Język i historia Karaimów Łuckich w świetle XIX-wiecznych rękopisów karaimskich

8 Pages·0.213 MB·Karaim-Polish

by  Németh Michał.

Michał Németh Kraków, 05.03.2012 r.

Posiedzenie naukowe
Komisji Wschodnioeuropejskiej PAU

Język i historia Karaimów łuckich w świetle
XIX-wiecznych rękopisów karaimskich

A. Język
1. Stan badań nad językiem Karaimów łuckich
2. Wiedza o języku zależy od dostępnych materiałów językowych
3. Dostępne materiały językowe: w większości próbki języka literackiego
4. Jak wyglądał język potoczny?
5. Trudności: pismo, jakość dostępnych materiałów, okres z którego pochodzą
6. Na ile wiarygodna jest próbka języka potocznego zawarta w komedii pt. Dostłar (Przyjaciele) Sergiu-
sza Rudkowskiego (1873–1944)? Zob. Aneks, I.
7. „Autentycznych” próbek języka potocznego jest niewiele, zob. Aneks, II.
8. Wnioski, które płyną z ich analizy:
– wiele form potocznych
– wiele form nieregularnych z punktu widzenia opisów gramatycznych
– zanikające konstrukcje gramatyczne
– wiele naleciałości słowiańskich
– wiele elementów hebrajskich
– zob. Aneks, III

B. Historia
1. Endoetnonimy Karaimów:
– Hebr. םיאִרָקָ qārāʾīm (pl.) ‘Karaimi’ (1862)
– Karaj ‘Karaim’, karaimłar ~ karajłar ‘Karaimi’ (1868)
– Israellik < Hebr. לאֵרָשְׂ י ysrāʾel ‘Żyd (niebędący osobą duchowną)’ + kar. -lik ‘suf. tworzący nom.
abstracta’ (1862, 1855–1867)
– Israełłer < Hebr. לאֵרָשְׂ י ysrāʾel ‘Żyd (niebędący osobą duchowną)’ + kar. -łer ‘suf. l. mn.’ (1868)
– Hebr. א רָ קְ מִ ינ ִ בְּ bney miqrāʾ ‘Synowie Zakonu’ (1855–1867)
2. Wysokość podatków
– tzw. rekrutowe (czytamy o nim w zabytkach z lat 1849 i 1841–1852)
– wpłacano ją do Izby Podatkowej, za cały kahał łącznie
– 1862: gmina Łucka płaciła łącznie ok. 300 rubli, jedna osoba 3 ruble
– po 1841, przed 1852: gmina w Żytomierzu płaciła 160 rubli, jedna osoba 10 rubli
– w 1853: miejscowości Mikołajów (obw. mikołajowski) jedna osoba płaciła 10 rubli
– inne gminy płaciły nawet do 600 rubli
3. Karaimi mieszkali nie tylko w Łucku, ale w również okolicznych wioskach, zob. mapę.
4. Wiele spraw wymaga wciąż wyjaśnienia, np.:
– kwestia kontaktów między gminami
– czas osiedlenia się Karaimów w miejscowościach historycznie przez nich niezamieszkiwanych
2

Aneks

I) RUDKOWSKI (1939: 11–12):

Fragment podano w pisowni oryginalnej opartej na polskiej ortografii. Podkreślenie sygnalizuje kalko-
wane zwroty słowiańskie. Kursywą oznaczono wstawki słowiańskie bez adaptacji fonetycznej lub morfo-
logicznej.

Semelcio — [...] kacan asty artyk necik sahat jarym dzaman da siz kajtmadynyz to bitin toj
poperti chłewgie... Tymos paradowattedi litarniesibe ałynda...
Jakowusio — Biliwli chaz bałabbjit...
Semelcio — Nece bracie bizni anda edi to kirip chłewgie ujuduk!... ujuduk da actyk
awuzłarymyzny...
Jakowusio — Zwiesno chaz rozdziawałar...
Semelcio — Edi neden bracie, warjacie, bo wyrezattin chłewde neni inno kiezłerin kierdi!...
porezattin bar kuskurtnu, porosiełerni, lochałarny, tełnyj inekłerni, kojłarny! [...]
Jakowusio — Nu bo egier rezatme to rezatme!... [...]
Semelcio — Pewne... berdin inno tync bir atłarha...
Jakowusio — E, bo atłarny to men, cocku, sianowattem!... atłar!... ełhejm men ałaricin!...
Semelcio — Kierip ospunu baryn, Tymos firjatetti kicli da omłetti!... a Sakon skomandowatti
izdeme sizni bo chłewde johediniz... [...]
Jakowusio — Ehe! sukaj witra w poli1!... oj buw taj nema taj pojichaw do młyna2!...
Semelcio — Posiukattłer, posiukattłer3 da taptłar sizni tyckałararasyn... fasołłyńniede...
Jakowusio — On kudy zanesło4!... [...] zrywattik fasolkałarny krupnicokka!... kierti?...
Semelcio — Hmm... neinace5...

