Table Of ContentB I B L I O T H E C A
SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM
T E V B N E R I A N A
BT 2018
IVLIANVS AVGVSTVS
OPERA
EdIdIT
HEINz-GüNTHER NESSELRATH
dE GRUYTER
ISBN 978-3-11-022122-0
e-ISBN (PdF) 978-3-11-023904-1
e-ISBN (EPUB) 978-3-11-039078-0
ISSN 1864-399X
Library of Congress Cataloging-in-Publication Data
A CIP catalogue record for this book has been applied for at the Library of Congress.
Bibliographic information published by the Deutsche Nationalbibliothek
The deutsche Nationalbibliothek lists this publication in the deutsche Nationalbibliografie;
detailed bibliographic data are available on the Internet at http://dnb.dnb.de.
© 2015 Walter de Gruyter GmbH, Berlin/Boston
Printing: Hubert & Co. GmbH & Co. KG, Göttingen
∞ Printed on acid-free paper
Printed in Germany
www.degruyter.com
hoc volvmine continentvr
Praefatio ······················································································ vii
1. De Iuliani operum post eius mortem fortuna ··················· vii
2. De Iuliani opusculis quae hac editione continentur ········· vii
3. De singulorum opusculorum traditione manuscripta ········ x
4. De aliis textus Iulianei fontibus ······································ xvii
5. De editionibus prioribus ················································ xviii
6. De rationibus huius editionis et de Iuliani sermonis
proprietatibus ······························································ xxiv
Librorum conspectus ································································· xxx
Sigla ························································································ xxxvi
Ἰουλιανοῦ Αὐτοκράτορος Θεμιστίῳ φιλοσόφῳ ····························· 1
Ἰουλιανοῦ Αὐτοκράτορος Πρὸς Ἡράκλειον Κυνικόν ·················· 16
Ἰουλιανοῦ Αὐτοκράτορος Εἰς τὴν Μητέρα τῶν θεῶν ·················· 55
Ἰουλιανοῦ Αὐτοκράτορος Εἰς τοὺς ἀπαιδεύτους κύνας ················ 80
Ἰουλιανοῦ Αὐτοκράτορος Συμπόσιον ἢ Κρόνια ························ 107
Ἰουλιανοῦ Αὐτοκράτορος εἰς τὸν βασιλέα Ἥλιον πρὸς
Σαλούστιον ··········································································· 140
Ἰουλιανοῦ Αὐτοκράτορος Ἀντιοχικὸς ἢ Μισοπώγων ··············· 174
Index nominum propriorum ······················································ 215
Index verborum memorabilium ················································· 223
praefatio
1. de ivliani opervm post eivs mortem fortvna
Iuliani Imperatoris opera post eius mortem collecta esse et legi
potuisse ab eis, quibus imperatoris res gestae curae erant, testes
sunt Ammianus Marcellinus, qui „orationum epistularumque eius
cum gravitate comitatem incorruptam“ laudat (XVI 5,7), et Zosi-
mus, secundum quem πάρεστι … τῷ βουλομένῳ συλλαβεῖν
ἅπαντα [scil. τὰ Ἰουλιανῷ πραχθέντα] τοῖς λόγοις ἐντυγχάνοντι
τοῖς αὐτοῦ καὶ ταῖς ἐπιστολαῖς (III 2,4). Sub medium saeculum V
Historiae Ecclesiasticae scriptor Socrates Constantinopolitanus ex
Iuliani scriptis memorat Caesares, Misopogonem, tractatum contra
Christianos (Contra Galilaeos), Sermonem contra Heraclium
Cynicum.1 Circa finem saeculi VI Hesychius Milesius in Onomato-
logo suo tabulam Iuliani operum conscripsit, quae postea in
Sudam, s.v. Ἰουλιανός (σ 437), recepta est etiamque titulos operum
continet, quae non iam extant.
Post Hesychium nulla Iuliani operum mentio extat usque ad
Sudam, lexicon compilatum circa finem saeculi X. Excerpta
citationesque ex Iuliani operum, quae in Suda inveniuntur, testes
sunt saeculo IX vel X editionem Iuliani operum litteris minusculis
compositam esse, quam archetypum nostrorum codicum esse
verisimile est (vide infra).
