JA MY ONI

244 Pages·2015·2.06 MB·Polish

Humanistyka XXI wieku
JA
MY
ONI
Rocznik doktorantów
Wydziału Polonistyki
Uniwersytetu Warszawskiego
Nr 1 (5)/2015
ISSN: 2083-5035 (online)
Humanistyka XXI wieku. Rocznik doktorantów
Wydziału Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego
ISSN: 2083-5035 (online)
Nr 1 (5)/2015 – JA - MY - ONI
Recenzenci
dr hab. Grzegorz P. Bąbiak (Uniwersytet Warszawski)
dr hab. Maria Tarnogórska (Uniwersytet Wrocławski)
Redakcja:
Katarzyna Kaczmarek, Dorota Kondratczyk-Przybylska,
Aldona Sieradzka, Ewa Walewska
Projekt graficzny i skład:
Aldona Sieradzka
Redakcja techniczna i superrewizja:
Dorota Kondratczyk-Przybylska
Przygotowano w ramach projektu „Humanistyka XXI wieku.
Badania doktorantów Wydziału Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego”.
Pierwotną wersją każdego numeru czasopisma jest wersja opublikowana online na stronie
internetowej projektu pod adresem www.humanistyka.edu.pl.
Spis treści
Od redakcji 6
Mitologie i pokolenia 7
Konrad Zych, ILP
„Co Ci z nazwisk i osobistości i osób”. Konstruowanie wzorca osobowego legionisty
w reportażach wojennych Juliusza Kadena-Bandrowskiego 8
Joanna Skrzydelska, ISZiP
Miejsca pamięci związane z operacją „Oluja” w Chorwacji na przykładzie
generała Ante Gotoviny 16
Paulina Wichniewicz, ISZiP
Pirogijada jako próba konstruowania polskiej tożsamości narodowej. Przypadek
mieszkańców Ćelinovaca, Bośnia i Hercegowina 26
Tomasz Jędrzejewski, ILP
My – oni. O autodeklaracjach w ramach tak zwanego
sporu klasyków z romantykami do roku 1825 34
Marek Grajek, ILP
Zanurzeni w popkulturze. Autocharakterystyka pokolenia urzeczowionego
– rekonesans najmłodszej polskiej prozy 41
pUnktY WiDZenia 53
Sylwia Chutnik, IKP
Dozorca jako filtr. My – mieszkańcy, Oni – obcy 54
Patrycja Chajęcka, ISZiP
On, czyli Ja. Strategie zapominania
w Jak pogrzebać wampira Borislava Pekicia 61
Edyta Pętkowska, IPS
Edukator i jego synowie. Myśl dydaktyczna
i jej znaczenie w twórczości Józefa Wybickiego 71
Justyna Schollenberger (IKP)
Przyrodnik i tubylec – analiza opisów inności
w Podróży na okręcie „Beagle” Karola Darwina 81
DraMatis personae 90
Paweł Tarnowski, MISH
Pokoleniowy agon we współczesnym teatrze polskim 91
Agata Kłosek, ILP
Tożsamość Ślązaków w XXI wieku: Jednoaktówki po śląsku 100
Piotr Fortuna, IKP
Choroba czy ekstaza? Dwa spojrzenia na melodramatyczną wizję miłości
w filmie Euforia Iwana Wyrypajewa 111
DowoDy tożsamości 119
Emilia Kolinko, IPS
Anny Beck dzienniki dla dzieci (1865 –1872) 120
Magdalena Leśniewska, ILP
Stanisławy Przybyszewskiej dialogi z rzeczywistością 132
Aneta Jabłońska, ILP
„W listach wypowiadam się zawsze idiotycznie”. Epistolograficzne portrety St.I. Witkiewicza
na podstawie IV tomu Listow do żony 147
Ja mięDzy wierszami 155
Joanna Dobosiewicz, ILP
„Twarde laski” w prozie Sylwii Chutnik.
