Jak Grecy tworzyli sztukę

159 Pages·1970·31.677 MB·Polish

by  Kazimierz Michałowski

Kazimierz Michałowski
JAK GRECY TWORZYLI SZTUKĘ
i
„Starożytni Grecy mówili, żc pięk­
no tkwi w sztuce. Ale zaraz dodawali,
że najwyższym pięknem jest żywa na­
tura. Faktem jest jednak, że przeka­
zali oni kulturze europejskiej swoje
spojrzenie na piękno, swoje ideały
piękna, swoje poglądy na sztukę
Często nie zdajemy sobie Sprawy
z tego, w jakim stopniu wciąż jeszcze
pozostajemy w orbicie wpływów grec­
kiej sztuki i kultury, ile poglądów
filozoficznych, ile wątków literackich,
określeń i terminów przeniknęło do
skarbca cywilizacji europejskiej. Ale
o tym, że kultura grecka i jej osiągnię­
cia stoją u podstawy naszej cywilizacji,
wiadomo jest od dawna. Ze wszy­
stkich starożytnych kultur grecka jest
nam najbliższa. [...]
Przed trzydziestu laty wyruszyliśmy
na podbój archeologiczny starożyt­
nego Wschodu. Obecnie zdobyliśmy
tam już trwałe pozycje naukowe,
a polska archeologia śródziemno­
morska stanęła wr czołówce świato­
wej. Teraz przyszedł czas na to. aby
odnowić kontakty z Grecją i zwrócić
uw'agę na pewne kluczowe zagadnie­
nia. mające zasadnicze znaczenie dla
zrozumienia tego zjawiska, jakim była
w cywilizacji europejskiej sztuka sta­
rożytnych Greków.
Książka ta nie jest historią sztuki
greckiej. Jej zadaniem jest ukazanie
rozwoju pewnych. Grekom wła­
ściwych sposobów kształto­
wania artystycznego, któ­
re zadecydowały' o wielkości ich
sztuki.”
(Z rozdziału wstępnego)
L
____________________
r—~r,v- t ■_
no i
że n
tura
zali
spój
pięk
Czę
z te;
poz
kiej
filo;
okr* JAK GRECY
skai
TWORZYLI SZTUKĘ
o ty
cia!
wia
stki
nan
F
na
neg
tarr
a •
mo
wej
odi
uw.
nia
zro
w <
roż
1
gre
r o
śch
w ć
re
sz.r
1
ł
Kazimierz Michałowski
JAK GRECY
TWORZYLI SZTUKĘ
Wiedza Powszechna
Warszawa 1970

Wstęp
Starożytni Grecy mówili, że piękno tkwi w sztuce. Ale za­
Nota redakcyjna
raz dodawali, że najwyższym pięknem jest żywa natura.
Faktem jest jednak, że przekazali oni kulturze europejskiej
swoje spojrzenie na piękno, swoje ideały piękna, swoje po­
Według utartego obyczaju, zastosowano w książce spol­ glądy na sztukę. Często nie zdajemy sobie sprawy z tego,
szczoną pisownię imion i nazw greckich oraz rzymskich. w jakim stopniu wciąż jeszcze pozostajemy w orbicie wpły­
Odstępstwa od tego założenia dotyczą na ogół przypadków, wów greckiej sztuki i kultury, ile poglądów filozoficznych,
gdy nazwa oryginalna jest obecnie bardziej znana, jak
ile wątków literackich, określeń i terminów przeniknęło do
np. Nea Paphos (zamiast Nea Pafos) — spopularyzowana
skarbca cywilizacji europejskiej. Ale o tym, że kultura grec­
przez prasę nazwa miejscowości, słynnej z polskich wyko­
palisk na Cyprze. Imiona i nazwiska nowożytnych badaczy ka i jej osiągnięcia stoją u podstawy naszej cywilizacji, wia­
i odkrywców — nawet znanych pod spolszczonym imieniem domo jest od dawna. Ze wszystkich starożytnych kultur grec­
(jak np. Henryk Schliemann) — podane zostały w wersji
ka jest nam najbliższa.
oryginalnej.
Wiele przyczyn złożyło się na to, że nawet Rzym staro­
żytny, który stanowił tak ważny czynnik w upowszechnianiu
greckich zdobyczy naukowych i artystycznych, ustępuje nie
tylko na drugi plan w atrakcyjności przekazu historycznego,
ale po prostu jest mniej zrozumiały od Grecji. A przecież
właśnie sztuka Imperium Rzymskiego, nie zaś grecka, słusz­
nie jest uważana za pierwszą ponadnarodową manifestację
sztuki europejskiej. Dlaczego tak się stało?
