Table Of Contentr
5 - Osmanlr evrensel politikasrnrn ifl6sr, ekonomik ve mdli sorun
lartn arttgr, fiyat devrimi ve bunun briytlk olqride ozerk olan rejimlerin ken
tr
dilerini imparatorlufla bagrmlrlrktan kurtarmatarrna olan katklst. $
ff
n
6 - Necid'deki Vahh6bi hareketi ve onun Arap drinyasrndaki etkisi;
\X. Suriye ve Lribnan'da mahall? hAnedanlarrfl yiikqeliqi; lrak'ta Meml0k haki-
miyeti ve Mrsrr'da Meml0k ekonomik ve politik giictinrin ortaya qrklgr; orr rATig SULTAN MEHMED TARAFINDAN
{ sekizinci Y0zyrlda imparatorulkta adem-i merkeziyetqi bir yaptntn yerley isrlNgul'uN YENIDEN iNgAAsl(*)
o?
mesi. fi
{) 7 - Ondokuzuncu yUzytl Osmanlr reformlan, Tanzimat hareketi ve t Prof. Dr. Halil INALCIK*'
\ Arap tilkelerine merkeziyetqi bir sistemin getirilmesi tegebbusii; Arap firl , Qev. : Fahri UNAN***
milli uyanrgr, rsl6h haneketi; Osmanlr patrimonyalizm ve Avrupa emperya $
)oI lizmipe bir tepki olanak Arap fundamentalizmi ve modernizmi, lt
.istan,bul'l Sultan Muhammed Han Yapdr"
t)0 I
0r - 1908 sonrasr ittihat ve Terakki donemi, Trirk ve Arap milliyetgi- (NE9Ri)
li$inin dofugu, Osmanlr halifeliginin gozrilmesi.
Fetihten tince istanbul ancak olri bir gehirdi, Fatih Mehmed onu, tek-
rdr siydsi ve iktisddi bir imparatorluk merkezi yapmak iqin briytik bir ener-
,'
iiyte galrgtr; bunu,n neticesinde, gehrin yen'id,en ingaaslnda oldu$u kadar
av hrzla iskdn edilmesinde de hayli mesdfe katetti.
Qok sayrda kaynaktan elde ettigi grighi de.lillene dayanan A. M. Schnei-
'nasll
<a der[l), istanbul'un, 1204'te Latinler tarafrndan iggdlinden sonra uzun
DiPNOTI,AR
bir gerileme donemine girdi$ini, iggal sriresince nasll bir koy durumuna
/0
geldigini, ba!larrn ve tarlalarrn gehir surlarr iqindeki genig b,ir s6haya na-
\-1-
srl yayrldtglnr gosterir. Osmanlrlar tarafrndan zaptrndan once gehrin ntifOsu,
(1) H. inalcrk, <Bursa and the Commerce of the Levant>>, Jourrral of the Eco-
\* nomic and Social History of the Oricnt, III/2, (Leiden 1960, L47). 6zami 50.000 olarak tahmin edilmekteydi. 1454'te Patrik.yaprlan Scholarios,
t\ , Q) Bkz. H. lnalcrk, <The qucstion of the Emergence of the Ottoman Stater, istanbul'u o zaman "btiyiik bir krsmr bog, yoksullukla perigan olmug hardbe
(.1, fnternational Journal of Turkish Studies, II (Madison 1980), 73. bir gehir" olarak tasvir eder.
(3) <<Bayezid f>>, Encyclopaedia of Islam, Second Edition,-{ol. 1. 1453'te Fatih Mehmed, miistakbel bagkentinin, ellerine hardbe bir ge'
) (4) Bkz. <Bursa and the Commerce of the Levant>>, s. 143-147. hir olarak dtigmesini istemedi$inden, nihAi um0mi taar'ruzu yapmaya kardr
q (5) Bkz. <<The Question)>, s. 7L-75. vtiegridniig tinedkeli fi mvepa brautnoara k, agreghrlrrik ykaelmndaisdianne kMooruram adke siqpoint lute$sulnimu veatmate seid geenr ebkir'
(6) <The Ottomans and the Catiphate>, The Cambridge llistory of fslam, vol, l. elqi gdndermi-sti. Fethin ardrndan, imparatordan sonra en niif0zlu adam
ed. P.M. Holt-A.K. Lambton-B. Lewis, CIIP, 1970, s. 320-323. olan Lukas Notaras'r huz0runa gafrrmrg ve ofkeli bir gekilde, gehri teslirn
r-\ (7) Not l'deki makaleye bakrntz. Aynca bkz. A. Raymond, Artisans et Commer-
crnts au Caire, 2 cilt, Damas : Institut Frangais de Damas 19?4. etmesi iqin nigin imparatoru ikn6 etmedidini sormug; bu yaprlmrg olsaydr
d'-., (B) B. Lewis, Notes and Documents from the Ttrrkish Archives, Jerusalem: The gehir, pek gok zarardan, tahripten ve bir o kadar can telef olmaktan kur-
I
Israel Oriental Society, L952i A. Cohen - B. Lewis, Population and Revenue tulmug otacaktl demigti.[2) Notaras ise gehri teslim etmeye ,niyetlenmig ol-
ln the Towns of Palestine in the Sixteenth Century, Princeton University
'Press, 1978. (*) Bu yazr yazarrn, <<The Re-building of fstanbul by Sultan Mehmed The
tr) (9) Stanford Shaw, The Financial and Administrative Organization and De- Conqueror> (Cultura Turcicll, Vol. IV, 1967, No. l-2) adlr galtgmaslnrn ge-
\
velopment of Ottoman Egypt, 1516-f789, Princeton 1958. virisidir.