Feminizm, postfeminizm czy narracja backlashowa? 156
Patrycja Przybysławska, ILP
Autobiograficzne wyzwania – Gombrowicz, Andrzejewski, Porębski 165
Ola Ratajczak, ILP
Krytycznoliteracka strategia konstruowania tożsamości podmiotu
czytająco-piszącego na przykładzie eseistyki Konstantego A. Jeleńskiego 174
mięDzy Panem, wóJtem a Plebanem 183
Monika Drożdżewicz, ILP
Poeta z Łużnej, katolicy i arianie, czyli kilka uwag o badaniach
nad obliczem wyznaniowym Nowego zaciągu Wacława Potockiego 184
Aldona Sieradzka, ILP
Relacje człowiek – zwierzę a relacje na dworach szlacheckich i magnackich
w XVII wieku w perspektywie Nagrobków zbieranej drużyny
Szymona Szymonowica 192
Katarzyna Kadzidło, ILP
Wojciecha Miera paszkwilancka batalia z królem 200
Katarzyna Pięta, ILP
Liberum veto w pismach Juliusza Słowackiego związanych
z odstąpieniem od Koła Sprawy Bożej 208
a to Polska właśnie 215
Dąbrówka Mirońska, IPS
Ilustracja jako źródło sporów o narodowe świętości.
Na przykładzie XIX-wiecznych wydań polskiej literatury pięknej 216
Michał Deniziak, ILP
Między ksenofobią a wspólnotą. Polacy, Niemcy, Żydzi w Ziemi obiecanej
Władysława Reymonta 227
Joanna Żakiewicz, IPS
Mikrohistoria a historia narodowa w opowieści Maryli Wolskiej 236
5
Od redakcji
Pojęcia takie jak tożsamość, podmiotowość i pamięć są w humanistyce oczywiście obecne od dawna,
ale – wobec ogłaszanych co chwilę kolejnych „zwrotów” – stale ulegają redefinicjom i reinterpretacjom, co
bynajmniej nie umniejsza ich znaczenia.
Przygotowując piątą doroczną konferencję naukową doktorantów Wydziału Polonistyki Uniwersytetu
Warszawskiego z cyklu „Humanistyka XXI wieku”, zaprosiliśmy nasze koleżanki i naszych kolegów do reflek-
sji nad tymi kategoriami badawczymi w odniesieniu do historycznych i współczesnych przejawów twórczości
artystycznej i zjawisk życia społecznego. Pod hasłem „Ja – My – Oni” spotkaliśmy się w styczniu 2014 roku
w Pałacu Kazimierzowskim na Uniwersytecie Warszawskim, gdzie debatowaliśmy przez trzy dni – i na
pewno nie wyczerpaliśmy tematu.
Efektem tamtych obrad jest niniejszy, piąty numer rocznika doktorantów Wydziału Polonistyki Uniwer-
sytetu Warszawskiego „Humanistyka XXI wieku”, w którym publikujemy artykuły napisane na podstawie
wybranych wygłoszonych wówczas referatów. W tym miejscu za twórczą współpracę, wnikliwą lekturę tek-
stów i cenne uwagi merytoryczne i redakcyjne chcielibyśmy serdecznie podziękować Recenzentom niniejsze-
go wydania, Pani Profesor Marii Tarnogórskiej z Instytutu Filologii Polskiej Uniwersytetu Wrocławskiego
oraz Panu Profesorowi Grzegorzowi P. Bąbiakowi z Instytutu Polonistyki Stosowanej Uniwersytetu War-
szawskiego.
Artykuły prezentujemy, podobnie jak w poprzednich numerach rocznika, w porządku problemo-
wym, sygnalizowanym tytułami działów. Równocześnie zachęcamy do czytania niniejszego wydania, trak-
towanego jako całość, także w charakterze swoistej kartoteki tematów, materiałów i metod, które bliskie są
dzisiejszym doktorantkom i doktorantom Wydziału Polonistyki UW. W sytuacji, gdy historia naszego cza-
sopisma symbolicznie przekracza czteroletni cykl studiów doktoranckich, coraz wyraźniej widać bowiem, że
„Humanistyka XXI wieku” nie tylko popularyzuje prace młodych naukowców, lecz także stanowi tych prac
dokumentację, do której można będzie wracać w kolejnych latach, dekadach, a może nawet wiekach.