Grecy byli pierwszym w Europie narodem, który potrafił
wielkie zdobycze cywilizacji starożytnego Wschodu przetran­
sponować na kształt własny, oryginalny i bardziej niż tamte
formy zrozumiały dla ludów europejskich. Dlatego nawet w
7
kryciach fizyki, chemii. A cóż dopiero perspektywy, jakie na
ddzziissiieejjsszzeejj GGrreeccjjea ppoocoiąigwa -
inne kultury starożytne. Jej tez poświęca się rocznie we najbliższą przyszłość roztacza przed nami biologia moleku­
wszystkich językach europejskich Współmierne więcej larna. Czy jednak fakt, że świat tak szybko podąża z postę­
książek aniżeli np. kulturom starożytnego Wschodu O Gre­ pem technicznym, pozwala nam na całkowite zapomnienie
cji już dzieci dowiadują się więcej z podręczników szkolnych o takich fenomenach historycznych, jak kultura starożytnej
aniżeli o innych cywilizacjach starożytnych. Akropolis — to Grecji? Na pewno nie.
wyrażenie, które w kulturze europejskiej ma szczególną wy­ Właśnie przytłaczający człowieka nowoczesnego zasób tech­
mowę. Imię Homera czy Fidiasza budzi szeroki rezonans. nicznych osiągnięć — z którym styka się na co dzień i który
Bitwy pod Maratonem czy Salaminą są na pewno najbardziej prowadzi do tego, że jego życie staje się coraz bardziej ure­
znanymi faktami z historii militarnej świata starożytnego. Bo­ gulowane, coraz więcej wprzęgnięte w schemat pracy zawo­
gowie greckiego Olimpu, jak Zeus, Atena czy Apollo to dowej — zmusza nas do zwrócenia szczególnej uwagi na te
postaci tak silnie utrwalone w wyobraźni dzisiejszego czło­ zdobycze kultury ogólnoludzkiej, które posiadają nieprzemi­
wieka, że posługujemy się nimi na co dzień bez konieczności jające, wiecznotrwałe wartości w kształtowaniu osobowości
dodatkowych wyjaśnień. człowieka. I dlatego wydaje mi się, że należało do moich obo­
W polskim piśmiennictwie popularnonaukowym posiadamy wiązków społecznych powrócić dziś do starożytnej Grecji.
doskonałe publikacje o kulturze greckiej. A nie ma chyba na Jest to powrót po trzydziestu latach do tematyki, która w
świecie podręcznika historii sztuki greckiej, który poprze­ pierwszym okresie moich badań naukowych stanowiła pod­
dzono ustępami wyjaśniającymi podstawy mitologii, literatu­ stawowe zagadnienie.
ry czy wreszcie dziejów politycznych tych ziem w starożytno­ Przed trzydziestu laty wyruszyliśmy na podbój archeolo­
ści. Powstają wprawdzie syntezy, dające całościowy obraz giczny starożytnego Wschodu. Obecnie zdobyliśmy tam już
kultury greckiej,’ale w zasadzie inni specjaliści piszą o lite­ trwałe pozycje naukowe, a polska archeologia śródziemno­
raturze, inni o religii, inni o sztuce, inni o historii Grecji. Do morska stanęła w czołówce światowej. Teraz przyszedł czas
niedawna przecież podstawowe wykształcenie w polskich na to, aby odnowić kontakty z Grecją i zwrócić uwagę na
szkołach średnich oparte było na znajomości antyku. Dla­ pewne kluczowe zagadnienia, mające zasadnicze znaczenie
tego wydawało się rzeczą zbyteczną umieszczanie w tej książ- dla zrozumienia tego zjawiska, jakim była w cywilizacji eu­
ce wykazu opracowań, ograniczonych choćby tylko do piś- ropejskiej sztuka starożytnych Greków.
“lennictwa polskiego, traktujących o kulturze oraz sztuce Książka ta nie jest historią sztuki greckiej. Jej zada­
w J1 L y U., niem jest ukazanie rozwoju pewnych, Grekom
Dziś co prawda rozrost poznania ludzkiego w innych dzie- właściwych, sposobów kształtowania artysty­
X™ZY' p,!“” '"Y,lki"»p - cznego, które zadecydowały o wielkości (i trwałości) ich
b,“.ezel p’ ™""ie «le i ™9lo sztuki.