2. de ivliani opvscvlis qvae hac editione
continentvr
Haec editio ea tantum Iuliani imperatoris opuscula praebet, quae
illo tempore orta sunt, quo Iulianus mortuo Constantio secundo
solus in imperio Romano Augustus erat, i.e. inter tertium mensis
Novembris diem anni 361 et diem vicesimum sextum mensis Iunii
1 Socr. HE III 1,57s. (Caesares, Contra Galilaeos); 17,9 (Misopogon); 22,11
(Contra Galilaeos); 23,14 (Caesares), 33 (Contra Galilaeos), 34 (Sermo
contra Heraclium Cynicum).
viii praefatio
anni 363.2 Intra istum viginti fere mensium spatium sex Iulianeis
opusculis satis certum originis tempus ascribi potest:
1. Intra eos sex menses, quos Iulianus Constantinopoli mora-
tus est (intravit urbem undecima mensis Decembri die anni 361 et
Antiochiam profectus est altera mensis Iunii parte anni 362),
scripsit Sermonem contra Heraclium Cynicum, fortasse mense
Martio.3
2. Quod attinet ad Iuliani In Matrem Deorum Hymnum, verisi-
millimum est eum eodem tempore conscriptum esse, quo celebra-
bantur sollemnes matris deorum dies,4 i.e. inter mensis Martii
anni 362 diem vicesimum alterum et vicesimum septimum.
3. Aliquo tempore post, prima mensis Iunii anni 362 parte, si
iterum Iuliani ipsius verbis confidere possumus,5 Sermonem contra
Cynicos Ineruditos scripsit.
2 Non includuntur in hac editione quae restant de Iuliani libris contra
„Galilaeos“ scriptis duobus de causis: Iam extat recentior eorum
fragmentorum editio (E. Masaracchia, Giuliano Imperatore, Contra
Galilaeos: Introduzione, testo critico e traduzione, Roma 1990), et novam
editionem non ulteriorem fructum producturam esse puto nisi tamquam
meliore fundamento niti potest nova librorum Cyrilli Alexandrini
contra Iulianum scriptorum editione, quae adhuc desideratur ex
manibus Christophori Riedweg aliorumque (cf. eundem, Zur
handschriftlichen Überlieferung der Apologie Kyrills von Alexandrien
Contra Iulianum, Museum Helveticum 57 (2000) 151‒165; item eundem
et Chr. Oesterheld, Scritto e controscritto: per una nuova edizione di
Cirillo Alessandrino Contra Iulianum, in: Atti del Convegno Internazi-
onale di Studi „Giuliano Imperatore. Le sue idee, i suoi amici, i suoi
avversari“ = Rudiae 10 (1998 [in lucem venit 2000]) 420s.; necnon
eundem, Exegese als Kampfmittel in der Auseinandersetzung zwischen
Heiden und Christen. Zum “Sündenbock” von Leviticus 16 bei Julian
und Kyrill von Alexandrien, Zeitschrift für antikes Christentum 16
(2012) 443s.).
3 Vide Rochefort 1963, 42.
4 Cf. cap. 3 p. 161c (Ὑπὲρ δὲ ὧν εἰπεῖν ἐπῆλθέ μοι παρ' αὐτὸν ἄρτι τὸν
τῆς ἁγιστείας καιρόν). Si credere possumus Iuliani verbis cap. 19 p.
178d, opusculum unius noctis parte confectum est (v. infra).
5 V. Contra Cyn. Inerud. cap. 1 p. 181a: Iulianus cynicum aliquem accusat,
quod ψυχρολουτεῖν οὐ βούλεται …, καὶ ταῦτα τοῦ θεοῦ [Solis] ταῖς
θεριναῖς τροπαῖς ἤδη προσιόντος.
praefatio ix
4. Sermonem, cui in codicibus titulus est Συμπόσιον ἢ Κρόνια,
sed qui etiam sub nomine Καίσαρες notus est,6 Iulianus ipso
Saturnalium (i.e. Κρονίων) tempore anni 362 confecit.7
5. Iuliani In Solem Regem Hymnus inter diem vicesimum
quintum et vicesimum septimum mensis Decembri anni 62 tribus
noctibus confectus est, si denuo ipsis imperatoris verbis credere
licet.8
6. Sermonem, qui in codicibus Ἀντιοχικὸς ἢ Μισοπώγων
inscriptus est, Iulianus inter medium mensem Ianuarium et medi-
um mensem Februarium anni 363 scripsit.9
7. Restat Iuliani Ad Themistium Epistula, de cuius tempore
adhuc sub iudice lis est. Nam vel recentissimis temporibus
assertum est hanc epistulam ab Iuliano non eo tempore scriptum
esse, quo suam solam dominationem iniret, sed iam aliquot annis
ante, cum a Constantio Caesar factus esset.10 Quocumque modo
res se habet, codex unicus qui istud opusculum servavit (V, v.
infra) pro titulo praebet verba Ἰουλιανοῦ αὐτοκράτορος Θεμιστίῳ
φιλοσόφῳ, id quod demonstrat eos qui Iuliani scripta tradiderunt
hanc epistulam pro Iuliani Augusti opere accepisse.