Tłumaczenie
Semelcio — [...] kiedy już minęło ponad pół godziny czasu i wy nie wróciliście, to wszyscy we-
selnicy ruszyli do chlewa... Tymos paradował ze swoją latarką z przodu...
Jakowusio — Wiadomo, jako gospodarz...
Semelcio — Ilu nas, bracie, tam było, tylu nas się zdziwiło, wszedłszy do chlewa...! Zdziwiliśmy
się i rozdziawiliśmy usta...
Jakowusio — Wiadomo, jak rozdziawy...
Semelcio — Mieliśmy powód bracie, wariacie, bo wyrżnąłeś w chlewie co tylko oczy widziały...!
Zarżnąłeś cały drób, wszystkie prosiaki, lochy, cielne krowy, owce! [...]
Jakowusio — No bo jak rżnąć, to rżnąć...! [...]
Semelcio — Pewnie... dałeś spokój tylko koniom...
Jakowusio — Tak, bo konie to ja, chłopcze, szanuję...! Konie...! Niech umrę za nie...!
Semelcio — Widząc to wszystko, Tymos mocno lamentował i omdlał... a Sakon rozkazał was
szukać, bo w chlewie was nie było...
Jakowusio — Acha! Шукай вітра в полі...! Ой був та й нема, та й поїхав до млина...!
Semelcio — Poszukali, poszukali i znaleźli was wśród tyczek... w fasoli...
Jakowusio — Ot, gdzie nas zaniosło!... [...] zrywaliśmy fasolkę na krupniczek!... prawda?...
Semelcio — Hmm... nie inaczej...

1 Ukr. шукай вітра в полі.
2 Ukr. Ой був та й нема, та й поїхав до млина. Fragment ukraińskiej przyśpiewki pt. Видно хату, видно хату,
видно й грушу (DEJ/MARČENKO/HUMENJUK 1967: 800).
3 Tu błąd drukarski w wydaniu oryginalnym: posiukatłłer.
4 Ukr. он, куди занесло.
5 Ros. не иначе.
3