(**) Emekli Tarih O$retim Uyesi.
(***) Hacettepe Universitesi ECebiyat Faktiltesi ArS. Gtrrevlisi.
215
duklannr, ancak muddfaaya igtirtk eden Latinlerin boyle bir tegebbiise 9id- Onu, gehrin yeniden imdr ve iskdnr igin derhal Anadolu'dan, ve Ru-
detle l<argr ,grkttklannl belirterek, ne imparatorun ne de kendisinin bunu meli'den insan nakli usulleriyle megg0l grirtiyoruz. Dukas'a gcire,(tt) ilk
yapacak gtice sdhip olduklarr kargrlrgrnr vermigti(3) Nihdyet Fatih, um0mi def'a 5.000 6ile gonderilmesini istemigti. lorga tarafrndan yayrmlanan bir
taarruz ve ya$ma hus0nda verdigi ,kar6n orduya ildn etmigti. isl6m huk0- mektup,[t2) bize onun, Anadolu'dan 4.000 ve Rumeli'nden yine 4.000 6ilenin
kuna gore, bu kagrnrlmazdr. Bu huk0k, teslim tekliflerini reddeden ve mu- srirtilmesini emretti$i,ni gostermektodir. Bunlal? Hristiyan, M[isli,iman ve
k6vemete kalkrgan diigmanrn esir alrnmasr gerektigini ve mallarrnrn, mlis- Yah0diler olmalrdrr. Fatih, bo$ evlerin yeni yerlegenlere beddva da$rtlla-
triman muh6riplerin hel0l kazancr sayrlmaslnt 6mird;i. Fatih, yafrmaya m0' ca$rnr da il6n etmigti. O, bu tedbirleri aldrktan sonna, Edirn,e'deki sarayrna
saade ederken hig bir yaptntn tahrip edilme,mesini kat'i s0rette gart ko$' dtinmek rizere istanbul'dan ayn lmlgtr (2t Haziran 1453).
mugtu. Ug gtinlrik ya$mantn sona eriginden hemen sonra buyiik bir ener' Fatih, aynr yrlrn sonbaha,nnda istanbul'a geri dondi.i. ilk ve en bagta
jiyle gehrin muhdfaza ve restorasyon mesel,esine bagladr. FOtih'in sara' gelen diigtincesi, istanbul'un yeniden tanzim ve ingaasr idi. Fakat, FAtih'in
yrnda yagamlg olan qa$dag tdrihgi Kritovoulos, onun fetihten sonra "ilk i9 bilhassa istanbul'a qekmek istedigi varlrklr kigilerin, 6ile ocaklarrnr terk
olara,k, gehr.i sddece eski h6line getirmek iqin de$il, fakat mtimktin oldu' etmek istememelerinden meyddna gelen gecikmeleri, yeniden imdr ve is-
$unca daha mrikemmel bir gekilde imdr ve iskdn etmek igin pldn yaptt$t' k6n igine zarar veriyordu[t'). O Ocak 1454'de Fatih, Latinlere muhalefeti ile
nr, bize bildirmektedir. tanlnan Scholarios'u istanbul Patrigi tayin etti. Bundaki maksatlarrndan
Fetih oncesi, nrif0sun bir klsmr gehri terk etmig ve kaqmlg, geri ka- biri, gehirden kaqmrg olan Rumlarr istanbul'a geri ge,kmekti. Daha sonra
lanlar da ordu taraftndan esir allnmlgtr; kalenin kuvvet kullanrlar'ak zapte- Bursa'ya gegti; burada b6zr sert tedbirler alarak ve subagllann qo$unu de-
dilmig olmasr, "gehri bog ve tenh6 bir hale getirmigti". Fatih, qok sayrda gigtirerek 35 grin kaldr.(t{J Zengin ve fakir qok saylda kiginin seqilmesini
Rum'un, sdhiplerine fidyelerini odemeleri gartryla serbest br,raklldrklannl ve zorla lstanbul'a gonderilmesini emretti (bu mudmele, "stirgtinu olarak
irdde etti.(4) Fidye parastnt kazanmalarrna imkdn saglamak igin, tanzim et- tdrif edilmekteydi). Bu gehirden sriri.ilenlere ddir Bursa $er'iyye sicillerin'
mig oldugu genig ingaatlarrda qalrgmalarrna mrisaade etti. Fakirlere para deki kayrtlar h6ld durmaktadrr. Bu yolla 1454 ve 1455 yrllarrnda muhim mik-
dagrtmayr, halkrn gonltintin kazantlmasrnrn bir yolu olarak gordiigti igin srk tarda insanrn lstanbul'a getirildi$i ve bura,d,a iskdn edildi gortiltiyor.
slk gehri gezmeye Qlktr.(s) Kez6, gehirden kaqmrg olanlarrn verilen mtihlet Daha sonra Fatih, seferleri mriddetince, fethettigi gehirlerin zenginle-
iginde geri ddnmeleri h6linde, evlerinin barklarrnln kendileri iqin t6mir rinden, sanat erbAblndan ve tticcdrlanndan b6ztlannt slirgun olarak istan-
edilece$ini bildirdi; hattd ntif0su istanbul'a celbetmek arz0su ile, italyan- bul'a gondermigtir; savag esirleri arasrndaki giftgileri has-kul (sultan kul-
lara muhdlif olarak tanrnan Megadux Lukas Notaras'a bir vazife vermek larr) otarak, istanbul'a grda maddeleri temin etmek igin gehir etriftnda ku-
duguncesiyle tegebbuse geqti. Bununla berdber "bdzt kigiler" boyle bir rulan kasaba ve koylere yerlegtirimigtir.