Jeśli dla zrozumienia istoty sztuki starożytnego Egiptu pod­
• z“y“’ "cb-
stawowym zagadnieniem jest kanon — zarówno w plastyce,
wanie w praktyce Hak rn v i « d° dz S raa^ce zastoso-
jak i w architekturze — to dla sztuki greckiej najważniejsze
kr' "t A"“-
wydaje mi się uświadomienie sobie prawideł i zasad sztuki
klasycznej. Starałem się więc te pryncypia wyjaśnić w ich
3
9
rozwoju historycznym, na przykładach zarówno łatwych, jak Jednym z zagadnień, które mogą się wydać kontrowersyj­
[ trudnych do zrozumienia. Te ostatnie częstokroć są pomija­ ne, jest próba pogodzenia dwu pozornie sprzecznych ze sobą
ne nawet przez autorów poważnych dzieł naukowych, gcyz tez, dotyczących genezy plastyki greckiej. Chodzi tu o po­
wydają się zbyt skomplikowane i niełatwe do jasnego przed­ glądy Henri Lechat i Valentina Mullera — na pierwszy rzut
stawienia. Jeśli nie uląkłem się tych trudności i tak w e oka wykluczające się wzajemnie. Ponieważ jednak przed kil­
miejsca poświęciłem w tej książce zagadnieniu tryglifu, uczy­ kunastu laty udało mi się, jak sądzę, pogodzić — rozpatrując
niłem to dlatego, że - jak sądzę - zrozumienie tego właś­ w aspekcie historycznym — inne sprzeczne poglądy (doty­
nie problemu stanowi przysłowiowy klucz do otwarcia na czyły tym razem genezy tryglifów; obie opinie były słuszne,
oścież wrót skarbca greckiej twórczości artystycznej. W do- tylko każda dla innej fazy rozwoju, dla innego okresu histo­
borze faktów, które starałem się uszeregować historycznie, rycznego), uważam, że i w tym wypadku próba wyjaśnienia
musiałem dokonać selekcji. Każdy wybór jest rzeczą subiek­ kontrowersyjnych hipotez na płaszczyźnie funkcjonalnej zbli­
tywną. Ale inaczej być nie może. Nie wydaje mi się jednak, ża się do prawdy. Natomiast nie będę chyba zupełnie odosob­
abym się tu posłużył tylko tymi faktami, które ilustrują moją niony, pojmując sztukę IV w. nie jako drugi etap klasycyzmu,
tezę, a pominął inne, będące z nią w sprzeczności. Takiego ale jako wprowadzenie do sztuki hellenistycznej. Zapewne
zarzutu postawić mi nie można, ponieważ nie ma w sztuce jednak może zdziwić niejednego archeologa tak bardzo od­
greckiej zjawisk zaprzeczających wyłożonym tu podstawo­ biegający od podręcznikowej tradycji mój sąd o początkach
wym regułom, które tkwią immanentnie w tendencjach tej portretu greckiego.
sztuki i określają wartość jej osiągnięć. ,,Rzeźbiona świątynia" — taki tytuł wybrałem pierwotnie
Rozwój sztuki greckiej nie zaczął się — jak dawniej są­ dla tej książki dlatego, że stanowi on hasło dwóch najbar­
dzono — po tzw. wędrówkach Dorów, ale znacznie wcześniej; dziej trwałych osiągnięć sztuki greckiej: jej architektury sa­
i nie skończył się — jak to można sądzić po większości opra­ kralnej i rzeźby. Nie znaczy to, by Grecy jedynie w dwóch
cowań naukowych — z podbojem Grecji przez Rzym, ale gatunkach twórczości artystycznej osiągnęli mistrzostwo. Na
znacznie później. O ile jej początek, zwany niekiedy „przed­ pewno sztuką wiodącą w rozwoju greckiej plastyki było ma­
wiośniem , dziś już nie ulega wątpliwości, o tyle jej akt koń­ larstwo. Ale jego relikty nie przetrwały do naszych czasów.
cowy może niektórych czytelników zaskoczyć. Dawałem jed- W dekoracji waz greckich, w rzymskich mozaikach i malowi­
nak temu wyraz już w moich dawniejszych pracach specjali­ dłach pompejańskich szukamy dziś odbicia stylu wielkich mi­
stycznych, w przekonaniu, że jakkolwiek rola sztuki greckiej strzów pędzla. Natomiast zabytki rzeźby i architektury mo­
~ T ZaSadfniCZ0 P° P°db°ju ziem greckich przez Rzym, numentalnej zachowały się w dużej ilości, a ich fragmenta­
to jednak specyficznie grecka twórczość artystyczna trwa
ryczność nie przeszkadza nam w przeżywaniu piękna formy
i proporcji.
