ittihat ve terakki döneminde islamcılık hareketi

601 Pages·2007·5.92 MB·Turkish

T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TARİH (YAKINÇAĞ) ANABİLİM DALI

İTTİHAT VE TERAKKİ DÖNEMİNDE İSLAMCILIK
HAREKETİ (1908-1914)

Doktora Tezi

Hülya KÜÇÜK SEVİL

Ankara-2005
T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TARİH (YAKINÇAĞ) ANABİLİM DALI

İTTİHAT VE TERAKKİ DÖNEMİNDE İSLAMCILIK
HAREKETİ (1908-1914)

Doktora Tezi

Hülya KÜÇÜK SEVİL

Danışman
Prof. Dr. Yücel ÖZKAYA

Ankara-2005
T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TARİH (YAKINÇAĞ) ANABİLİM DALI

İTTİHAT VE TERAKKİ DÖNEMİNDE İSLAMCILIK
HAREKETİ (1908-1914)

Doktora Tezi

Danışmanı: Prof. Dr. Yücel ÖZKAYA

Tez Jürisi Üyeleri

Adı ve Soyadı İmzası

Prof. Dr. Yücel ÖZKAYA …….….…………….
Prof. Dr. Musa ÇADIRCI …..............................
Prof. Dr. Necdet HAYTA ……………………..
Yrd. Doç. Dr. İlknur HAYDAROĞLU .……………………..
Doç. Dr. Hamiyet Sezer Feyzioğlu ………………………

Tez Sınavı Tarihi 08/12/2005
ÖNSÖZ
Bilindiği gibi, 1908-1914 Dönemi Osmanlı İmparatorluğu açısından ciddi
anlamda bir ‘var olma’ mücadelesinin verildiği yıllar olmuştur. Devletin içinde
bulunduğu durumdan çıkabilmek amacıyla, iç ve dış dinamiklerin de etkisiyle siyasal
ve ekonomik alanlarda bir çok yeni düzenlemeler yaptığı bu dönemde, önemli
düşünce hareketleri bu yeniliklere öncülük etmiştir.
Tarih disiplini içerisinde ‘İttihat ve Terakki Dönemi’ olarak yer alan söz
konusu yıllarda, en dikkat çekici düşünce akımları Türkçülük ve Batıcılık’tır. Bu iki
düşüncenin hem siyasal hem de düşünsel anlamda ülke sorunlarına çözüm bulacağı
düşünülmesine rağmen, aynı dönem içinde İslamcılık da anlam ve önemini artırarak
bu akımlar arasındaki yerini almıştır. Zira söz konusu dönemde İslamcılık, kurum ve
kuruluşlar itibariyle modern siyasetin bir parçası haline gelerek ideolojik bir boyut
kazanmıştır.
Kuşkusuz sosyo-kültürel olayların ortaya çıkışı tek bir etkenle açıklanacak bir
olgu değildir. İslamcılık akımının ortaya çıkıp gelişimi de bu çerçevede
değerlendirilmek durumundadır. Bu açıdan bakıldığında, genel olarak İslamcılık
fikrinin oluşup gelişmesinde, bir yandan, Batılılaşma hareketleri karşısında gelenekçi
ve muhafazakâr kesimin yerel ve dînî değerlere sahip çıkma refleksi; diğer yandan,
Batı ülkelerinin İslam ve İslam toplumlarına sömürgeci yaklaşımlarına gösterilen
tepkilerin önemli rol oynadığı söylenebilecektir.
Konuya Türkiye Cumhuriyeti açısından bakıldığında, günümüzün en
problemli alanlarından birini de, laik/anti-laik görüşler etrafında süregelen İslamcılık
tartışması oluşturmaktadır. Siyasi temele oturtularak yapılan tartışmaların,
derinlikten uzak sığ bir yapıda olduğunu söylemek mümkündür. Kaldı ki, tartışma
konusuna yönelik araştırmalarda, yerli kaynaklar tek yönlü ve taraflı bir yaklaşım
sergilerken; yabancı kaynakların hem oldukça yetersiz hem de yanlış bilgilerle dolu
olduğu görülmektedir.
Dolayısıyla, konuyla ilgili kapsamlı bir bilimsel çalışmanın olmaması, bizim
bu araştırmaya yönelmemizin temel güdüsünü oluşturmuştur. İslamcılık Hareketinin
ii
önemli temsilcilerinin fikirlerinden yola çıkılarak, tüm kurum ve kuruluşları ile
bütünsel bir çerçevede sunulduğu bu çalışma, kanımızca zihinlerdeki pek çok soruya
ışık tutabilecektir.
Bu tarz araştırmalar, daima bir çok insanın emeği geçerek hazırlanan türden
çalışmalardır. Konuyu tespit etmemde ve çalışmaların sırasında öneri, eleştiri ve
düzeltmeleriyle yol gösteren değerli hocalarım Prof. Dr. Yücel Özkaya, Prof. Dr.
Musa Çadırcı, Prof. Dr. Necdet Hayta’ya şükranlarımı sunmayı bir borç bilirim.
Ayrıca çalışmamı tamamlaman konusundaki desteklerinden dolayı sevgili
annem ve aileme, araştırmam boyunca düşünce ve eleştirileriyle çok değerli
katkılarını esirgemeyen sevgili eşim Okyay Sevil’e ve değerli hocamız Şükrü
Apaydın’a yardımları ve destekleri için çok teşekkür ederim.
Son olarak, bu çalışmamı, varlığıyla hayatımıza anlam ve renk katan sevgili
kızım Devin’e ithaf ediyorum.