tegebbtisun yaratacafir tehliketer iizerinde ls16r ederek, Sultan't bu dti-
istanbul civ0nnda, ilk imdr ve iskdn faaliyeti 1454'te Slrbistan sefe-
gtincesinden vazgegirmeye muvaffak oldular.(6) 16 Agut$s 1453 tArihli bir rinden sonra yaptldl . 1454 yazt sonunda, Srrbistan esirleri arastndan se'
mekt0ba gore, Fatih, Sitivri ve Gatata halkrnr istanbul'a naklederek burada
yerlegtirmigtl.(?) , i gilen dort bin 6ile, istanbul etrdfrndaki koylere yerlegtirildi.[ts) Mutedkip
' Srrbistan seferlerinde (1455, 1456, 1458, 1459) Fatih, mtihim bir mikt6r
Britiin htikumdarllgr sriresince F0tih'in yegdne zihni megg0!iyeti, istan' Srrbistan esirini istanbul'a surdri. Aynr .gekilde 1458 ve 1460 Mora sefer-
bul'u, imparatorlu$unun hakiki bir devlet merkezi yapma,k olmugtu. eri srrasrnda esir allnan niif0sun bir krsmt , Zenta, Kefalonya ve Santa
f
Mavra (Aya Mavra) adalanndan getirilen esirler, istanbul civ6rrndaki krr
Haziran 1453'te istanbul'dan ayrrlmadan once Fatih, Suteyman Bey'i
bolgede yerlegtiirlmlgti. Bu has-kullar, yetigtirdi,kleri ur0nun y,anstnt saraya
lstanbul'un ilk subagrst ve Hrzlr Bey'i(8) ilk kadrsl olarak tdyin'etti; gehrin
teslim etmekteydiler. Fatih tarafrndan bu gekilde lstanbul'un etrdfrnda his
yeniden drizenlenmesini ve bag vazifeleri olarak surlartn restorasyonunu
kiiyleri ismiyle kurulan koylerin sayrst, bin dolayrnda tahmin edilmekte-
bunlara tevdi etti. Kezd, Yedikule sitesi rizerine mustahkem kale yaprlma-
srnr emretti.[e) Aynl zamanda gehrin merkezinde ($imdiki Universite arsa' dir1to"1 [Barkan, Kanunlar, LXll). "Fatih bu igi, gehrin ihtiyaqlannt temin et-
mek istedigi... igin yapmlgtt"(teu1.
srnda) kendisi igin bir saray ingaa edilmesini buyurdu. Mi.it'eiklben, vezir-
lere, beylere ve kapr.kulu erkdnrna bundan sonra "pdy-i tahtrm Istanbul'dur" istanbul igindeki hristiyanlar, agagrdaki yerlerden getirilerek iskdn
diye bildlrdi.('o) edilmisti : Eski ve Yeni Foqa (1460); Argos (1463); Amasra t1459); Trabzon
9rR
(1a60); Mora (1458'de 4.000 kiqi); Tagoz ve Samotraki adalart (1459-60); Fatih Vakfiyesi, gu satrrlan ihtiva eder: *Bir gehir kurmak, ulvi bir
Midilli (14G2J; Egriboz (l4zs); Kefe ve Mengup t47s). Kezd, Anadolu se- harekettir; insa,nlarrn kalbinin kazanttmasinl ve yiiziini.in gtildiiriilmesini
ferleri esndstnda mrisltimaR ve hristiyan nUf0slar arasrndan da "srirglinler' m0cip olur".
seqilmigti. Bilhassa 1468 ve 1471 yrllarr arasrnda Konya, Ldrende, Aksaray Kritovoulos bize, FAtih'in, 1471 yrlrnt, brittin gehir tizerinde hamamlar,
vvee NEereglrlii',d Aekns agroaky 'dsaaynr disat amnibisulul'am asnri rrvileen h hriasltkiyrna,n A nkasakrleady ilmmaightai ltleAsqinrki oPlaugga- vkeer vsaun skaeramyelarrle rvi eu yg,agrugnrl abri ry agpetkmildr eil etA gmeigr ireddi$ileinrie kb ilgdeirhirir. hBaum yarmldala rklnatnna llvaer
turduklarrnr kaydederler). Her grup, istanbul'a geliglerinde bagka bir ma- mahallelerinin yeterli suya kavugturutmasr sa$lanmrqtr. gimdiki F6tih ma-
halleye yerlegtirilir ve Qogu zaman bu mahalleye eski memleketleri olan hallesi yaklntnda su kemerlerinin bir noktaslnda klrk musluk ile bir plnar
gehrin ismi ver,ilirdi.(t?) Fatih, gehrin geligmesini tegvik etmek igin zengin'
yaprlmrgtr.(20)
leri, usta sanat erb6brnl veyd aristokrasiye mensup olanlarr istanbul'a yer-
legtirmeyi daha uygun bulmugtu.I18) Kefe'li britrin italyan 6ileleri, kolele- 1460 yllr, ntjf0s meselesi ye bi.ittin ticdri mudmelelerde allnacak fev'
riyle birlikte, istan,bul'a nakleditmig ve Kefeli adlr mahatleye yerlegtiril- kaldde tedbirlerle damgatanmlgtr. Hem Rumeli'ne hem de Anadolu'ya, fe'
migti.('e) tihten once gehri terk eden istanbul'un eski sdkinlerinin geri ddntip tekrdr
burada yerlegmelerini bitdiren fermanlar gonderilmigtir. Kritovoulos'a 96-
1455 Slnbistan seferinden sonra istanbul'a donen Fatih, o yllrn sonba- re(rt) Edirne, Filibe, Gelibolu, Bursa ve di$er Osmanll gehirlerinde, istan-
hartnda saraytn ve Yedikute kalesinin tamamlandr$rnr ve gehir surlarrnrn bul'u terk eden zengin ve m[ireffeh pek qok Rum bilgin ve sanatkdr vardl.
