'in Muvatta'ında yer alan 'Cihad' bölümünde ise )irmi bir
alt başlık ve dört ana konu olduğıımı söyleyen Wansbrough onları şu şeltilde
özetlemektedir:
vii. Allah yolunda savaşa teşvil\:
vili. Savaş adabı
ix. Ganimetierin paylaşımı
x. Şehitlik ve sevabı14
Aynı dönemde yaşaniış alimlerimizin? Kur'an'ın hukuki ayetlerini eser
lerinde nasıl değerlendirdiideri ile ilgili. Wansbrough'ııın miilahazalarını
tahmin etmek güç olmasa gerektir. Ona göre, Mukatil Kur'an ayetlerini
kullanmakta fakat bu kullanım sistematik değildir. Hukukla ilgili gelenek
Kur'ani deliliere göre daha öneetiidi gözükmektedir. Wansbrough'nın en
ilginç yaldaşımı ise Muld\.til'in alıkamla ilgili eserinin lıalakhic (hukfılu) ol
maktan ziyade lı.aggaclic (aıılatısal) özellikler taşıdığı hipotezidir. Ona göre
12 Bu h.onudah:i en güzel örneğin, l\Iuhfıtil b. Süleyrnfm'ın Te!;f.'>'ir lıanı..se mieh tıyelı min el
J(ıır'itn olduğunu belirtmektedir. (Wansbrouğh. a.g.e., 1977, 170-173)
13 Wansbrough, a.,4.e., 1977, 170
14 Wansbrough, a.g.e., 1977. 171
134 Y. Doç. Dr. is mail ALBAY RAK
ortada mevcut bir Kur'an yok bu nedenle Mulffitil bazı mevzuları Peygamber
.•. ya da sahabe hayatından alınan rivayetlerle (lussalarla) anlatım formatında
sunmaktadırY Böyle bir sunumda Wansbrough tematil\. bütünlüğün sağ­
lanıiıasının mümkün olmadığını iddia etmektedir. Kn.naatimce bu nokta çok
ciddi irdelenmeye ihtiyacı olan bir konudur. Wansbrough, ganimetierin da
ğıtımı konusunu izah ederl\.en Mukatil'in Hz. Peygamber'in vefatından sonra
Hz. Aişe ve Ali (r.a.) arasındalti diyalogu söz konusu anlatım için örnek ver
diğini söylemektedir. Wansbrough, bu rMiyetlerle tarih ile hukuk arasında
bir geçişin yapıldığına işaret etmeye çalışmalüadır. O Mukatil'in sunumunu
mitsel özellikler taşıyan aniatıların normatif içeriğe dönüşümü olarak değer­
leudirmektedir. Bu nedenle Wansbrough lussa ve hukuk arasındalti geçişin
bu dönemlerde hep t1i"tlaştığı kanaatini taşımaktadır. Aslında
Wansbrough'nın bu gayretleri taltip ettiği metodoloji açısından çok abartıl­
mamalıdır, çünldi o mevcut malzemeyi devamlı zihninde kurguladığı erken
dönem İslam çerçevesine oturtma çabasındadır. Bu nedenle ona göre hicri
150 yılında vefat eden Muld\.til, Kur'an'ı bir Kitap olaral\. hiç görmemelidir.
Bununla birlikte alılffim ile ilgili eserinde Kur'an ayetlerini kullanmal\.tadır.
Bunun bir izahı olmalıdır. Söz konusu izah ise Mulffitil'in üslfıbundan ayetle
ri sistematik olarak kullanmadığı ve dolayısıyla onun Kur'an'a bir bütün
. olaral\. sahip olmadığı iddiasıdır. Mulffitil'in Kur'an tefsirini ise Wansbrough,
otantik kabul etmeyerek o dönemde Kur'an'ın varlığı ile ilgili delilleri top.
yel\.l'ın ortadan kaldırmaktadır.