Słownik z komentarzem6

a ‘a’ ♦ pol. a, ros. а, ukr. а id.
ac- ‘otwierać’ ● actyk = PRAET.1.PL
ałar ‘oni’ ♦ ałaricin ‘dla nich’ = NOM:icin ♦ ⟶ icin
ałynda ‘z przodu’
anda ‘tam’
ara ‘wśród, między’ ● arasyn ‘pomiędzy’
artyk ‘więcej’ ♦ artyk necik ‘ponad’ ⟵ (kalka) ukr. більше, як ‘ponad, więcej niż’
as- ‘mijać’ ● asty = PRAET.3.SG
at ‘koń’ ● atłar = PL ● atłarha = PL:DAT ● atłarny = PL:ACC
awuz ‘usta’ ● awuzłarymyzny = PL:POSS.1.PL:ACC
bałabbjit ‘gospodarz, właściciel’ ♦ por. KSB: bałabajit, KRPS: bałabajt, bałabajyt
bar ‘wszystko’ ● baryn = ACC
ber- ‘dawać’ ● berdin = PRAET.2.SG
bir ‘1. jeden; 2. jedyny’
biliwli ‘znany; tu: wiadomo’
bitin ‘cały’
biz ‘my’ ● bizni = ACC
bo ‘bo’ ♦ pol. bo, ukr. бо id.
chaz ‘jak, w jaki sposób’
chłew ‘chlew’ ♦ pol. chlew ● chłewde = LOC ● chłewgie = DAT
cocka ‘chłopiec’ ● cocku = VOC (na wzór słowiański)
da ‘i’
dzaman ‘czas’
e ‘tak’
e- ‘być’ ● edi = PRAET.3.SG
egier ‘jeśli’
ehe ‘acha’
eł- ‘umierać’ ● ełhejm ⟵ ełhejmen = OPT.1.SG
fasolka ‘fasolka’ ♦ ukr. dial. фасолька id. ● fasolkałarny = PL:ACC
fasołłyńnie ‘łodyga fasoli’ ♦ ukr. dial. фасолиння (liter. квасолиння) id. ● fasołłyńniede = LOC
firjatet- ‘lamentować’ ● firjatetti = PRAET.3.SG
icin ‘dla’
inek ‘krowa’ ● inekłerni = PL:ACC
inno ‘tylko’ ♦ pol. ino, ukr. іно id.
izde- ‘szukać’ ● izdeme = INF
jarym ‘pół’
johe- ‘nie być, nie istnieć’ ● johediniz = PRAET.1.PL
kacan ‘kiedy’
kajt- ‘wracać’ ● kajtmadynyz = NEG:PRAET.2.PL
kicli ‘mocno’
kier- ‘widzieć’ ● kierdi = PRAET.3.SG ● kierip = CONV
kierti ‘prawda’
kiez ‘oko’ ● kiezłerin = PL:POSS.2.SG
kir- ‘wchodzić’ ● kirip = CONV
koj ‘owca’ ● kojłarny = PL:ACC
krupnicok ‘demin. krupnik’ ♦ pol. krupniczek ⟷ ukr. крупничок id. ● krupnicokka = DAT
kuskurt ‘drób’ ● kuskurtnu = ACC
litarnie ‘latarka (?)’ ♦ ukr. ліхтарня ‘latarka’ ● litarniesibe = POSS.3.SG:INSTR
locha ‘locha’ ♦ ukr. льоха id. ● lochałarny = PL:ACC
men ‘ja’
ne ‘co’ ● neni = ACC

6 Komentarz etymologiczny dołączony został wyłącznie do wyrazów słowiańskiego pochodzenia.
4

nece ‘ile’
necik ‘jak, w jaki sposób’
neden ‘powód’
nu ‘no’ ♦ ukr. ну id.
*omłetet- ‘omdleć (?)’ ♦ pol. omdleć + et- ‘czasownik posiłkowy’ ● omłetti ⟵ *omdłetetti = PRAET.3.SG
ospu ‘to, to oto’ ● ospunu = ACC
*paradowatet- ‘przechodzić; paradować’ ♦ pol. paradować ⟷ ukr. парадувати ‘paradować, defilować;
przechodzić’ + et- ‘czasownik posiłkowy’ ● paradowattedi ⟵ *paradowatetedi = PRAET.3.SG
pewne ‘pewnie’ ♦ ukr. певне id.
*popertet- ‘1. napierać, ruszyć; 2. biec’ ♦ ukr. поперти id. + et- ‘czasownik posiłkowy’ ● poperti ⟵ *po-
pertti ⟵ *popertetti = PRAET.3.SG
*porezatet- ‘zarżnąć’ ♦ ros. порезать id. + et- ‘czasownik posiłkowy’ ● porezattin ⟵ *porezatettin =
PRAET.2.SG
porosie ‘prosię’ ♦ ukr. порося id. ● porosiełerni = PL:ACC
*posiukatet- ‘poszukać’ ♦ ukr. пошукати id. + et- ‘czasownik posiłkowy’ ● posiukattłer ⟵ *posiukatet-
tiłer = PRAET.2.SG
sahat ‘godzina’
Sakon imię własne
*sianowatet- ‘szanować’ ♦ ukr. шанувати id. + et- ‘czasownik posiłkowy’ ● sianowattem ⟵ *sianowate-
tem = PRAES.1.SG
siz ‘wy’ ● sizni = ACC
*skomandowatet- ‘nakazywać, rozkazywać’ ♦ ukr. скомандувати id. + et- ‘czasownik posiłkowy’ ● sko-
mandowatti ⟵ *skomandowatetti = PRAET.3.SG
*rezatet- ‘ciąć’ ♦ ros. резать id. + et- ‘czasownik posiłkowy’ ● rezatme ⟵ *rezatetme = INF
rozdziawa ‘dial. rozdziawa; osoba roztargniona’ ● rozdziawałar = PL
tap- ‘znajdywać’ ● taptłar ⟵ taptyłar = PRAET.3.PL
tełnyj ‘cielna’ ♦ ukr. тельна (корова) id.
to ‘to, wówczas’ ♦ pol. to, ros. то id.
toj ‘wesele’
tycka ‘tyczka’ ♦ pol. tyczka, ukr. тичка id. ● tyckałararasyn ‘między tyczkami’ = PL:arasyn ♦ ⟶ ara
Tymos imię własne
tync ‘spokój’
uju- ‘zdziwić się; nie wiedzieć co się dzieje’ ♦ por. tur. uju- id. ● ujuduk = PRAET.1.PL
*wyrezatet- ‘wyciąć, wyrżnąć’ ♦ ros. вырезать id. + et- ‘czasownik posiłkowy’ ● wyrezattin ⟵ *wyrezatet-
tin = PRAET.2.SG
*zrywatet- ‘zrywać’ ♦ ukr. dial. зривати id. + et- ‘czasownik posiłkowy’ ● zrywattik ⟵ *zrywatettik =
PRAET.1.PL
zwiesno ‘wiadomo’ ♦ ros. известно ‘wiadomo’
5