6 Cf., e.g., Socr. HE III 1,57 et III 23,14. Nonnumquam quaeritur, unumne
opusculum istis duobus titulis significetur an duo; unum tantum fuisse
verisimilius est.
7 Cf. cap. 1 p. 306A (ἔστι γὰρ Κρόνια).
8 Cf. cap. 3 p.131 D (ὑμνήσωμεν αὐτοῦ τὴν ἑορτήν, i.e. Natalicia Solis
Invicti, quae die mensis Decembris vicesima quinta celebrabantur) et
cap. 44 p. 157BC (Ταῦτα … ἐν τρισὶ μάλιστα νυξὶν … γράψαι …
ἐτόλμησα).
9 Cf. cap. 10 p. 344A, ubi Iulianus Antiochenses facit dicentes se eius
βαρύτητα iam septimum mensem pati; advenerat autem Iulianus
Antiochiam die undevicesimo mensis Iulii anni 362.
10 Vide J. Stenger, Hellenische Identität in der Spätantike. Pagane Autoren
und ihr Unbehagen an der eigenen Zeit, Berolini – Novi Eboraci 2009, p.
136 n. 119. Sed vide etiam Bidez 1929, 133‒141, ubi bonae causae
afferantur, cur credamus Iulianum Epistulam ad Themistium haud multo
tempore ante scripsisse, quam Constantinopolim (mense Decembri
ineunte anni 361) advenisset.
x praefatio
3. de singvlorvm opvscvlorvm traditione
manvscripta
Iam anno 1929 Josephus Bidez, eminentissimus philologus Belgi-
cus, opus quod inscribitur „La tradition manuscrite et les éditions
des discours de l'empereur Julien“ publici iuris fecit, quod etiam
nostro tempore omnibus Iuliani operum editoribus firmum funda-
mentum praebet relationes inter Iuliani codices cognoscendi
recteque iudicandi. Bidez omnes codices suo tempore notos
indagavit (erant autem quinquaginta octo) et demonstravit ex eis
codicibus solos quindecim alicuius momenti esse ad edenda ea
septem opuscula, quae supra memoravi. Quod Bidetii iudicium
nulla in re nisi quod attinet ad Hymni in Solem traditionem manu-
scriptam leviter mutandum esse videtur: ad melius iudicandam
stirpem „h“ non trium tantum sed quinque codicum ratio est ha-
benda (v. infra).11
Post Bidetii tempora in lucem venerunt nonnulli alii codices,12
quorum tamen nullus novum in Iuliani textu constituendo fruc-
tum apportare videtur.13
Codices igitur, quorum rationem habere debet editor septem
opusculorum Iuliani Augusti, sunt hi:
11 Illos duos, qui ad Hymni in Solem textum constituendum accesserunt,
codices (quorum sigla sunt L et Z, v. infra) iam Bidez recensuit (1929,
70s.), sed non necessarium iudicavit eorum quoque lectiones in
apparatu critico citare. Ex collatione autem, quam fecit Adele Filippo
(Giuliano, Inno a Helios Re. Rilettura dei codici, in: Prometheus 12, 1986,
85‒92) elucet etiam lectiones codicum L et Z non omnino neglegendas
esse ad textum stirpis h constituendum; sed si recte video, nulla eorum
lectio nos inducere posset, ut textum Hymni constitutum mutaremus.
12 Vide L. Canfora, Manoscritti degli opuscoli e delle lettere di Giuliano, in:
Annali della Facoltà di Lettere e Filosofia dell’ Università di Bari 12,
1967, 65‒70; L. Canfora, Altri manoscritti giulianei, in: Antiquité
Classique 37, 1968, 634‒636; R. Romano, Un codice inesplorato di
opuscoli di Giuliano imperatore, in: Koinonia 1, 1977, 187‒190; A.
Filippo, Un nuovo codice del Misopogon di Giuliano imperatore,
Bollettino dei Classici 14, 1993, 67‒79.
13 Vide Prato2, CIII.