tdmir edildigini memn0niy'etle gormrigtri. Daha fazla ingaat iqin t6lim6tlar Bunlara evler veyd arsalar temin edildi ve hepsinin istanbul'a donmeleri
verdi. Btiytik ve Kuguk Qekmece arasrndaki koprtilere ildveten, gehre ula- buyuruldu. Aynr t6rihte Fatih, aktif bir ticAret merkezi olarak geligmig bu-
9an diger bagllca yollann tdmir edilmesini emretti. Bu yollann en zayfi lunan Eski ve Yeni Foqa'nln halkrnl istan'bul'a gel,meye ve,burada yerleg-
bolumleri boyunca kaldrrrmlar yaprldr.
meye mecb0r tutmugtu.
O kl9, gehrin yeniden ingaa,sr hakkrnda mtihim kardrlar alrndl. Fatih, 1454 yrll civdrrnda isaac Safrati, Almanya ve Macaristan'da (Alman
gehrin merkezine bind edilen yeni Saray'rn yantna ktigrik bir qargr yaprl- ve Macarlaln kendi) dinlerrine girmeye zorladrklan Yah0dilere hit6ben ya'
masfnr buyurdu. Bu garSt, Fatih zamdnlnda Briytik Bedestdn veyd Bezzdz- ylntanan bir mektupta onlara, Osmanlr imparatorlu$una gelmek igil bura-
istan olarak adlandrrrlan istanbul'un rinlti Kapatr Qargrsr olacaktr. Kritovou- daki gartlaln gok mrisdit oldu$unu soyleme,kteydi. Bu mesaj, Almanya ve
los, Kapatr Qargryt, tam6men ytiksek duvartarla gevrilmig ve ginilerle kap- itatya'dan gok sayrda Yah0dinin gbg etmesini sa$ladr . 1478 ntif0s saylml,
!anmrg olarak tasvir eder.(tea) Bu yaprntn 1464'ten once tamamtanmtg ol- istanbul'da 1647 Yah0di 6ilesi bulundudunu gosteriyor'
du!una guphe yoktur. Bedestdn, daha ziydde, bilhassa kumaglar, krirkler
ve mticevherdt gi,bi geylerin depolanmasrna ve muzd.yedesine tahsis edil- Fdtih'in sarayrnda bulunmug olan Kritovoulos, bize, cdmi'lerin ve sa'
mig bir yaprdrr. Burasl, buyuk tuccdrlann toplanma yeritfir. Fatih Vakfiye' raylaln yaptmt slrasrnda, onlan bizzat teftig etmek ve gerekli emirleri
sine gore, muhtegem Bedestdnr, ambarlan da mtigtemil olmak tizere 128 qrkarmak hus0sunda Sultan'rn nasrt samimiyetle ilgilendi$ini anlatlr.(22)
dUkkOn ihtivd etmekteydi; buranrn etrdfrnda muhtelif triccarlar ve sanat- Nihdyet, Yeni Saray 1464'te tamamlanmrgtrr. Halig [Altrn Boynuz) ve daha
k6rlar tarafrndan tutulmug 894 drikkan vardr ve bunlann tamOmr kapalr gar- sonra Saray Burnu olarak adlandrrrlan Marmara Denizi bitigigindeki genig
gtyr olugturmaktaydr. Btiytik Bedest6n, bir Qok il6velerle genigletildi; bu bir sdha, ewelce dikilen zeytin a$aqlanyla orttilmtigtu. Kritovoulos(23) ve
yapt, istanbul'un en muhim ticdret merkezlerinden biri olarak gi.intimiize ka- Tursun Be$('o) bize, bir saray tasviri yapmaktadlrlar.' Hei iki muellif, sara'
dar ayakta kalmrgtrr. FAtih, Ayasofya C6miinin hizmetler,ine ve onarrmtna yrn civdrrndan baglayrp denize kacjar uzanan baylrlarr igine alan bir bolge-
sarf edilmek tizere, bu BedestAn'dan elde edilen gelirin toplanrp nruhdfaza deki grizet bahgeleri, frskiyeleri ve dinlenme yerlerini hayranlrkla anlattrlar.