Nie sięgając aż tak daleko, życzymy Państwu przyjemnej lektury piątego numeru rocznika
„Humanistyka XXI wieku”, a w oczekiwaniu na numer szósty zapraszamy do odwiedzania naszej strony
internetowej www.humanistyka.edu.pl, na której udostępniamy poprzednie wydania naszego czasopisma,
i zachęcamy do śledzenia naszej bieżącej aktywności w serwisach społecznościowych
W imieniu zespołu redakcyjnego –
Łukasz Bukowiecki
6
Mitologie
i pokolenia
Konrad Zych
„Co Ci z nazwisk i osobistości i osób”. Konstruowanie wzorca osobowego
legionisty w reportażach wojennych Juliusza Kadena-Bandrowskiego
1.
„Co Ci z nazwisk i osobistości i osób – czy to paciorki są, żebym je nizał jak na sznurek?!/ My
jesteśmy!”1 – pisał Kaden w Podwieczorku po bitwie pod Konarami. Słowa te wskazują na obecność
w  omawianym tekście podwójnej instancji nadawczej. Stosowane przez narratora formy gramatycz-
ne nie pozostawiają wątpliwości, że nadawcą komunikatu jest jedna osoba (czasownik w pierwszej
osobie liczby pojedynczej), co więcej: znajomość kontekstu i liczne sygnały rozproszone po całym zbio-
rze świadczą, iż narrator tożsamy jest z autorem reportażu. Z drugiej strony określone w ten sposób
narracyjne „ja” zostaje zastąpione w kolejnym zdaniu podmiotem zbiorowym, reprezentującym
oficerów świętujących wówczas wraz z Piłsudskim („podwieczorek” był w istocie inauguracją
żołnierskiej kantyny). Celowo nie przytaczam podanego cytatu w całości – problem obecny w jego
zakończeniu powróci jeszcze w dalszej części artykułu – mimo to już teraz można zaobserwować
pewną prawidłowość, którą wkrótce postaram się przedstawić.
Zamiana czasownika w pierwszej osobie liczby pojedynczej na analogiczną formę czasownikową
w liczbie mnogiej, podkreślona dodatkowo dobitnie wyartykułowanym zaimkiem osobowym „my”,
prowadzi do ustanowienia niezróżnicowanego podmiotu społecznego, będącego jednak czymś
więcej niż tylko sumą jednostek zorientowanych na wspólny cel. Ową wspólnotę podkreśla dodat-
kowo wyliczenie nazwisk wybranych żołnierzy („Jest Tunguz, co wziął karabiny maszynowe, jest
Rokita, jest Toporczyk” [B., 53]) poprzedzające cytowany fragment, dzięki czemu finalny gest odrzu-
cenia indywidualności („Co Ci z nazwisk i osobistości i osób…”) jawi się jako bardziej spektakularny
i skuteczny zarazem. Legun to bowiem nie tylko prosty żołnierz w szarym mundurze, lecz także –
część większej całości. Całości, której nazwa – legiony. Legiony są zaś „w Kadenowskiej wersji” – by
zacytować monografistę życia i twórczości autora Łuku – „spontanicznym dziełem serc gorejących,
jedną – przywódcy – myślą ożywionych”2.
W swoim artykule skupiam się na sylwetkach towarzyszy broni opisanych w niefikcjonalnej pro-
zie wojennej Kadena, wskazując na typowość, tzn. daleko posuniętą redukcję atrybutów jednostki
1 Juliusz Kaden-Bandrowski, Bitwa pod Konarami, Kraków 1915, s. 53; dalej sygnuję w tekście jako [B., X], gdzie B. to
tytuł, X numer strony.
