İSTANBUL TEKNİK ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ Arslan Alp ...

375 Pages·2011·35.7 MB·Turkish

İSTANBUL TEKNİK ÜNİVERSİTESİ  FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

1922-1960 YILLARI ARASINDA, İZMİR’DEKİ MİMARLIK VE KENTSEL
PLANLAMA BAĞLAMINDA RIZA AŞKAN

YÜKSEK LİSANS TEZİ
Arslan Alp AŞKAN

Anabilim Dalı : Mimarlık

Programı : Mimarlık Tarihi

HAZİRAN 2011

İSTANBUL TEKNİK ÜNİVERSİTESİ  FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

1922-1960 YILLARI ARASINDA, İZMİR’DEKİ MİMARLIK VE KENTSEL
PLANLAMA BAĞLAMINDA RIZA AŞKAN

YÜKSEK LİSANS TEZİ
Arslan Alp AŞKAN
502071110
Tezin Enstitüye Verildiği Tarih : 06 Mayıs 2011
Tezin Savunulduğu Tarih : 10 Haziran 2011

Tez Danışmanı : Prof. Dr. Afife BATUR (İTÜ)
Jüri Üyesi: Doç. Dr. N. Turgut SANER (İTÜ)
Jüri Üyesi : Yar. Doç. Dr. Meltem GÜREL (Bilkent
Üniversitesi)

HAZİRAN 2011

TEŞEKKÜR
Tezimle ilgili araştırmalarda bana yönlendirmeleriyle katkıda bulunan, çalışmanın
her aşamasında desteğini esirgemeyen tez danışmanım Prof. Dr. Afife Batur’a
içtenlikle teşekkür ederim. Ayrıca, Rıza Aşkan ve İzmir üzerine araştırmalar yapmış
olan Meltem Gürel’e, özellikle Rıza Aşkan hakkında yapmış olduğu araştırmalar ile
bu konuyu ilk defa gündeme getirdiği için teşekkür ederim.
1949 yılında İstanbul Teknik Üniversitesinden mezun olmuş olan dedem, Yüksek
Mühendis Halil Zeki Aşkan’ın ağabeyi Yüksek Mimar Rıza Aşkan’ı gerisinde
bıraktığı eserler ile bana bu araştırmayı yapabilmeyi sağladığı için rahmet, minnet ve
saygıyla anmak isterim.
Rıza Aşkan’ın yanında uzun yıllar çalışmış olan mimar Erdinç Çolpan, tezin
hazırlanma aşamasında, Aşkan’ın bilinmeyen eserlerinin ortaya çıkarılmasını
sağlayarak bana yol göstermiş ve geçmiş dönem ile ilgili değerli bilgileri benimle
paylaşmıştır. Mesleğe başladığım ilk günden beri desteğini esirgemeyen Erdinç
Çolpan’a özellikle teşekkür ederim.
Sayın Doğan Tekeli, Aşkan ile birlikte çalışmış olduğu dönemi ve anılarını benimle
paylaşarak, 1950’li yıllarda İzmir hakkında önemli bilgiler vermiş, bu dönemin
aydınlatılmasında büyük katkı sağlamıştır. Kendisine saygı ve teşekkürlerimi
sunarım.
Yapmış olduğum söyleşilerde İzmir üzerine önemli çalışmalar yapmış olan Prof. Dr.
Rauf Beyru, F. Cana Bilsel, İzmir’in önemli mimarlarından Orhan Akbaş ve Erdoğan
Tözge, Rıza Aşkan’ın dostu gazeteci yazar Sancar Maruflu, Ada Gazinosu’nun
günümüzdeki işletmecisi Cem Türkmenoğlu, İzmir’in önemli isimlerinden, Atıf
Lokali’ni uzun yıllar işletmiş olan Atıf Gönülşen, İzmir Enternasyonel Fuarı’nın
proje koordinasyon sorumlusu Sabiha Tezcan, vermiş oldukları bilgiler ile konunun
şekillenmesinde büyük katkılar sağlamışlardır. Herbirini saygı ile selamlar, teşekkür
ederim.
Rıza Aşkan’ın kızı Gülen Derman ve eşi Eray Derman, aile arşivini, anılarını, çok
değerli bilgileri benimle paylaştıkları için kendilerine özellikle teşekkür etmek
isterim.
Son olarak bu süreçte yanımda olan annem, babam, ağabeyim ve ablama her zaman
desteklerini esirgemeyip sabırla yanımda oldukları için kendilerine teşekkür ederim.