Hülya Küçük Sevil
iii
İÇİNDEKİLER

GİRİŞ...........................................................................................................................1
A. İslamcı İdeolojinin Oluşması..............................................................................1
1. Osmanlı Devletinde İslamcılığın Gelişmesi.....................................................9
2. İttihad-ı İslam’ın Ortaya Çıkışı ve Osmanlı Devletindeki Gelişimi..............14
3. Batılılaşma ile Birlikte Gelişen İslamcılık.....................................................16
4. İslamiyetten Pan-İslamizme II. Abdulhamid Dönemi (1876-1909)........25
5. Dönemin Bazı Önemli İslamcıları.................................................................32
I. BÖLÜM..................................................................................................................37
A. İttihat ve Terakki Döneminde İslamcılık..........................................................37
1. İslamcılık........................................................................................................37
2. İslamcılığı Savunan Yazarlar ve Fikirleri......................................................44
3. İttihat ve Terakki’nin İslamcılık Hakkındaki Düşünceleri............................59
4. 20. Yüzyılda İslamcılığın Genel Özellikleri (İttihat ve Terakki Özelinde
Osmanlı Devleti)................................................................................................62
II. BÖLÜM.................................................................................................................67
A. 31 Mart Vak'ası.................................................................................................67
1. 31 Mart Vak'asının Sebepleri.........................................................................67
2. 31 Mart Vak'asının İrticai Sebepleri..............................................................84
3. Derviş Vahdetî ve 31 Mart Vak'ası................................................................93
4. 31 Mart Vak'ası ve Volkan Gazetesi..............................................................97
5. İttihad-ı Muhammedî Fırkası ve 31 Mart Vak'ası........................................109
6. İttihad-ı Muhammedî Cemiyeti Nizamnamesi.............................................111
7. 31 Mart Vak'asının Başlaması ve Gelişmesi................................................117
8. İsyanın Çıkışı ve Sonuçları..........................................................................119
III. BÖLÜM.............................................................................................................138
A. İttihat ve Terakki Döneminde İslamcı Hareketler..........................................138
1. İslamcı Hareketin Siyasi Oluşumu ve Gelişmesi.........................................138
2. İttihat ve Terakki’nin 1908 Sonrası İktidar Olarak Düşünceleri..................143
3. İttihat-Terakki ve İslamcılık.........................................................................146
4. II. Meşrutiyet ve İslamcıların II. Meşrutiyete Yaklaşımı.............................163
5. İslamiyet Yenilikçi ve Devrimcidir..............................................................178
6. Meşrutiyet Aleyhtarı İslamcılar...................................................................182
7. İttihad-ı İslam ve İslamcılar.........................................................................198
8. İttihat ve Terakki Cemiyeti Yanlısı İslamcılar.............................................222
9. İslamcılar ve Medeniyet (İslamiyet Mani-i Terakki Değildir).....................227
10. İslamcılara Göre Osmanlı Devletinin Yıkılış Sebepleri............................249
11. İslamcılar ve İslamî İçtimaiyat...................................................................256
12. İslamcılardan İttihatçı Dr. Rıza Tevfik’e Açık Mektup.............................267
13. İslamcıların Hürriyet Talepleri...................................................................268
IV. BÖLÜM.............................................................................................................294