2 Michał Sprusiński, Juliusz Kaden-Bandrowski. Życie i twórczość, Kraków 1971, s. 93.
8
na rzecz jej społecznego czy też wspólnotowego wymiaru, jako jedną z konstytutywnych cech stwo-
rzonego przez pisarza wzorca osobowego legionisty. Przez „niefikcjonalną prozę wojenną” rozu-
miem przede wszystkim nekrologi, medaliony i tzw. „wrażenia wojenne” zebrane w trzech tomach
reportaży Bandrowskiego wydanych w latach 1915–1916 (Bitwa pod Konarami, Piłsudczycy, Mogiły).
Pomijam w tym miejscu zarówno powstające w tym samym okresie zbiory nowel (Iskry, Spotkanie)
czy wydaną już po wojnie powieść współczesną Łuk (a więc szeroko rozumianą fikcję literacką), jak
i pozostałe teksty niefikcjonalne opublikowane w wydaniu książkowym po odzyskaniu przez Polskę
niepodległości (Wyprawa Wileńska, Podpułkownik Lis-Kula, Rubikon, Wiosna 1920).
2.
W przytoczonym we wstępie cytacie widoczne przeciwstawienie tego, co wspólne, temu, co jed-
nostkowe, nie musi jeszcze prowadzić do zanegowania, a w efekcie odrzucenia drugiego z członów
opozycji. Co więcej, sam Kaden nieustannie podkreśla „bujność charakterów”3 reprezentowanych
przez legionistów, by tym lepiej ukazać wielkość i znaczenie poniesionej przez nich ofiary. Świadczy
o tym zarówno cykl imiennych nekrologów i medalionów, sławiących imię poszczególnych żołnierzy,
jak i sposób przedstawiania samego Komendanta. Mimo to, wbrew otwarcie wyrażanym deklaracjom,
jak również wbrew zawartym implicite w samych tekstach założeniom, całość znacznie częściej niż
odczucie rzeczywistego bogactwa wywołuje u czytelnika wrażenie identyczności opisywanych osób
i zdarzeń. Ekstaza i upojenie walką, utrzymywane wciąż na tym samym, tzn. niezmiernie wysokim
poziomie, z braku niezbędnego w takich wypadkach kontrastu zmieniają się w swoje zaprzeczenie,
prowadząc do poczucia jednostajności i szczególnej (ponieważ ekstatycznej) monotonii.
Jak zauważył Michał Sprusiński: „Bohaterskie sylwetki legionistów zdają się sylwetkami
bliźniaczymi. Ich życie i śmierć mają jedno imię – wbrew staraniom pisarza usiłującego ocalić
»indywidualność w powszechności«”4. Niezależnie od starań samego Kadena wydaje się bowiem,
że na indywidualność w Legionach nie ma już miejsca: wszystko, co mogłoby w jakikolwiek sposób
wyróżniać bohaterów jego reportaży, zagraża jedności i trwałości wspólnoty. Wszelka niedoskonałość
(pomijając drobne śmiesznostki, pozostające bez znaczenia dla oceny osoby), jak również to, co pry-
watne i niezwiązane bezpośrednio ze Sprawą musi zostać wyrugowane z biografii kosztem podkreślenia
jej społecznych aspektów. I chociaż autor – niczym w komedii charakterów – stara się obdarzyć każdą
z opisywanych postaci jakąś charakterystyczną cechą, właściwą tylko jej i nikomu innemu (Berbecki
jest skrzętny, Rylski – kłótliwy, Wieniawa – dowcipny, a Jur – żandarm przecież – dobrotliwy), spośród
wszystkich nakreślonych przez niego sylwetek zapada w pamięć zaledwie kilka. Może Kaszubski, ów
3 Juliusz Kaden-Bandrowski, Piłsudczycy, Białystok 1990, s. 14; dalej sygnuję w tekście jako [P., X], gdzie P. oznacza
skrót tytułu, X numer strony.