iii
iv
ÖNSÖZ
İzmir şehri 19.yüzyıldan itibaren gerek bir liman şehri olarak ticari kimliği ile gerek
kozmopolit nüfus yapısı ile Avrupa’daki yeniliklerin takip edildiği, modern yaşamın
her alanda gözlemlenebildiği bir şehir konumunda olmuştur.
Kurtuluş savaşı yılları ve 1922 Büyük İzmir yangınından sonra İzmir’in yeniden
yapılanması için önemli çalışmlar yapılmıştır. Tek partili dönemin belediye başkanı
olan Dr. Behçet Uz’un tüm olanaksızlıklara rağmen İzmir Belediyesi’nde yapmış
olduğu çalışmalar büyük önem taşımaktadır. İzmir’in kentsel planlama sürecinde,
İzmir Enternasyonel Fuarı modern yaşamın en iyi şekilde gözlemlendiği alan olarak
ön plana çıkmaktadır. Fuar, aynı zamanda genç Türkiye Cumhuriyeti’ni Uluslararası
alanda ekonomik, kültürel ve sosyal açıdan temsil eden önemli bir proje
niteliğindedir. Fuarın kurulması ile birlikte, İzmir halkı Avrupa ülkelerindeki
gelişmelerden haberdar olmuş ve farklı kültürler ile tanışma fırsatı bulmuştur. Bu
etkileşimle birlikte, farklı kültürleri içinde barındıran İzmir nüfusu, sosyal ve kültürel
açıdan daha da zenginleşerek bir Avrupa şehri görünümüne bürünmüştür.
Şehrin bu modern görünüme kavuşmasında mimarinin önemi büyüktür. Bu tez
kapsamında, 1922-1960 yılları arasında Türkiye’deki mimari gelişmeler ve bu
gelişmelerin İzmir’deki yansımaları, sosyo-ekonomik ve kültürel yapı çerçevesinde
değerlendirmeye alınmıştır.
1940-1957 yılları arasında İzmir Belediyesi’nde görev almış olan Rıza Aşkan,
yapmış olduğu yapılar ile fiziksel görünümünün yanında sosyal ve kültürel olarak da
İzmir’in modern yüzünün oluşmasında ve kentin planlamasındaki katkılarından
dolayı, belli başlı önemli yapıları, mimari üslubu ve İzmir’in kentsel planlamasına
yapmış olduğu katkılardan dolayı değerlendirmeye alınmıştır.
Bu doğrultuda, geçmişe tanık olmuş mimar, gazeteci, tarih bilimciler ile görüşmeler
yapılmış, farklı kaynaklardan ilgili döneme ait plan ve projeler bulunmuş, resmi
kurumların arşivlerinden yararlanılmış ve bu veriler bir araya getirilerek
değerlendirilmiştir.

Haziran 2011 Arslan Alp Aşkan

(Mimar)