Wansbrough'nın İmam Malik'in Mwvatta'ını değerlendirmesi ise daha
ilgi çekicidir. Ona göre İmam Malik'in kullandığı ayetlerin çok azı doğrudan
hulmkla ilişltilidir. İmam Malik'in ilti yerde zikrettiği ayetin ahkamla ilişitili
ama çok da merkezi özellik taşımadığını söyleyen Wansbrough, İmam Ma
lik'in hlıkukun kaynağı olaral\. Kur'an ayetlerini ciddiye almadığını ileri sür·
mektt:!dir. Bazı hükümler için lazımı gayri müfarık olan ayetlerin İmam Ma
lik tarafından zikredilmemesini de Wansbrough Kur'an'ın tam manasıyla bir
hukuk kaynağı olmadığının göstergesi olaral\. değerlendirmektedir. Mesela
o, İmam Malik'in 'eman' ile ilgili Tevbe sfıresinin 9:6 ayetini zikretmemesini
ya da Huneyn ğazvesinden bahsetmesine rağmen konuyla ilgili Tevbe suresi
nin 9:25. ayetine refeninsta bile bulunmamasını btmtın en önemli delili ka
bul etmektedir.16 Falmt söz konusu ayetlerin zikrini malumu ilani kabilinden
olacağını hiç düşünmemeli:tedir. Ayrıca bu ayeti zikreden Mukatil b. Süley
man'ın referansını Wansbrough bağlam dışı görmektedir. Bütün bunlar
15 \Vıuısbrouğh, a.g.e., 1977, 171; Benzer bir yakla§ımı Cassas'ın kıtııl ile ilgili ayeti seçi
minde de dile getiren Wımsbrough konuyla ilgili ııunları söylemeh:tedir: 'Cassfıs kıtiii
ahkaınıyla ilgili Mukfttil b. Süleyman'ın kullandığı Bakara suresinin 2:216 (IIo::ılanmasa·
nız da savaıı size farz kılındı. Olur ki hoıılanmadığınız bir ::ıey sizin için ·hayırlı olur. Olur
ki sevip arzu ettiğiniz bir ::ıey sizin için §erli olur. Gerçeği Allıth bilir, siz bilmezsiniz.)
ayeti yerine aynı sfırenin 2:190. (Sizinle savıl§anlarla siz de onları çıkarın. Fakat hal<sız
yere sııldırmayın.) ılyetini kullanmaktadır.
ır. Wansbrough, a.g.e., 1977, 172
john Wansbrough ve Ahkam Tefsiri 135
Wansbrough için Kur'ani lnıllanımın minimum olduğunun açık bir gösterge
sidir. Söz konusu kullanırnın azlıği hem Kur'an'ın bir kitap olarak yokluğu­
nu hem de hukukun kaynağı olmadığını göstermektedirY
Wansbrough'ya göre nasih-mensfıh, luyas ve esbab-ı nüzfıl, lıalaklıic
tefsirlerin en çok kullandıkları metotlardır. Wansbrough esbab-ı nüzfılün
lıaggadic tefsirlerde basit bir şekilde kullallildığını, falmt asıl fonksiyonu
ayetlerin kronolojisini belirlemek olduğu için halakfıic dairesinçle mütalaa
edilmesi gerektiğini belirtir. 18 Wansbrough'nın buradalti ısrarı esbab-ı
niizül'ü içeren hadisiere öncelik vererek Kur'an'ı ikinci plana atma gayesine
matuftur. Bu şeltilde Wansbrough, İma.m Malik'in Muvatta'ında, ve İmam
Şatli'niıı Risiüe'sinde Kur'an'dan getirdiği delilleri diişünülmeden·, rastgele
yapılmış referanslar olara!{ kabul etmektedir. Hulüılu konularda İlahi
KWı.b'ın otoritesine başvurmanın .daha sonralti dönemlerde gerçekleştiğini
belirten Wansbrough lıalaklıic tefsirlerin19 Kur'an'ın tedrici bir şekilde ltitap
la§.tığının da önemli delili olduğuna inanmaktadır. Başka bir ifadeyle,
lıalakfıic tefsir faaliyetlerinin Kur'an'ın ohışumuıida lmyda değer katluları
vardır, falmt Kur'an son şeklini bir sonralti dönemde (masoretic) almıştır.