edilecegi bir sandrk olugturmugtu. Daha sonra Topkapr Sarayr ismiyle antlan Yeni Saray, dort asrr mtid-
Fatih, aynca Bedest6n igin aynr sene iqinde bir kaq um0mi hamam ya- <ietle Osmanll htikrimddrlanna ik6met yeri olarak hizmet verm,igtir. Top-
prlmaslnr; gehre bol mikt6rda su temin etmek g6yesiyle zardr gormrig eski kapr Sarayl, diinydnrn en zengin ve en krymetli mrizelerinden biri olarak
kanalla'nn ve su kemerlerinin tamir editmesini emretmisti. hafa ayakta durma,ktadrr. F6tih'in hayat muddeti iqinde, 1473'te essiz bir
sanat dbidesi 'olan bahgeli Qinili Ko-sk yaprldr; 1478'de brittin saray sdhasr
n'ntn en faal ticaret merkezi olarak devdm etmektedir. Aynr metod lstan'
ytiksek duvarlarla gwrildi. 1459'da Fdtih,, istanbul yg,krnrnda P-eygamber bul igin.de zikredilebitir IBu hususta; genig dini komplekslerin ktiquk mik
(Hz.) Muhammed'in sahdbesi olan Ebd Eyy0b Ensdri'nin gehit drigtrigti fan pslr bir moderi sayrlabilen tagradaki z6viyeler ve tekkeler tarafrndan kciy'
edilen yerde bir c8mi ile bir ttirbe, bir medrese ve bir imdret yaptlrdl ve ierin tegekkiiltinde oynanan rol de belirtilmelidir)
Bursa'dan getirilen gcigmenler buraya yerlegtirildi. Fatih G6mii krilliyesini ornek otarak alalrm. Bu kiilliye, Cdmi gevresin'
Osmanll Devletinin, kamu hizmeti diigrincesine sdhip olmadrgl iddie deki baglrca gu yaprlan ihtiva eder : semaniye medreselerl, d6ru'ta'li'm
sl(2s) do$ru degildir. ileride, *teb'ayr mrireffeh bir haydta ulagtrrma, hizme. [ilkokul), d6ru'g-gif6 (hastahdne), imdret (han). camiin baglangrcr' 1463 ytlr
(Fdtih,
tinin, Devletin baglrca vazifelerinden biri ,saylldtgrnr gdrecegiz. Gtintimtiz- irkbaharna kadar geri gider; ancak 1470 yrrr sonunda tamamlanmtgtrr
cie, Devletin veyd belediye id6relerinin yapmakla sorumlu o.ldugu yollar, bu Cdmi,den once g"vh Vefd-zade ve Rum-eli-hisdrr cimiini yaptlrmrgtr)'
okullar ve hastahdneler gibi kamu hizmetlerinin gogu, vakrf m[iesseseleri Fatih, istanbul'un dokuz c6miine (bu sayrya Ayasofya.da dAhildir) sti-
.araclll$ryla yaprllrdr. Osmanlr Devleti, Mtislriman devletler arasrnda bu rekri bakrm ve destek sagramak ve onrara hayrr mtiesseseleri ildve etmek
muesseseyi kamu hizmetleri cihetinde .en genig gapta geligtiren bir dev- ,;;;; t-*r i'g'"qrki 3s,koytin selirini bu sdveve vakfetmigti' fV,lrca::1-
fettir. Osmanfl Devleti, s6dece boyle gok sayrda vakrf kurma,kta katmadr; ;ir;L;, istanbul'un muhtelit patartarr ile fBtiyiik Bedestan, Sultan Pazarr'
onlarl srkr bir kontrole t6bi tutarak, halkrn ihtiydqlannl en iyi gekilde kargl- Beylik Pazal, Mahmfid Paga Pazari, Saraqlar Qargrsr, Di'kilitaq Pazan ve
lamalartna ve devletin gdyelerine daha iyi hizmet etmelerine de galrgtr. daha bir gok biiyiik-kiiqiik pazarlar) dbrt hana, 14 umQmi hamama' 54 delir'
o1/5o 2182'i'esrindei hVaarckarfmlatrg,t lO. Asmnaadnollru i mciprnaerak taolrrlnua$cuanku no luurmsOa,m 1i3 k,5a mmiluyo gne alirklgeari ngien- men ve gehrin f,u. tuiufrna yayrlmrg yi.izlerce dgkkan ve bindya sahipti'
vcfiairden) s,s a1dr1ah0yip ,y 2oa3ltar8lnl uoVmkau0klm,f i?l6a 2rh6 a4 mb5u aiymmiikd, rvveset., yk3te4ig2 or ibdkt eizymdtiveki yhcedi,z mm15ie,4 t1 ii 0lyk5ao5pk mukrali,gk r7t.ai5ky dhcrad[%nm )vi. e(m keesr-- irkdih b vFileag tlibih iv rke ti illt6leigyce rysuaibnpeianlni bdeiocrk zptdoacrrl,g ahbsiizrrm ,moeliati trevahekar mksuserrkus tlaegnyo dzhi .ah is.leatakghim ddni ee[pk o(edshduhr,du b'l9),i- rqb idfiaro )kc tedorer'
ve bir ambar memuru haztr bulunmadan aqrlamlyor, ilAqlar :a.d.ut" ha1t1
imparatorlukta en bagta gelen vazifelerden biri olarak istanbut'un ye- hanedeki hastatar igin kullanrlryordu. iki hastahdne agqlsl, doktor nez6re'
niden ingaa ve tezyinini gcizonrine alan Fatih, 1459'da belli baglr gahsiyet- tinde ve onun t6limatrna gore yemek hazrrlamaktaydl. Hastahdne kap19t'
ileri bir toplantrya gagrrmrg ve ontardan, gehrin muhtelif noktalannda kril- ;;.;, hastalarr gormeye gelecek kimseleri igeri almamast konusunda tili'
liyeler viic0da getirmelerini istemigti. Kr.itovoulos'a gore,(27) o t6rihte F6- m6t verilmigti. Hastalarrn, gefkatli bir teddvi gOrmeleri vaklf 'berdtrnda kat'i
'(tCihd, mkeiinnd isi igin Yeni Saray'rn ve biiyi.ik bir cdmiin yaptmrnt emretmi$ti bir s0rette beydn edilmigti. Doktorlarrn ve biitiln memurlarrn aylrklail, ildq
yaprmrna 1463'te baglandrf rnl biliyoruz). $ehr.in bir gok bolgesin- ve yiyecek masraflal vakrf gelirinden cdenmekteydi.