v
vi
İÇİNDEKİLER
Sayfa
ÖNSÖZ ........................................................................................................................ v
KISALTMALAR ...................................................................................................... xi
ÇİZELGE LİSTESİ ................................................................................................ xiii
ŞEKİL LİSTESİ ....................................................................................................... xv
ÖZET ..................................................................................................................... xxvii
SUMMARY ........................................................................................................... xxix
1. GİRİŞ ...................................................................................................................... 1
1.1 Problemin Tanımı .............................................................................................. 1
1.2 Araştırmanın Amacı ve Genel Yaklaşımı .......................................................... 6
1.3 Araştırmanın Kapsamı ........................................................................................ 7
1.4 Araştırmanın Yöntemi ........................................................................................ 9
2. 1922-1960 DÖNEMİNDE İZMİR’DE SOSYO-EKONOMİK VE
KÜLTÜREL YAPI .................................................................................................. 11
2.1 1919-1922 Dönemi İzmir İşgali ve Büyük İzmir Yangını .............................. 14
2.2 1923-1960 Dönemi İzmir’de Sosyo-ekonomik ve Kültürel Yapı .................... 17
3. 1922-1960 DÖNEMİNDE MİMARLIK ANLAYIŞI ....................................... 25
3.1 Osmanlı Revivalizmi; 1910-1927 .................................................................... 26
3.2 Erken Cumhuriyet Dönemi Mimarlık Anlayışı, Modern Mimari; 1927-1939 . 44
3.3 Modernist Dönem Sonrası Mimarlık Anlayış, 1940-1950 ............................... 70
3.4 Uluslararası Söylem; 1950-1960 ...................................................................... 85
4.Y.MİMAR RIZA AŞKAN .................................................................................... 87
4.1 Mimar Rıza Aşkan, Biyografi ......................................................................... 87
5. 1922-1960 DÖNEMİNDE ŞEHİRCİLİK ANLAYIŞI, İZMİR’DE
UYGULANAN İMAR PLANLARI VE RIZA AŞKAN’IN BU SÜREÇTEKİ
ROLÜ ..................................................................................................................... 103
5.1 Danger-Prost Planı; 1924 ............................................................................... 119
5.2 Hermann Jansen Planı; 1932-1933 ................................................................. 133
5.2.1 Hermann Jansen ve Ankara Gençlik Parkı; 1932-1933 .......................... 143
5.3 Dr. Behçet Uz ve İzmir Enternasyonel Fuarı Kuruluş Süreci, İzmir Belediyesi
Uygulamaları ve İmar Çalışmaları; 1931-1938 .................................................... 154
5.3.1 Kooperatifçilik ve ucuz evler; 1930-1961 .............................................. 176
5.4 Le Corbusier’nin imar planı önerisi; 1939-1948 ve İzmir Belediyesi Fen İşleri
Müdürü Y.Mimar Rıza Aşkan ............................................................................. 191
5.5 İzmir, Uluslararası Şehircilik Yarışması; 1951 .............................................. 200
5.5.1 Konak sitesi mevzii kentsel tasarım yarışması; 1955 ............................. 212
5.5.2 Eşrefpaşa meydanı oluşum süreci ve Rıza Aşkan;1954-1957 ................ 225
6. İZMİR ENTERNASYONEL FUARI, KÜLTÜRPARK ................................ 243
6.1 1923-1936 Yılları Arasında İzmir Enternasyonel Fuarı’nın Kuruluş Süreci . 243
6.2 1936-1940 İzmir Enternasyonel Fuarı ve Mimari Gelişmeler ...................... 249
7. 1936-1961 YILLARI ARASINDA RIZA AŞKAN’IN YAPILARI VE
MİMARİ KİMLİĞİ .............................................................................................. 265
vii
7.1 Vakıflar Pavyonu, İzmir Enternasyonal Fuarı,1938 ....................................... 265
7.2 CHP Halkevi, Jimnastik salonu ve Gazinosu, Konak, 1944 .......................... 267
7.3 Pakistan Pavyonu, İzmir Enternasyonal Fuarı,1947 ....................................... 270
7.4 Çekoslovak Pavyonu, İzmir Enternasyonal Fuarı, 1949 ................................ 272
7.5 Beneluks sergi salonu, İzmir Enternasyonal Fuarı ......................................... 274
7.6 İzmir Şehir Oteli, İzmir, 1950 ........................................................................ 275
7.7 Altın Ördek Kır Kahvesi, Halkapınar, İzmir, 1950 ........................................ 283
7.8 Rıza Aşkan Evi ve Mimarlar sitesi, İzmir, Klizman, 1953 ............................ 284
7.9 Celal Atik Kapalı spor ve Sergi Salonu, İzmir Enternasyonal Fuarı, 1953 .... 289
7.10 Fuar Evlendirme Dairesi, İzmir Enternasyonal Fuarı, 1954 ......................... 290
7.11 Şark Kahvesi, İzmir, 1954 ............................................................................ 291
7.12 İzmir Belediyesi İş Hanı, İzmir, 1954 .......................................................... 295
7.13 Eşrefpaşa evlendirme dairesi, İzmir, 1954 ................................................... 297
7.14 Eşrefpaşa Otobüs Durağı, İzmir, 1954 ......................................................... 300
7.15 İnciraltı Plajı, İzmir, 1955 ............................................................................ 301
7.16 İzmir Şehir Tiyatrosu Projesi, İzmir, 1955 ................................................... 306
7.17 Eşrefpaşa çocuk kreşi, İzmir, 1956 ............................................................... 310
7.18 Ankara esnafları yapı kooperatifi çarşı ve iş hanı proje yarışması,1956 ...... 310
7.19 Modern Çarşı, Ankara, 1957 ........................................................................ 312
7.20 Ada Gazinosu, İzmir Enternasyonal Fuarı,1958 .......................................... 314
7.21 Mogambo Gazinosu, İzmir Enternasyonal Fuarı, 1958 ................................ 320
7.22 Kübana Gazinosu, İzmir Enternasyonal Fuarı,1959 ..................................... 322
7.23 Yapı ve Kredi Bankası, İzmir ....................................................................... 324
7.24 Atıf Şehir Lokali, 1960 ................................................................................. 325
7.25 Özel Türk Koleji Öğretmen ve Memurları Yapı Kooperatifi, 1961 ............. 328
8. SONUÇ ................................................................................................................ 333
KAYNAKLAR ........................................................................................................ 339
viii