A. Devlet Kurumları ve İslamcıların Genel Yaklaşımları..................................294
1. 19. YY'da Hilafetin Önem Kazanması ve İttihad-ı İslam Talepleriyle
İlişkilendirilmesi..............................................................................................294
2. İslam Dünyasında Hilafetin Tarihçesine Kısa Bir Bakış.............................297
3. II. Meşrutiyete Kadar Hilafetin Osmanlıya Gelişi ve Tarihsel Gelişimine Kısa
Bir Bakış..........................................................................................................300
4. I. Meşrutiyet Döneminde Hilafet (1876 - 1908)..........................................311
ii
5. İttihat ve Terakki, II. Meşrutiyet Dönemi Hilafet (1908-1914)...................312
6. Kanun-u Esasî ve Hilâfet (1908)..................................................................328
B. İslamcıların Meclis-i Mebûsân ve Kanunu Esasi Hakkındaki Görüşleri........328
1. 1908 Seçimlerinde Din Etkisi......................................................................328
2. Meclis-i Mebûsân’ın Açılması.....................................................................337
C. Meşveret Geleneği ve İslamcılar.....................................................................350
D. İttihat ve Terakki Döneminde Meclis-i Mebûsân İçinde ve Dışında kurulan
Çeşitli İslamî Eğilimli Partiler ve Cemiyetler......................................................360
1. Hürriyet ve İtilâf Fırkası..............................................................................360
2. Osmanlı Ahrar Fırkası..................................................................................365
3. Cemiyet-i ‘İlmiyye-i İslamiye......................................................................367
4. El-İslam Cemiyeti........................................................................................376
5. Cemiyet-i Hayriye-yi İslamiye.....................................................................378
E. Kanun-u Esasî ve İslamcılar (1908)................................................................380
1. İslamcılar ve Eğitim Programları.................................................................391
2. Medreselerin Islahı Konusundaki Düşünceler.............................................406
F. İslamcılar ve Kadının Sosyal Konumu...........................................................414
V. BÖLÜM..............................................................................................................429
İttihat ve Terakki Dönemi’nde İç ve Dış Politikada İslamcıların Düşünceleri........429
A. Avrupa Devletleriyle İlişkiler ve İslamcıların Yaklaşımı...............................429
1. Şark Meselesi ve Genel Yaklaşımlar...........................................................429
2. Avrupa Devletlerinin Genel Dış Siyaseti Ve Osmanlı Devleti....................430
3. İslamcıların Avrupa Dış Siyasetine Yaklaşımı............................................434
4. Misyonerler Sorunu......................................................................................459
5. Trablusgarp ve Balkan Savaşları..................................................................460
iii
SONUÇ....................................................................................................................468
KAYNAKÇA...........................................................................................................476
EKLER.....................................................................................................................493
Ek 1.1. İslamda Muasırlaşmak..........................Hata! Yer işareti tanımlanmamış.
Ek 1.1. İslamda Muasırlaşmak.............................................................................496
Ek 2.1. Meclis-i Mebûsânda Softalar...................................................................497
Ek 2.2 İttihat ve Terakki Cemiyetine:.................................................................499
Ek 2.3 Yaşasın Şeri’at-ı Gurâ..............................................................................501
Ek 2.4 Redaü-l-Ham (Ma’amba).........................................................................501