de cdmiler, yatllr okullar, imdretler ve halk hamamlan yaprmrnda Mahm0d lstanbul'da mtisli.iman hastalar, gdyet doktor ga$rracak ve il69 alacak
tPiar;g ay aopndrlea ng eyalmperlkatnend ire;t rodnfrun ddaif, ebr.u vnelaznirnle rm vaes rsaeflgakninnr ng avharsklraflra trd ktairpa ferntmdaign_ kadar zengin de$illerse hastahdneye girigleri uygun gtiriiliirdti'
kargrlanmast iqin ticdret merkezleri kurulmugtu. Bu kiilliyeler, yeni istan- Fatih, fetihten sonra sekiz muhtelif cAmide sekiz medrese aqtlmastnt
bul'un gittikqe geligen ntivesi oldu. Bu nuvelerin etr6flna ntjf0s toplanarak emretmigti. Bu medreserer iqinde en mtihimi Ayasofya'da;ki idi. Fatih, Ey'
bciylece yeniden ingaa htzla ilerledi. Modern istan,bul'un belli baglr mahal- yob sultan cdmiini ingaa ettirdi$i zaman, burada da bir m'edrese tesis et'
leleri, bugtin hala Fatih devrinin onde gelen gahsiyetterinin isimlerini tagl- tirmigti t145g). Fakat, biiyiik tdiim ve terbiye mtiesseseleri, kendl camii
maktadrr : Mahm0d Paga, Gedi,k Ahmed paga, Mur6d paga, Davud paga, vs. etr6frnda yaptrrdrgr ve SemAniye Med,reseleri olarak isimlendirilen medre'
rmeekseBit iuegd isnei snut yedgmeuv,f aleinstmt aarndgbatrum; t'lhdaeanr , dinektnii fe0gnezmlhueir d,v eean mz oemnnecg eihn,i z gBmauehrstlisa lv avere de Eifniydi liegrn dkeyu'enrluienlra lgene lvhigaa--- smrueerlae mnrd esi.ed Skreiezs memsaei)nd ivyree. s nkereylulii Amihreetnisv,eianle ertiat,m mbei rkm tiedlkynoddkis.u ryMlula e( dddrdienrsui e'it l-idmtargl'l'reinmrdi)a ,o fdbra:ier btlmiisre ekkyi iit iig[ipTihneat ikmnue-'
krf mtiesseselerinin meyd6na getirdi$i kiilliyelerle btiyiiyrip geligmigtir. bindsr vardt.
ikinci Osmanlr htikrimddrr Orhan Gdzi, Bursa kalesinin eteginde bir c6mi, Medreselerde sddece ildhiy6t ve dini ilimler tedris edilmemekte, aynt
bir im6ret ve bir bedestan yaptrrmrgtr. Daha sonra; ,bu ntive etr6frnda yeni zamanda.astronomi ve matematik gibi tabi? itimler de o0retilmekteydi' Ka'
ve btiytik bed,estanlar vticut buldu; o kadar ki, h6l6 geh,rin bu bcilgesi Bur-
221
oiliyetii her hangi bir musltlnan, o$renci statristi ile medreseye girmek rin en canlr ticAret merkezlerinden birine donilgmiigtil. Mahm0d Paga Kril-
tizere segilebilirdi. O$rencilerin britiin masraflart vaklf gelririnden oden- liyesi 1462' de tamamlandr.
mekteydi. Btiylece istanbul, FAtih'in haydtrnda saraylar, hanlar, kervansaraylar,
Mliessese, vaklflardan hAsrl olan gelirin toplanmastna; bu mebla$rn, gargrfar, pazarlar, hamdmlar ve medreselerle kaplanarak mdmur gorUntigli.i
memurlar:rn aylrkt,annrn od,enmesinde, yapllartn onartmtnda ve bunlartn mun- faal bir Ttirk gehri hdline geldi.
tazaman iglem,elerini temin etmek igin yilrtittilen btittin faaliyetlerin ida- 1478'de Kadr Muhyiddin tarafrndan yaprlan nrif0s sayrmrna gore (Top-
resinde us0lrine uygun kulla,nrmrna ba'kan m'ilst'akil ozel bir tegkil6t tarafrn' kapr Sarayr Argivi, No : 9524) gehrin niif0su o t6rihte ,agagrd,aki unsurlardan
dan igletilmekteydi. Bu tegkildtta galrgan kigiler de maaglartnt mi.iessese' olugmaktaydr
:
den almaktaydrlar. Aynca hocalar ve di$er ileri gelen memurlar, faaliyetle'
ri,n yaprlrp yaprtmadr!rnr veyd vakfiyede ifAde edilen g6yelerin uygulantp
r.rygutanmadlgrnr tetkik etmek, btitiin faaliyetleri birlikte mu0yene ve mti- istanbul Galata
z6kere etmek ve suglu oldu$u tesbit edilen hizmetlilere uygulanacak mti' [6ileler.in sayrsr) (6ileler:in sayrsr)
eyyideteri gori.igmek igin yrlda bir kere toplanmaktaydrlar. Bu mtieyyideler, Mrislrimanlar 8972 s35
sugun ehemmiyetine gore ihtdr, ta'zTr vey6 igten el gektirmekten ib6retti. Hristiyanlar IOrtodoks) 31 51 592
Boylece bu mtiesseler k0lliyesi, idAri ve m6li agrdan mtistakil bir kurulug Yah0diler 1647
:
geklini almrg ve her ttirlti dr9 mriddhalelerden kurtulmugtu. Padigahrn ken- Kefeli 267
disinden bagka, vakfrn hakiki fonksiyonunu yerine getirmesine engel ola' Karamanlr 384
c,ak her hangi bir kimse kalmamrg oluyordu. Ermeniler 372 62
$ehrin hay6trnda rbu mliesseler tarafrndan oynanan rolle ekonominin Frenkler 332
oynadrgr rol; birbiriyle aynr derecede ehemmiyetlidir. Vakfa bir gelir sag' Qingeneler 131
lamak gdyesiyle bu 'mtiesseseler etrAfrnda ingaa edilen keruan'saraylar ve
dtikkdnlar, mrihim ticAret merkezlerinin kurulmastna muncer olmugtur. 14903 1521
Bunfar, Fatih Cdmii etrdfrna kurulan ve daha sonra Sultan Pazan adlnl alan
286 drikkdnr mrigtemil genig bir pazann ortaya grkmaslna vesile olmuglardrr.
