İttihat Terakki ve Kürtler

371 Pages·016.486 MB·Turkish

by  Naci Kutlay

NACİ KUTLAY
İTTİHAT TERAKKİ VE KÜRTLER
Beybun Yayınları
Ankara, 1992
İttihat Terakki ve Kürtler / Naci Kutlay
Birinci Basım : Weşanxana Vejîn -Vejin Yayınevi
Şubat 1990 Stockholm
İkinci Baskı : Koral Yayınevi-Fırat Yayınları,
Ocak 1991, İstanbul
Üçüncü Baskı : Beybûn Yayınlan
Adakaie Sokak 32/20
Tel: [phone]
Yenişehir /Ankara
Dizgi R Prodüksiyon, 425 39 20
Baskı Saydam Matbaacılık
Tel: [phone] Ankara
İÇİNDEKİLER
Üçüncü Baskıya Önsöz 5
Sunuş 7
İttihat ve Terakki İktidarı öncesinde Kürdistan ve Kürtler 11
Hamidiye Alayları ve Sonrası 24
19. Yüzyıl Sonunda Genel Durum 31
Anadolu-Bağdat Demiryolu 34
20. Yızyıla Girildiğinde Küıdistan'daki Gelişmeler 38
İttihat ve Terakki'nin Kuruluşu 61
İttihat ve Terakki'nin İki Kürt Kurcusu 65
İttihat ve Terakki'nin Kurcusu Kültlerin Belirgin Özellikleri 73
İttihat ve Teıakki'ci Önde Gelen Kürtler 77
Avrupa'da İttihat ve Terakki Çalışmalan ve 1908 Devrimi 106
Birinci Ittihat-Terakki Kongresi ve Sonrası 110
Prens Sebahattin ve Kürtler 115
İkinci İttihat ve Terakki Kongresi 118
Ittihat-Terakki'nin Sınıfsal ve Sosyal Özellikleri 122
Itihat ve Terakki İktidarında Kürdistan ve Kürtler 134
Mela Selim ya da Hizan İsyanı 161
3
İttihat ve Terakki'nin Kürdistan Şubeleri 189
1908 Milletvekili Seçimlerive Parlamenter Yaşam 191
İttihat - Terakki ve Ulusal Sorun 197
Kürtler Örgütleniyor 218
İttihat ve Terakki Giderek Sertleşiyor 228
Kütler’in Karşı tutum Alması 232
Osmanlılık ve Türkleştirme Anlayışı 249
Ermeni Kırımı ve Küıtler'in Göçe Zorlanmaları 259
Halklara Karşı Olan İkiyüzlü Politika 264
Sykes-Picot Anlaşması 276
İttihat ve Terakki'nin Son Dönemi ve Getirdikleri 277
Kürtler Lenin'e Başvuruyor 309
Ordunun Sivil Yönetimlere "Müdahale" Eğilimi 347
İttihat ve Terakki Karşıtı, Kürt "150"likler 350
Edebiyatta Ittihat-Terakki ve Kürt İlişkileri 352
Bazı Belirlemeler 353
4
Üçüncü Baskıya Önsöz
İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin kuruluşunun 100. yıldönümü olan
1989 yılı sonlarında, incelemekte olduğum İttihat ve Terakki
Cemiyet ve Partisi'nin Kürtlerle ilgili yanını yayınlamak ve böylece
bu yanı da tartışmalara iletmek istedim. “Ittihat-Terakki ve Kürt tefin
Stockholm'da yayınlanan 1. baskısı, 1989 yılı sonuna yetişmedi, iki
ay gecikerek 1990 başlarında okuyuculara sunuldu. Ne var ki, bu
konuyu kamuoyundaki tartışmalara taşımada başarılı olunamadı.
Basından izlediğim kadarıyla, kimse, Kürtlerle İttihatçıların
ilişkilerini, İttihat-Terakki'nin burjuva düşüncelerinin Kültlerdeki
etkilerini irdelemedi. Bunu, konunun özelliğine bağladım, ayrıca,
bu konudaki kaynaklar da kısıtlıdır, bu da etken olabilir diye
düşündüm.
Bu arada İttihatçılara ilişkin anılar ve yeni yayınlar
kütüphanelerimizi zenginleştirdi.
Bu kez, Koral ve Fırat Yayınevleri birlikte, ikinci basımı
Türkiye'de gerçekleştirdiler. Ittihat-Terakki ve Kürtler incelemesi
sessiz bir şekilde ve kısa bir sürede okuyuculara kavuştu. Birçok
yazar ve araştırmacı da, incelemeye, kaynakları arasında yer
verdiler.