Grecka rzeźba monumentalna powstała zresztą w ścisłym
Książka powstawała w oparciu c
o własne doświadczenia związku z budową świątyń z kamienia. Stanowiła ona zawsze
UWaŻai " St°S0Wne Prze--k-a-z--ajć niektóre, do- integralną część dekoracji architektonicznej, jakkolwiek wol­
tycnczas nie znane, osobiste
tacji z wybitnymi znawram° °bserwac-ie * wyniki konfron- no stojące posągi — początkowo pomniki nagrobne, później
wybitnymi znawcami
w ciągu kiłkudziesięcioletniejPS^^SerbraĆ eks-wota w 'Okręgach świętych, np. Olimpii czy Delfach, aż do
heroizowanych portretów {władców hellenistycznych i grup
10
11
rzeźbiarskich - z wolna oddzielały się od sakralnych funkcji rożytnych greckich osiedlach: Mirmeki i Kalos Limen na Kry­
plastyki. Ale w swoich początkach rzeźba grecka miała scisły mie, działająca zaś od kilku lat na Cyprze w miejscowości
związek z religią i wielokrotnie była jej całkowicie podpo Nea Paphos misja Polskiej Stacji Archeologii Śródziemnomor­
skiej Uniwersytetu Warszawskiego w Kairze, spina klamrą
rządkowana. Rzecz miała się podobnie jak z malarstwem
rozpoczęty przed przeszło półtora wiekiem polski wkład do
włoskim wczesnej epoki Odrodzenia. Na pewno świątynia
stanowi najbardziej reprezentatywny twór architektury grec­ archeologii Grecji.
Toteż wypadł tu z kontekstu zasłużony odkrywca sanktua­
kiej. Rzeźba zaś, oryginalna lub nawet przekazana nam po­
przez kopistów rzymskich, reprezentuje najwymowniej w na­ rium Zeusa w Dodonie (w Epirze greckim) w roku 1875, Zyg­
szej epoce istotę artyzmu plastycznego Greków. Dlatego więc munt Minejko, którego — jak byśmy to dzisiaj powiedzieli —
myśląłem o rzeźbionej świątyni. Ale wiem, że taki tytuł mógł­ współcześni mu archeolodzy „obrabowali" częściowo z wyni­
by również dotyczyć wydawnictwa o sztuce... Indii, gdzie — ków odkrycia.
jak wiadomo — znajduje się m. in. słynna świątynia Kajla- Również ekspedycja archeologiczna Karola Lanckorońskie-
sanatha, wyrzeźbiona (w dosłownym tego słowa znaczeniu) go w latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku do Pamfilii
w skale. i Pizydii w Anatolii — jakkolwiek jej cenne wyniki opubli­
Książka jest przeznaczona dla czytelnika polskiego. Musi kowane zostały i w języku polskim w dwu tomach pt. Miasta
więc odpowiadać istniejącemu u nas zamówieniu społecz­ Pamfilii i Pizydii (Kraków 1890, 1896) — zebrała materiały
nemu i dlatego powinna obfitować w nasze polskie konfron­ dotyczące sztuki okresu rzymskiego, do samej jednak ar­
tacje archeologiczne ze sztuką starożytnej Grecji. W tym cheologii Grecji starożytnej nie wniosła żadnych ważniej­
wypadku Czytelnik sam zechce ocenić, czy się to autorowi szych danych.