Aynr. ntif0s saytml bize, 1478'de istanbul'da 3667 ve Galata'da 260 dtik
Qa$daq tdrihqiler (ceseld Clavijo), istanbul'un Osmanlt Ttirkleri tara' kdn bulundu$unu goster:iyor.
frndan fethinden Onceki Ayas,ofya'nrn hardbe hAline igdret ederler. FAtih'in
, Bu doktimant ktsmen kullanan A.M. Schneider, nuf0su 60 veya 70.000
en bagta gelen igi, tinlri mdbedi restore ettirmek olmugtu. Fatih, Ayasof-
olarak tahmin etmektedir. Bununla ber6ber d,ikkat edilmesi geleken bir
ya'nrn bakrmr ve burada galrganlarrn aylrklarr igin gen,ig vakrflar tesis et' hus0s vardtr : Vergide4 mu6f olmaktan hognut bulunan askeri srnlf,- genel-
migtir. Asll istan,bul'da, G,atata'da ve Usktidar'da 2350 dUkkdn, 4 kervan' likle boyle mritdlaalann' drgrnda kalmaktaydr. Maamdfih g,u da var ki,.,nti-
saray, 51 ham,am, 987 ticdri mliessese, 32 buzhdne ve 22 aghdne (bir ttir fOs saylml zam6ntndaki gehir ntif0su, fetihten 25 ytl sonra fetih oncesinin
lokanta) nin 718.421 akgaya varan toplam_yrllrk gelirin,in tamdml Aya- iki katrna glkmrg olmalrdrr ve bu nrif0sun briytik bir gogunlugu mrislriman-
sofyalya tahsis edilmigti (Bu bilgi, istanbul Bagbakanlrk Argivindeki 1490
d rr.
tdrihli Ayasofya Vakrf Defterinden grkarrldr).
Fatifi'in izinden giden diger vezirler ve ileri gelen gahtslar, gehrin her 0.1. garkan, 1530'a do$ru gehrin ni.if0sunu 4 veyd 500.000; F.' ,B raudel,
bolgesinde vakrflar yoluyla qegitli mtiesseseler meyddna getirmiglerdir; 16. asrrn sonunda 700.000 civdrrnda tahmin etmektedir. , ,
sonug otarak bu mtiesseseler, gehrin htzla btiytimesine ve yeniden ntifOs' Yarlm astr iginde gehrin nrlf0sunun dort veyd beg kat aftmtg olacagl-
lanmasrna yardlmcr olan yeni mahalleleri geligtirrmiglerdir. Mahm0d Paga na lnanmak gtigtur. Di{er taraftan, bilhassa l. Srileyman'rn hiikiimddrlrfr d6-
Vakfrnda oldugu gibi, bu muesseseler genel olarak bir cdmi, bir medrese neminde [1520-1566) ntif0sun hrzla arttrgrnl gcisteren bir gok deiil vardrr.
ve bir imOreti ,ihtiva ediyor, bunlara kervansararylar ve dtikk0nlar il6ve olu' Her ne olursa olsun Osmanlrlar, fetihten sonra bir aslr iginde istanbul'u,
nuyordu. Mahm0d Paga Qargrsr, 260 diikkdnl mugtemil olanak btittin, $eh- kurmug olduklarr cihangtim0l imparatorluga her hus0sta l6yrk bir bagkent
yapmayt bagarmrglardrr.
222 223
talebeleri idi (Kestelli, Ali Arabl, Hoca-zi,de ve HayAll'yl zikretmek gerektr).
GenlS ansiklopedik bir bilgiye sAhip olan Htztr Bey, Fitih'in dikkatint qekmis
ve ilim DaBrarcrFr lakabr takrlmrgtr ($akflyrk-r Nu'miniyye, Mecdi terc., istanbul
1269 H., ss. 111-114). Htztr Bey, 1459'da kadr iken vefAt etti.
(9) Krttovoulos, ss. 85, 93.
(10) Tursun Beg, Tirih-l Ebu'l-Feth, TOEM ne$ri, s. 59 (T\rrsun Beg, Fd-
tlh'ln ga$dagtdu).
(11) Dukag, Anrt eser, s. 313.
DIPNoTtAE f
* (12) Notes of Ertrslts, IV, s. 69. Karg. Krltovoulos, 93.
X
:ni (13) Negrl, 181; Tursun Beg, s. 60; ASrk Pa}a-zl.de, s. 142.