Aradan geçen ikibuçuk yıl içinde, konuya daha derinliğine
bakma olanağını buldum, yeni belge ve kaynaklarla kitabı yeniden
gözden geçirdim. Birçok konunun açılması gerektiğini sezdim. Eski
baskılarda oldukça kısa tutulan konuları yeni bilgilerle genişlettim.
Böylece kitap, iki misli bir genişliğe kavuştu.
Günümüzde ittihatçı, Hürriyet ve İtilafçı, lttihad-ı Muhammedi'ci
ve Kürdistan Teâli'ci mirasa sahip partiler yeni biçim ve koşullarda
5
politik örgütlülük içindedirler. Doğal olarak, mirasını aldıkları bu
örgütlerden değişik bir anlayışta ve değişik koşullarda olmalarına
karşın, miras aldıkları birçok özellikleri de sürdürüyorlar. Bu
nedenle, günümüz politik yaşamı, Ittihat-Terakki döneminin iyi
algılanması gerektiğini zorunlu kılıyor.
Bu anlayış beni üçüncü baskıyı yeniden gözden geçirme,
genişletme ve zenginleştirmeye götürdü. Ne ölçüde başarılı
olduğumu birlikte göreceğiz.
Mayıs 1992, Stockholm.
6
Sunuş
Son yüzyıl Türkiye tarihi, bir bakıma İttihat ve Terakki Partisi veya
Cemiyeti tarihi demektir. Altı yüz yıllık Osmanlı Imparatorluğu'nun
son yıllarındaki ve Türkiye Cumhuriyeti'nin geçirmekte olduğu
değişmelerin temelinde, İttihat ve Terakki anlayışının etkileri baş
etmendir. Bu nedenle, İttihat ve Terakki iyi bilinmeden, Türkiye'yi ve
yaşamakta olduğumuz sorunları değerlendirmek olanaksızdır. Daha
da ileri giderek, bazı komşu ülkelerin tarihinde ve sosyal
yapılanmasında, İttihat ve Terakki etkeninin büyük bir önem
taşıdığını söylemek, doğru bir tanımlamadır kanısındayım. En
başta Irak, Suriye, Kıbrıs, Yunanistan, Azerbaycan ve Ermenistan
bu etkiyi duydular.
Ayrıca, Türkiye Cumhuriyeti'nin kuruluşundan bu yana geçen
65-70 yıllık dönemin, sosyal ve siyasal tarihi de, bir ölçüde, İttihat ve
Terakki'nin uzantısı olan bir dilim kabul edilebilir. Türkiye
Cumhuriyeti'nin kurucuları Mustafa Kemal, İsmet İnönü, Kazım
Karabekir, Ali Fuat Cebesoy, Rauf Orbay, Celal Bayar ve hemen
hemen diğer tüm önde gelenler, İttihat ve Terakki'ci idiler. Mustafa
Kemal, 1909 yılında Selanik'de yapılan İttihat ve Terakki
Kongresine Bingazi delegesi olarak katıldı.1 Sanat ve kültür
dünyasını yönlendirenler de öyle. Yunus Nadi, Hüseyin Cahit
Yalçın ve Falih Rıfkı Atay ünlü İttihat ve Terakki'ci gazetecilerdi.
Benzeri bir konumu, tüm meslek ve sosyal dallarında
zenginleştirerek sergileyebiliriz. Hatta, "Ordu“ faktörü için,
Türkiye'de İttihat ve Terakki anlayışının bir yansımasıdır diyenler
çoğunluktadır.
1 Atay F-R. Çankaya, İstanbul, 1980, s, 56.
7
İttihat ve Terakki anlayışı, modernleşme, yenileşme ve
burjuvalaşma hareketlerine kesinlikle damgasını vurmuştur. Türk
uluslaşma süreci, onların döneminde biçim ve hız kazandı. Çok
uluslu OsmanlI Imparatorluğu'nda, “ulusal sorun" konusundaki
tavırları,yakın tarihimize İttihat ve Terakki'cilerin anlayışı olarak geçti.
Ermeni soy kırımı, Balkan ulusal kurtuluş hareketleri, Müslüman
Arap'ların ayrılma mücadeleleri ve Kürt ulusuna karşı baskıcı ve
asimilasyoncu politikaların uygulanması, İttihat ve Terakki
döneminin eserleridir.
Bunların getirdikleri sonuçlar, Türkiye Cumhuriyeti'nin bugünkü
dış ve iç politikasını büyük ölçüde belirleyen etmenlerdir.