II) NÉMETH (2011: 211), list Jaakowa Josefa Leonowicza do Iliji Bezikowicza z 4 listopada 1909 roku

[5] Šałom beremen kawoduna śiwerim duze ḱerkli, da bilđiremen [6] kawoduna ḱim kabuł eŧŧim
kawodunuzdan bu ajneḱińńi [7] biŧik na śćot7 metrykałaryn atuńunuzba deduńunuznun. Ałe8 [8]
men kanuznu pereprosetem da ajtam kanuzga odkrywjenno9 ḱim [9] men kanuzga nemohum nemede,
bu intereste poradme bo nećik [10] eźińiz biłeśiz ḱim metrykałar ḱełmejđi mana bo men ǵiwiłmen
hanuz [11] utwerdzenyj10 duχownyj11 uprawljeńijeden12. Meńi ino obśesctwo13 [12] iźibraŧŧi tymćasom14
mitpałełbe a artyk mende joχtu [13] žadnyj15 prawołarym metrykałarga. Kołam kanuznu artyk mana
[14] jazmanyz buńđij intereste. Kłeđim ajtma metrykałar ićin bo [15] oł ǵiwilđi meńim intereśim bo
oł mana ino kompromita- [16] cija16 bo oł mana wafśi17 ḱełmejđi, ńe moje djeło18 [...].

Tłumaczenie
[5] Przesyłam drogiemu Panu bardzo gorące pozdrowienia i informuję [6] Pana, że otrzymałem od
Pana w ten piątek [7] list w sprawie metryk tatusia i wujka. Ale [8] ja Pana przepraszam i mówię panu
szczerze, że [9] ja Panu nie mogę nic doradzić w tej sprawie, bo jak [10] sam Pan wie, metryki nie
przyszły do mnie, bo ja nie jestem jeszcze [11] zatwierdzony przez zarząd duchowny. Mnie związek
tylko [12] wybrał w międzyczasie na osobę czytającą modły i nie mam już [13] żadnych praw do
metryk. Proszę Pana, aby Pan do mnie więcej już [14] nie pisał w takiej sprawie. Chciałem pomówić o
metrykach, bo [15] to nie jest mój interes, bo to tylko dla mnie kompromita- [16] cja, bo te [metryki]
do mnie w ogóle nie dotarły, to nie moja sprawa [...].