(1) Die Bevdlkerungl KonstantinoBels, Nachrichten der Akademie der Wls-
senschaften in Gdttingen, Phil. - Hist. Klasse, 1949. (14) Krltovoulos, s. 95.
(2) Pharantzes, s. 291. tr (15) Dukas, V. MlrmiroElu tarafrnclan yaprlan terctlme, istanbul 1956, s. 169.
(3) H.. inalcrk, Fat-ih l)eyri, f, Ankara 1954, s. 131. N. Jorga (Geschichte
dos Osrnairischen Reiches, II, s. 22), Tilrklere kargr tstanbul'un mi.ldifaasmda (16s) Krttovoulos, s. 119.
italyanlann daha btlyiik bir rol oynadrklarmr belirterek basit blr gerge$i vur- (16b) O..L Bartan, Kanunlar, LXII.
gular. Toplam mikt&rr dokuz bin kadar olan mild&faa kuvvetlerinin en iyi techiz
edilmlg btiltimii italyanlardr ve bu kuvvetlere Cenovalr bir komutan olan Gius- (l?) Bakz. A.M. Schneider, Aynr eser, s. 41-43.
tiniani-Longo ba$komutan tAyin edilmiSti. lmparator, bilttn nilfOzunu ve oto-
riteslni kaybetmisti. Muh0sara esn0srnda Rumlann gogu, <para iidenmedlBi stl- (18) NeSrt, s. 203.
recer surlarda galr$rnayr reddetmiglerdi (2. Doflin, Ch. XX,XXV). $ehrl savurima- (19) A.M. Angiolello, (Hist. Turchesca) bunlann <biraz sonra gcizalrct evler
da ltalyanlann, nigln bu kadar Siddetli sarra$trklannr tahmln etmek kslaydrr : ve kiliseler lngaa ettiklerini>, b<iylece gok gtizel mahalleler meyd0,na getirdik-
Ttirklerin istanbul'u almalan durumunda italyanlar, Ege ve Karadeniz'deki ko- lerini kaydeder.
lonllerlnl kaybetme tehlikesi ile kargr kargrya kalacaklardr. MuhArebenln son
gtln0nde Venedik'ten hareket eden donanma E$rlboz'a ulapmrgtr (Mehmed II, (19a) s. 104.
isl. Ans. fask. ?5, s. 511). (20) Tursun Beg, s. 62-3.
(4) Ch. Riggs Terc. Princeton 1954, s. 83, kars. Negrl, ed. F. Taeschner,
Letpzig 1951, s. 181. (11) s. 148.
(5) Krltovoulos, s. 93-94. (22) s. 149.
(6) Kritovoulos, 83, Fatih 6nce Notar&s'a ttibAr ve iltlm0s gOsterdl. Fakat (23) s. 20?.
Notaras ve onu qepegevre ku$atmrg olan Bizansh asilzd,delerln, hlg bir de$isikllk
olmamrg gibi davranmaya ba5lamalarrnr gtirtince giiphelerynigtl. Fatih; ordu- (24) s. 65.
suyfa. Edirne'ye dijndtiBii zaman, onlara hig btr gektlde italyanlarla i$biiligine
(25) Lybyer, Tho govqrnment of the Ottornan emplre ln the tlme of Su-
tegebbiis etmemelerini siiylemigti (Karg. Kritovoulos, s. 83; Chalcocondyles, Hist.
de la d€cadence de 1'empire grec. terc. the Vigen6re,Rouen 16?0, s. 1?5). Phrant- lclman the lYlagniflcent, N.Y. 1913, s. 14?.
zes glbi fanatik qapdaS bir tirihqi, Fetlh ve Notaras araslndaki lliskilerl glrkin (26) O.L. Barkan, ttttsat Fakiiltest Mecmuasr, vol. XV, s. 268-'17.
bir bigimde gristermeye CAlrSrr. Bak. : A. F. Bakalopoulos, I)ie Frage der Glaub-
wiirdigkelt der <Leichenrede aut L, Notaras>, Byzantinische Zeitschrlft, Band, 52 (2?) s. 140.
(1959), s. 13-21.
(?) N. Iorga, Notes et Extraits pour servlr a I'hlstolre des Croisades, vol. fV
(Bucharest, 1915), s. 67 : <vier Tawsent wirt niimmen sy auch dar eln und haben
sy dareln geseczt (Ddrt bin klsiyi getirdiler ve buraya yerle$tirdtler)> (QaEdaf
blr Alman kaynaEr).
(8) Fatih devrinin 6nde gelen ilim adamlarrndan biri olan llrzrr Bey, Slvri-
hisar'd.a doBdu. Moll YegAn'dan ders tahsil ettl; Sivrihisar'da ve Bursa'da Sul-
tan Meresesinde ders verdi. Fetih devrinln en megh0r Alimlerlnden gogu, onun
225
224
Bdltsnt Snivsdxtty
Lihx*ry
rGirim FAK[irTEsi DERcisi
Sahibi
:
E0itim Faktiltesi Adrna
Dekan
Prof. Dr. Bayram KODAMAN
Sorumlu Mi.idiir: Yazr lgleri Miidiirii :
Prof. Dr. Ahmet NigANCl Dog. Dr. Cel6l TARAKQI
Yayln Kurulu
:
Prof. Dr. Bitat D|NDAR
Yrd. Dog. Dr. Mustafa OZSRLCI
Yrd. Dog. Dr. Mehmet Ali UNAL
Yrd. Dog. Dr. Mustafa QOLAI(