4 Michał Sprusiński, dz. cyt., s. 97.
9
„codzienny polski człowiek”5, który swoją miernością i małością silnie kontrastuje z monumentalnymi
wizerunkami towarzyszy broni. Może blisko sześćdziesięcioletni w momencie wybuchu wojny Siero-
szewski, stylizowany na zadzierżystego wojaka w typie pana Zagłoby („Bo on se idzie zamaszyście
łabatym krokiem stary, prosty wiarus […]” [P., 24]). Może powinowaty księdza Brzózki, ostatniego
dowódcy powstania styczniowego na Podlasiu, Władysław Brzózka (pseudonim Hańcza): „Komik,
hałaburda, agronom, handlowiec, oponent wieczny, partyjnik, dziennikarz, tołstojowczyk, fantasta,
emigrant” [P., 110–111], który „na domiar wszystkiego wymawiał »r« zamiast »ł« i na odwrót” [P., 110–
111]. Już charakterystyka zawarta w tym jednym zdaniu starczyłaby za dziesięć Kadenowskich bio-
grafii, co ważniejsze jednak – Brzózka był też zaciekłym przeciwnikiem walki narodowowyzwoleńczej,
uznającym jedynie – jak sam mówił – „łeworucję”. „Konwersja”, jaką przeszedł, wstępując po wybuchu
wojny do Legionów, jak również powstańcze tradycje w rodzinie, ułatwiały – jak się wydaje – wyzys-
kanie jego życiorysu na potrzeby wojennej propagandy.
Pozytywne określenie pierwszego z członów opozycji powszechne–jednostkowe prowadzi
w  końcu do tego, że nawet dążąc do zachowania życia, legioniści zachowują je nie dla siebie czy
swoich bliskich – a więc dla szeroko rozumianej sfery prywatnej – lecz dla Sprawy, o którą walczą
(pisanej niezmiennie wielką literą). Wzorem takiej postawy jest dla Kadena porucznik Franciszek
Grudziński („Pększyc”). Silny, oszczędny w słowach, poważny miłośnik Słowackiego i… wojskowej
taktyki. Stanowi on sui generis wzór oficera Legionów (świadczy o tym sposób, w jaki pisarz niejako
„eksploatuje” tę postać). „Jak długo będę sprawie potrzebny, nie mogę zginąć…” [B., 64] – zwykł
mawiać wojskowy i słowa te dobrze oddają jego nastawienie do wojennej rzeczywistości. W in-
nym utworze (pisanym jeszcze za życia Grudzińskiego) autor zachęcał czytelników: „jeśli chcecie
zobaczyć typ poważnego oficera piechoty polskiej – chodźmy do okopów” [P., 28;
podkr. K.Z.]. Kreował w ten sposób Pększyca na swego rodzaju legionowego everymana:
Bezwarunkowe oddanie Sprawie, wyrażające się zapomnieniem o sobie i poprzednim (tzn. cywil-
nym) życiu, brak najmniejszych choćby wątpliwości czy rozterek moralnych, szczególna prostota
i  skromność szarego munduru, kult żywiony dla narodowej tradycji, a nawet umiłowanie roman-
tycznej poezji wieszczej to cechy wszystkich legionistów – swoiste wyznaczniki „legionowości”,
które składają się na prawdziwy „typ nowego piękna” [podkr. K. Z.]6.
Podobnie skonstruowane sylwetki można odnaleźć w niemal całej wojennej twórczości pisarza –
szczególnie w powstających w ogniu walk nekrologach i medalionach towarzyszy broni. Doktor
5 Juliusz Kaden-Bandrowski, Mogiły, Lublin 1916, s. 21; dalej sygnuję w tekście jako [M., X], gdzie M. oznacza skrót
tytułu, a X numer strony.
6 Konrad Zych, „[…] my jedni jesteśmy prawdziwymi ludźmi”. Legiony jako naród w reportażach wojennych Juliusza
Kadena-Bandrowskiego, „Humanistyka XXI wieku” 2012, nr 1 (3), s. 143. Wyróżniony cytat za: Zapiski porucznika
Pększyca-Grudzińskiego, Juliusz Kaden-Bandrowski (oprac.), Kraków 1915, s. 8. Powyższy fragment przybliżający
sylwetkę porucznika Franciszka Grudzińskiego jest luźną parafrazą urywków cytowanego artykułu
10