Słownik z komentarzem19

a ‘a’ ♦ pol. a, ros. а, ukr. а id.
ajneḱin ‘piątek’ ● ajneḱińńi = ACC
ajt- ‘mówić’ ● ajtam ⟵ ajtamen = PRAES.1.SG ● ajtma = INF
artyk ‘(z zaprzeczonym czasownikiem) już’
atuńu ‘tatuś’ ♦ ata ‘ojciec’ + pol. -unio ‘przyrostek hipokorystyczny’ (VOC na -u w roli NOM) ● atuńunuz-
ba = POSS.2.PL:INSTR
ber- ‘dawać’ ♦ ⟶ šałom ber-
bilđir- ‘powiadamiać’ ● bilđiremen = PRAES.1.SG
bił- ‘wiedzieć’ ● biłeśiz = PRAES.2.PL
biŧik ‘list’
bo ‘bo’ ♦ pol. bo, ukr. бо id.
bu ‘ten’
buńđij ‘taki’
da ‘i’
deduńu ‘wujek’ ♦ dede ‘wuj’ + pol. -unio ‘przyrostek hipokorystyczny’ (VOC na -u w roli NOM) ● deduńu-
nuznun = POSS.2.PL:GEN
duze ‘bardzo’ ♦ ukr. дуже id.
et- ‘czasownik posiłkowy’ ● eŧŧim = PRAET.1.SG ♦ ⟶ kabuł et-

7 Ros. на счёт ‘w sprawie’.
8 Pol. ale ~ Ukr. але id.
9 Ros. откровенно ‘szczerze’ ⟷ pol. odkryć lub ukr. відкрити id.
10 Ukr. утверджений ‘zatwierdzony’.
11 Ros. духовный ‘duchowny’, ukr. духовний id.
12 Ros. управление ‘zarząd’.
13 Ros. общество ‘związek’ ↔ pol. -ctwo tworzące nomina abstracta.
14 Ukr. тимчасом ‘tymczasem, w międzyczasie’.
15 Pol. żaden z końcówką -yj (< ukr.).
16 Pol. kompromitacja.
17 Ros. вовсе ‘(z przeczeniem) wcale’.
18 Ukr. не моє діло ‘nie moja sprawa’ ↔ ros. не моё дело id.
19 Komentarz etymologiczny dołączony został wyłącznie do wyrazów słowiańskiego pochodzenia.
6

ez ‘sam’ ● eźińiz = POSS.2.PL
ǵiwił ‘nie jest’ ● ǵiwiłmen = COPULA.1.SG ● ǵiwilđi = COPULA.3.SG
hanuz ‘jeszcze’
ićin ‘o’
inno ‘tylko’ ♦ pol. ino, ukr. іно id.
interes ‘interes’ ♦ pol. interes, ros. интерес, ukr. інтерес id. ● intereste = LOC ● intereśim = POSS.1.SG
iźibratet- ‘wybierać’ ♦ Ros. избрать ‘wybrać’ + et- ‘czasownik posiłkowy’ ● iźibraŧŧi ⟵ *iźibrateŧŧi =
PRAET.3.SG
jaz- ‘pisać’ ● jazmanyz = NEG:IMPERAT.2PL
joχ ‘nie ma’ ● joχtu = COPULA.3.SG
kabuł et- ‘otrzymywać’ ● kabuł eŧŧim = PRAET.1.SG
kanuz ‘pan’ ● kanuzga = DAT ● kanuznu = ACC
kawod ‘pan’ ● kawoduna = POSS.3.SG:DAT ● kawodunuzdan = POSS.2.PL:ABL
kłe- ‘chieć’ ● kłeđim = PRAET.1.SG
koł- ‘prosić’ ● kołam = PRAES.1.SG
ḱeł- ‘przychodzić’ ● ḱełmejđi = NEG.PRAES.3.SG
ḱerkli ‘piękny’
ḱim ‘że’
mana ⟶ men
men ‘ja’ ● mana = DAT ● mende = LOC ● meńi = ACC ● meńim = GEN
metryka ‘metryka’ ♦ pol. metryka, ros. метрика, ukr. метрика id. ● metrykałar = PL ● metrykałarga =
PL:DAT ● metrykałaryn = POSS.3.PL:ACC
mitpałeł ‘osoba czytająca modły’ ● mitpałełbe = INSTR
nećik ‘jak, w jaki sposób’
nemede ‘nic’
nemohum ‘nie mogę’ ♦ ros. не могу ‘nie mogę’ + -m ‘końcówka os. 1.SG’; ukr. artykulacja ros. 〈г〉 ● = PRA-
ES.1.SG
oł ‘ten’
pereproset- ‘przepraszać’ ♦ ukr. перепросити id. + et- ‘czasownik posiłkowy’ ● pereprosetem = PRAES.1.SG
porad- ‘doradzać’ ♦ ros. порадеть, ukr. порадити id. + et- ‘czasownik posiłkowy’ ● poradme ⟵ *pora-
detme = INF
prawo ‘prawo’ ♦ pol. prawo, ros. право, ukr. право id. ● prawołarym = PL:POSS.1.SG
śiwer ‘drogi, kochany’ ● śiwerim = POSS.1.SG
šałom ‘pokój’ ♦ ⟶ šałom ber-
šałom ber- ‘pozdrawiać, przesyłać pozdrowienia’ ● šałom beremen = PRAES.1.SG
7