powiodło. Nie chodzi bowiem o to, aby wyliczyć wszystkich Pewną skromną jedynie rekompensatę braku własnych od­
Polaków, którzy kiedykolwiek Grecję odwiedzali, pozosta­ kryć archeologicznych na terenie Grecji mogą stanowić nie­
wwiillii w swoich wspomnieniach i pamiętnikach wrażenia do- liczne, jakże ubogie w porównaniu z innymi krajami, poczy­
znane na widok jej kultury i sztuki, nie chodzi nawet o tych, nania polskich kolekcjonerów antyku. Wspomniany już Sta­
którzy o sztuce greckiej pisali i rozprawiali się częstokroć nisław Kostka Potocki sam należał pod koniec XVIII w. do
zza biurkaa z pewnymi poglądami panującymi w danym cza- wytrawnych zbieraczy antyków. Tej antykomanii hołdował
sie w
nauce. Chodziłoby o tych, którzy czynnie odkrywali i król Stanisław August oraz niektóre z ówczesnych dam to­
- tukę grecką, którzy jej dzieła przekazali potomności. A ta- warzyskiego świata, wśród nich przede wszystkim Helena
ŁmS areck h' archeologicznych na z Przezdzieckich Radziwiłłowa i Elżbieta z Czartoryskich Lu-
P;e nie bvło dT f PrZypada na czasY’ kiedY Polski na ma- bomirska. Czartoryscy zasłużyli się w XIX w., tworząc dział
nisława Kostki P 'Z Samodzieln^ wykopaliskach Sta- sztuki starożytnej we własnym muzeum w Krakowie, dziś od­
a Kostki Potockiego na cmentarzyskach w Nola w Italii dział Muzeum Narodowego. Najcenniejszy jednak zbiór an­
tyków — to zebrane przez Działyńskich wazy greckie; znaj­
dujące się przed wojną w Gołuchowie, uszkodzone poważnie
giczne mogły wyruszyć naP° kie eksPedycje archeolo-
we na ziemLYśZa areck badania ^opaHsko- w czasie działań wojennych — odnalezione zostały w Niem­
czech przez Armię Radziecką i zwrócone do Muzeum Naro­
zeum Narodowe w Warszawip690’ W ’atach 1956~1958 Mu-
Warszawie Prowadziło wykopaliska w sta- dowego w Warszawie.
12
13
Ale wtedy gdy wielkie muzea światowe bogaciły się w XIX uniwersyteckiego. Myślę, że w pewnej mierze stanowić ona
i na po zatku XYX wieku zabytkami pochodzącym! zarowno będzie również uzupełnienie przygotowywanych obecnie do
Xal‘isk, jak i z wielkich zakupów na rynku antykwa druku podręczników uniwersyteckich, zaprzysiężonym zaś
ycTnym Polski nie było. Przecież prawie cały zbjor rzezb wielbicielom Hellady, odsłaniając nie zawsze zgodne z wy­
starożytnych Muzeum Brytyjskiego w LLoonnddyynniiee ppoowwssttaałł ddoo-- idealizowanym obrazem fakty artystyczne, dostarczy może
nie uświadomionych niekiedy aspektów tego, co zwykliśmy
piero w XIX wieku.
Co prawda słynne „Elgin Marbles” (marmury Elgma ), wy­ nazywać pięknem sztuki greckiej.
rwane za zezwoleniem tureckim z Partenonu: rzeźby przyczół­
kowe, większość metop i płyt fryzu — jakkolwiek umiesz­ Podkowa Leśna, lipiec, grudzień 1968 r.
czone w Londynie — przyczyniły się bardzo poważnie do
rozwoju badań nad sztuką grecką, to jednak sposób uzyska­
nia ich może wzbudzać uzasadnione moralne zastrzeżenia.
Tych skrupułów nie posiada archeolog, jeśli chodzi o angiel­
skie zdobycze wykopaliskowe w Halikarnasie bądź w Ksan-
tos.
W chwili obecnej jednak w Grecji, Turcji i południowej
Italii, tzn. w krajach posiadających najliczniejsze i najcen­
niejsze relikty sztuki greckiej, obowiązuje ścisły zakaz wy­
wozu znalezionych podczas wykopalisk obiektów. Działają
co prawda nadal zagraniczne instytuty archeologiczne w Ate­
nach, Rzymie i Stambule, ich rola ogranicza się jednak tylko
do naukowego opracowania odkrytych podczas wykopalisk
zabytków.
Tych kilka uwag ma stanowić wprowadzenie do rozwa-
żań o sztuce greckiej, które - jak sądzę - przydadzą się
Czytelnikowi zainteresowanemu antykiem, a w wielu wy­
padkach i młodszym adeptom archeologii. Pragnę bowiem
dodać nnaa zzaakkoońńcczzeenniiee,, żżee kkssiiąążżkkaa ta powstała zarówno na
bazie m--o--i-ch1 oossoobbiissttyycchh ddoośśwwiiaaddcczzeeńń bbaaddaawwcczzyycchh ii kontak-
--“-i ww ^tejj -ddyyssccyypplliinniiee nnaauukkoowwe^j, j>akk
wieloletniego doświadczenia wykładowcy
który będąc w KonstantynoM^zdlbyl"“dla w^lk? (I766~1841)-
BJXn^Sf
«ei oPlnii PUbIlczu i rsd:
14