İlhamını Wansbrough'dan alan Narman Calder,20 otorit~ nosyonunu daha da
ileri götürerek ili{ dönem fıluh kaynaldarını incelediği ltitabında genel kabul
görmüş kronolojik yapıyı temelden değiştirmektedir. En az üstadı kadar
farazi olan bu teori, özetle, ili{ tedvin edilen eserin, örneğin Malilli mezhe
binde, Miide'r.>"Vene (çünkü bu eserdelti ana kaynal{ İmam Malik'in
Muvatta'ıdır), daha sonra Mııvatta (Muvatta'nın üzerinde yoğunlaştığı konu
17 \Vansbrough benzer bir yaldaşımı yine İmftın Mfılik'in .Mııvatta'sında i:ılcdiği dört bö
lümde sergilemektedir. Söz lwnusu bölümler 'kitiibu'd-dahiiyft, zcbftih, sayd, akika'dır.
Bu bölümlerde toplu olarıılt IIz. Pcygcunbcr'dcn on altı rivftyct varken kitabu'd-dahftyft\"C
cl-aldka'da Kur'ıln ftyctlcri hiç kullamlınaınakta, kitabu'z-zcbfLih'tc bir, ldtiibu'scsayd'da
ise üç kez lmllmıılınıştır. (Wansbrouğh, a ..ğ .e., 1978, 72-7 4). Buradan Wanshrough'nın
\'ıtrdığı sonuç Kur'fm fLyctlcrinin kullammıııın azlığına rağmen Kur'fm dışı lta~ııaldara
(!Iz. Peygamber, chl-i ilm, sclcf ve kendi görüşleri) referansların sıldığıdır: Bu da, ona
göre, eriten dönem ahkfun'ın Kur'fın'dıın ka)Tialdanmadığını, hatta Kur'fm 'ın bu döncm
de mevcut olmadığını ima ctıncl;:tcdir. Bir başlm yerde İsiılın geleneğinde otoritenin
ka)Tiağının Kur'fuı olmadığını belirten \Vansbrough'ya göre 'excmpluın of its
foundcr/İslftm geleneğinin kurucusunun sünneti) ahkfunın menşeidir. (Wansbrough,
a.g.e., 1978, 78)
1~ Waıısbrouğh, a.g.e., 1977, 1 41; \Vaıısbrouğh'nın sözcülüğünü yapıın günümüz oryımta­
listlerin A. llippin, bu tespiti çolt uyğun bulmaına!ttadır. Rippin'e göre csbfLh-ı niizfil
temel anlatım çerçevesinde ftyct için yorum iınlmnı doğurmaktadır. Bu nedenle lUppin
csbfLb-ı niiziil'ii lıag4adic tefsir çc§itlerinin ana metodu olarak kabul ctıncl;:tcdir. (ı\.
Rippin, 'The· Function of ı\sbab al-Nuzfil in Qur'anic gxcgesis', Bıılletin qf the School of
Oıiental and J\frican Stııdies, 51 (1 988) 1-3, 19-20)
1'1 Wımsbrouğh, cı.g.e., 1 70-173)
~o N orman Caldcr İsk oç asıllı, Wansbrouğh 'nın yanında doktora yapını§ bir akademisyen
dir. 1997 yılında tutulduğu kanser sonucu ölınii§tiir. Genel olara];: yazmış olduğu az falmt
kaliteli cscrl~riylc tanınmal\tadır .