Bundan ötürü, sosyal ve politik olaylarla ilgilenen herkesin
ilgisini, en çok İttihat ve Terakki Cemiyeti ve Partisi ile o dönemdeki
olaylar çekmektedir.
Son otuz yılda, bu konuda, Türkiye'de ve dışarda çok değerli
araştırmalar yapıldı ve aydınlanması gereken birçok konu da
araştırıcılarını bekliyor.
19. yüzyılın ortalarında Osmanlı İmparatorluğundaki yenileşme
hareketlerindeki eylemciler ve kendilerinden sonra gelenler,
genellikle,' "Jön Türk' 1er olarak anıldılar. Ancak, bu değişimi 1908
Meşruiyet'inin ilânı ile yaşama somut olarak geçiren İttihat ve
Terakki'ciler, birçok araştırmacılar tarafından "Jön Türk'ler olarak
isimlendirildiler.
Kürtler gibi tarihi çok eskilere dayanan bir halkı, dünya, az
tanıyordu. Nikitin buna hem üzülüyor ve hem de haksız buluyor. Bu
eksikliğin giderileceğine inanıyor ve Kürt araştırmacıların da böylesi
çalışmalarda bulunmalarına ilişkin istemleri dile getirirken:
“Bir gün Kürdistan normal bir barış içinde bir hayat
yaşama olanağına kavuşursa, bilim bundan sadece
kazançlı çıkacaktır. Kürtlerin kendi aralarından da bir
gün araştırmacılar çıkaracağı -nitekim bunun şimdiden
ilk habercileri çıkmıştır- ve bunların yabancı bilginlerle
etkin biçimde işbirliği edecekleri umulur"
8
diyor.2 Bir Kürt olarak bana da sorumluluk düşüyordu. Beni İttihat
Terakki Cemiyeti ve Partisi ile Kültler konusunu incelemeye iten bir
etken oldu bu dürtü.
Kürt halk türkülerine geçecek kadar derin etkileri olan Jön Türk
(İttihat ve Terakki) olayının, Kürtlerle ilgili yanını incelemeyi çok
yararlı ve ilginç buldum. Buna gücümün ve olanaklarımın
yetmediğinin bilincindeyim. Ancak, yapabileceğim kadarını
savunmak ve böylece kapıyı aralamak istedim. Ittihat-Terakki ve
Kürtler konusunda bazı ipuçlarına ve bu dönemde Kürtlerin
sosyal-politik düzeylerine değineceğim. İlerde bunu geliştirmek
umuduyla, konuyu şimdilik bu küçük kitapçıkla sınırlandırdım.
Özünde yapabileceğim de bu kadardı.
Yan yana ve iç içe yaşayan Türk ve Kürt uluslarının, bugün
geçirmekte oldukları sancılı sosyal ve siyasal sorunların temelinde,
bu dönemin bakış açıları ve anlayışları yatıyor. Bu nedenle, bu
dönem iyi irdelenmeli. Türklerin uluslaşması, Turancılığı, İslamcılığı
ve bugün tartışılan Türk-lslam Sentezi ve en önemli etken olan
"ordu"faktörü, İttihat ve Terakki gerçeği iyi bilinmeden anlaşılamaz.
Kürtler için de öyle. Kürtlerin ulusal istemlerinin süreç içindeki
yeri, evreleri ve sosyal-sınıfsal konumları, bu dönemden hareketle
günümüze dek getirilip bağlanabilir. Karşılıklı etkileşimlerin
değerlendirilmesi ve günümüzün sorunlarına akılcı çözüm
arayışları, son yüzyıl tarihiyle çok ilintilidir. Bu kitapçığı yazarken
bunu düşündüm hep. İttihat ve Terakki Cemiyeti de bundan tam
yüzyıl önce kurulmuştu, bu konuda basında yeniden bir takım
değerlendirmeler çıktı ve bunlar, beni de bu dönemin Kürtlerle ilgili
yanını incelemeye özendirici bir etken oldu.
İttihat ve Terakki'nin birçok yönleriyle irdelenmesi, T.Z.Tunaya,
Ş.Hanioğlu, S.Akşin, A.Feruz, Y.Küçük, M.Tunçay, Ramsaur,
Petrosyan ve daha birçok araştırmacılar tarafından yapıldı. Bunun
çok büyük bir iş olduğu bilinciyle, ben, yalnızca, İttihat ve Terakki
2 Nikitin Baz il. Kürtler, 1986, s. 12.
9