Ek 2.5 İttihad-ı Muhammedi Cemiyeti................................................................503
Ek 2.6 31 Mart Olayına Karşı Yayınlanan İrade-i Senniye................................505
Ek 2.7 Suret-i Fetva..............................................................................................506
Ek 2.8 Vahidettin’in Mahmud Şevket Paşa’ya Gönderdiği Mektup....................506
Ek 3.1 İslamlaşmak..............................................................................................508
Ek 3.2 Sait Halim Paşa........................................................................................517
Ek 3.3 Ulema ve Siyaset......................................................................................539
Ek 3.4 Usul-ü Meşrutiyete Karşı Hüsema-yı Milletin İtirazatına Müdafay-ı
Mülahaze..............................................................................................................540
Ek 3.5 Müslümanları İttihad ve İttifaka Davet...................................................541
Ek 3.6 Terakki İdelim Fakat Müslüman Kalmak Şartıyla..................................542
Ek 3.7 Aldanıyoruz – Adatıyoruz........................................................................544
Ek 3.8 “Eski ve Yeni Bir Konferans”.................................................................545
Ek 3.9 İttihat ve Terakki’nin Sahtekarlıklarının İsbatı........................................546
Ek 3.10 Osmanlı Devleti ve Âlem-i İslam..........................................................547
Ek 3.11 İslamî Bir Kongrenin Lüzumu...............................................................548
Ek 3.12 Hacı Muhuddin; Tarih-i Hayatımdan Bir Sahife...................................552
Ek 3.13 Dünkü ve Bugünkü İslam Alemi..........................................................553
Ek 3.14 İnsaniyet, Fikri, Dini Medeniyet............................................................554
Ek 3.15 İslam ve Medeniyet...............................................................................556
Ek 3.16 Felaha Doğru.........................................................................................558
Ek 3.17 Adat-ı Müstehisine-yi Milliye:...............................................................563
Ek 3.19 Filozof Doktor Rıza Tevfik Beğ Efendiye.............................................566
Ek 3.20 İslamiyetin Bahş itdiği Hürriyet-i Âmme..............................................568
Ek 3.21 Musa Kazım: Külliyat............................................................................570
Ek 4.1 El – İslam.................................................................................................571
Ek 4.2 El – İslam.................................................................................................572
Ek 4.3 Mustafa Nazır Emrullah; İzahatnâme, Kostantiniye, 1335.....................573
Ek 4.4 Teşkilat-ı Cedide-i İslamiyenin Ehemmiyeti...........................................574
Ek 4.5 İslamda usul-ü Meşveret ( Musa Kazım Efendi ) S. (344-345)..............575
Ek 4.6 İstanbul Mebusluğu.................................................................................577
Ek 4.7 Boğazların İstanbul Makar-ı Hilafet Olamaz..........................................578
Ek 4.8 Ayan ve Mebusan Arıza-i Cevabiyelerinden...........................................578
Ek 4.9 Ahval-i Müslimin ve’ulema Hakında......................................................580
Ek 4.10 Makam-ı Ma’lay-ı müşeyihet-i İslamiyeye...........................................583
Ek 4.11 İslam ve Usulü Meşveret.......................................................................584
iv
Ek 4.12 Şeriat-i Fera ve Kanun-u Esasî..............................................................587
Ek 4. 13 ‘Asr-i Kanuni........................................................................................588
Ek 4.14 Mecelle-i Ahkam-ı ‘Adliyemize Reva Görülen Muvahezeyi................589
Müdafa.................................................................................................................589
v