• - -- ---~- --._.. --:--·. .... -... '"1' .,..,. ... ,., ""~ ~.-'0'1.-...-..... - "" ........ --.- -... --..-----
136 Y. Doç. Dr. ismail ALBAYRAK
ise Hz. Peygamber'in otoritesidir) ve bunlardan sonra da Kur'an'ın telif edil
diğini bildirınektedir.21
Wansbrough'nın ahkamla ilgili bir başka değerlendirmesi ise Kur'an·ve
sünnet'in dini otorite açısından eşit derecede bağlayıcı kabul edilmesi husu
sudur. O, özellilde Yahudi geleneğindeki 'yazılı ve sözlü gelenek' ayrımı an
layışından hareketle sünnetin de Kur'an gibi vahiy (fakat ğayr-i metliiv) de
recesine çıkartıldığını ve artık sadece viı.lıiy gibi bir kaynağın bulunduğunu
lti söz konusu vahiy de hem Kur'an hem de Peygamberi sünnete işaret etti
ğini belirtmektedir.22 İlli. balaşta dildmtleri çeluneyen bu nüansların
Wansbrough'nın sisteminde ayrı bir yeri vardır. O buradan hareketle hüküm
lerin Kur'an'la olan metinsel ilişitisi ile lıükümlerin Kur'an'la ya da Kur'an'ın
hükümleriyle olan tarihsel ilişldlerini yapılandi.rmaya çalışmaktadır. Konuyu
biraz daha açmak gereltirse Wansbrouglı Yahudi geleneğinde pek çok hük
ı:İıün Kutsal K.itab'ı öneelediğini belirtmektedir. Benzer bir uygulamanın
İsliimi gelenekte de varlığına dildmt çekeri Wansbrouglı mesele)i Suyfıti'nin
özetiediği iki önemli prensiple izaha çalışmaktadır:
i. ma teahlıara nuzfıluhfı an hulunihi (hülunün valıiyden önce iş­
levsel olması)
ii. ma teahhara Iiulunuhfı an nuzfıluhl (lıülunün vahiyden sonra iş~
!evsel olması)
İltinci prensip Wansbrough'ya göre iltincil dereceden önemlidir çünkü.
bu prensibin hukulda ilişitisi sadece il..yetlerin ·lcronolojisini (Meldu ya da
Medeni) çıkarmakta işe yaramaktadır.23 Wansbrouglı'nın iltinci prensiple
ilgili bu aceleci indirgemeciliği yadırganmamalıdır. Şayet o vahyi hükümden
önce lmbul etseydi kendi kendisi ile çelişınesi gerekecekti bu nedenle ili{
elden bu prensibin önemini minimize etmeye çalışmaktadır. İltinci prensip
ise pek çok açıdan Wansbrough'ya hareket alanı tanımaktadır. Öncelilde
belirtelim ki hülunün önceliği vahy:in sonralığını ima etmektedir lti
Wansbrough da zaten Kur'an'ın geç bir döneme ait olduğunu sıl{ sık vurgu
lamaktadır. Suyfıti'nin zekat ve abdest örnelderini kullanan Wansbrough bu
ikisinin Kur'an'da açık bir şeltilde farz lulınışlarından daha erken dönemde
bilinmekte olduluarını sö),lemektedir. Hülunün Kur'an'da ifade edilmeden
önce var olması Wansbrough'ya göre, yukarıda da belirtildiği gibi, Kur'an ve
sünnetin ilahi vah)iıı üriinü olduğuna, tilavetin ise sadece Kur'an'ın statü
süyle ilgili bir referans kabul edilmesi gerektiğine işaret etmektedir.24
21 John Burton, 'Review Article of Rcwritinğ the Timctable of Early Islam (Norman Cal
der's Studies in Early Muslim .Jurisprudcnee),' Joumal of tlıe American Oriental Society,
115 (1995) 443-462
22 \Vansbrouğh, a.g.e., 1977, 174
ıJ \Vansbrouğh, a.g.e., 1977, 176
24 \Vansbrough, a.g.e., 1977, 176.