III) Przykłady regularnych i nieregularnych form potocznych w XIX-wiecznych rękopisach

Regularne formy potoczne:
1. niektórych (pełnych) form czasownikowych w ogóle nie spotykamy
 aχtarhyjdy ‘obaliłby’ ⟵ aχtarhyj eđi (tryb życzeniowy czasu przeszłego)
 bołgajdy ‘gdyby był’ ⟵ bołgaj eđi (tryb warunkowy czasu przeszłego)
Nieregularne formy potoczne:
1. harmonia labialna:
 uχusynyz ‘czytajcie wspólnie’ ⟵ uχusunuz
 bołnyz ‘bądźcie’ ⟵ bołnuz < bołunuz
 bołyp ‘będąc’ ⟵ bołup
 sornyz ‘proście’ ⟵ sornuz < sorunuz
 kułunyz ‘wasz sługa’ ⟵ kułunuz
2. skrócone końcówki osobowe form czasownikowych:
 bołhajśi ‘obyście byli’ ⟵ bołhajśiz
 berǵejśi ‘obyście dali’ ⟵ berǵejśiz
 jamanłamahajśi ‘obyście się nie gniewali’ ⟵ jamanłamahajśiz
3. wypadnięcie wykładnika czasu przyszłego r
 kajtarybiz ‘wrócimy’ ⟵ kajtaryrbiz
 bołu ‘będzie’ ⟵ bołur
 bołumen ‘będę’ ⟵ bołurmen
4. tryb warunkowy czasu teraźniejszego
 tutaśiz ese ‘jeśli trzymacie’ ⟵ tutsanyz
5. tryb warunkowy czasu przeszłego
 ajttynyz ese ‘gdybyście powiedzieli’ ⟵ ajtsa eđi
 jazdym ese ‘gdybym napisał’ ⟵ jazsa eđim
 keŧŧim ese ‘gdybym pojechał’ ⟵ ḱetse eđim
6. formy zaimków osobowych
 biźim ‘nasz’ ⟵ biźniń ~ biźin
 śize ‘nam’ ⟵ śiźǵe
7. zanik morfologicznego sposobu tworzenia trybu możliwości i niemożliwości
 mozna ese ḱi ijǵejłer? ‘czy mogliby wysłać?’ ⟵ ijelirłer mo? (tryb możliwości)
 nemohum ‘nie mogę’ ⟵ bołałmajmen (tryb niemożliwości)
8. kalki słowiańskie
 nećik naj tezrek ‘jak najszybciej’
 łaskanyzdan ‘z łaski swojej’
 jazad pŕedpisańijada ‘pisze (= jest napisane) w nakazie’
8

Mapa wsi, przysiółków i kolonii zamieszkiwanych
przez Karaimów w drugiej połowie XIX wieku

Prace wymienione w handoucie

DEJ, O.I. / MARČENKO, A.I. / HUMENJUK, A.I., 1967, Žartivlyvi pisni. Rodynno-pobutovi, Kyjiv.
KRPS = BASKAKOV, N.A. / ŠAPŠAL, S.M. / ZAJONČKOVSKIJ, A. (eds.), 1974, Karaimsko-russko-poľskij
slovaŕ, Moskva.
KSB = MARDKOWICZ, A., 1935, Karaj sez-bitigi, Łuck.
KURZOWA, Z., 1985, Polszczyzna Lwowa i Kresów południowo-wschodnich do 1939 roku, Kraków.
NÉMETH, M., 2011, Unknown Lutsk Karaim Letters in Hebrew Script (19th–20th Centuries). A Critical
Edition (= Studia Turcologica Cracoviensia 12), Kraków.
RUDKOWSKI, S., 1939, Dostłar (II ïlisi), Łuck.