istanbul teknik üniversitesi fen bilimleri enstitüsü türk devrimi ve devrim mimarlığı evrensellik temeli

201 Pages·2009·4.1 MB·Turkish

by  Meltem Baslo

İSTANBUL TEKNİK ÜNİVERSİTESİ (cid:144) FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
TÜRK DEVRİMİ VE DEVRİM MİMARLIĞI
EVRENSELLİK TEMELİNDE BİR ARAŞTIRMA
DOKTORA TEZİ
Y. Mim. A. Meltem BASLO

Anabilim Dalı : MİMARLIK

Programı : BİNA BİLGİSİ

MART 2008
İSTANBUL TEKNİK ÜNİVERSİTESİ (cid:144) FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
TÜRK DEVRİMİ VE DEVRİM MİMARLIĞI
EVRENSELLİK TEMELİNDE BİR ARAŞTIRMA

DOKTORA TEZİ
Y. Mim. A. Meltem BASLO
(502992401)
Tezin Enstitüye Verildiği Tarih : 5 Şubat 2007
Tezin Savunulduğu Tarih : 12 Mart 2008
Tez Danışmanı : Prof.Dr. Ferhan YÜREKLİ
Diğer Jüri Üyeleri Prof.Dr. Filiz ÖZER (İ.T.Ü.)
Prof.Dr. Fatih GORBON (M.S.G.S.Ü.)
Prof.Dr. Gülsün SAĞLAMER (İ.T.Ü.)
Prof.Dr. İlgi Yüce AŞKUN (M.S.G.S.Ü.)

Mart 2008
ÖNSÖZ
Bu çalışma doktora ders döneminde yazılan bir makaleden kaynaklanmaktadır. Dönem sonu
ödevi olarak hazırlanan çalışmada Türk Devrimi ve devrim mimarlığı konu edilmekte; son
yirmi yıl içinde erken dönem Türk mimarlığına yöneltilen eleştirilere yanıt aranmaktaydı. Bu
makalenin bir teze dönüşebileceğini hem dersin hocası hem de tez danışmanım olan Prof.
Dr. Ferhan Yürekli fark etmiştir.
Devrim mimarlığı araştırmasında evrensellik kavramı yeni bir bakış açısı getirmiş, çalışmanın
gidişini değiştirmiştir. Bu noktadan sonra evrensellik ve onunla bağlantılı olarak Aydınlanma
Devri çalışmanın iskeletini oluşturmuştur.
Doktora çalışmam sırasında yardımları için Prof. Dr. Filiz ÖZER ile Prof. Dr. Fatih
GORBON’a; tezin ortaya çıkması, yoluna girmesi ve sonuçlanmasında değerli görüşleri için
tez danışmanım Prof. Dr. Ferhan YÜREKLİ’ye; destek ve anlayışları için aileme sonsuz
teşekkürlerimi sunarım.

Şubat 2007 A. Meltem BASLO

ii
İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ ii
TABLO LİSTESİ v
ŞEKİL LİSTESİ vi
ÖZET vii
SUMMARY ix
1. GİRİŞ 1
1.1 Türk Devrimi ve Devrim Mimarlığına Farklı Bir Bakış 1
1.2 Çalışmanın Amacı, Kapsam ve Yöntemi 5
2. EVRENSELLİK KAVRAMI 7
2.1. Evrenselliği Tanımlamak 7
2.1.1. Evrensel, Evrensellik, Evrenselcilik Kavramları 7
2.1.2. Batı Uygarlığında Evrensellik İdealinin Tarih Boyunca Gelişimi 12
2.2. Evrenselliği Tanımlayan İki Dönem 19
2.2.1. Aydınlanma ve Evrensellik 19
2.2.1.1. Aydınlanma Devri'nin Özneleri: Aydınların Ortaya Çıkışı 20
2.2.1.2. Aydınlanma Devri'nin Nesneleri: Burjuvazinin Oluşumu 30
2.2.1.3. Aydınlanma Devri 33
2.2.1.4. Aydınlanma Devri'nin Özellikleri 44
2.2.2. Modernizm ve Evrensellik 67
2.2.2.1. Sanayi Devrimi 69
2.2.2.2. Modernizm 70
2.3. Düşünce, Eylem ve Üründe Evrensellik: Bir Ölçüt Araştırması 81
2.3.1. Aydınlanma Devri'nin Evrensellik Ölçütüne Etkisi 82
2.3.2. Modernizmin Evrensellik Ölçütüne Etkisi 84
3. EVRENSELLİK ÖLÇÜTÜ PERSPEKTİFİNDEN BATI UYGARLIĞI 87
3.1. Aydınlanma Ülkeleri 87
3.1.1. Düşünce ve Eylem Alanlarında Aydınlanma Ülkeleri 87
3.1.1.1. Aydınlanma Devri 87
3.1.1.2. Modernizm 95
3.1.2. Mimari Ürün Alanında Aydınlanma Ülkeleri 97
3.1.2.1. Aydınlanma Öncesi Mimarlık 97
3.1.2.2. Aydınlanma Devri 97
3.2 Geç Aydınlanma Ülkeleri: Düşünce ve Eylem Alanında Gelişmeler 123
3.2.1. Aydınlanma Devri 123
3.2.2. Modernizm 127
4. EVRENSELLİK ÖLÇÜTÜ PERSPEKTİFİNDEN TÜRK DEVRİMİ 128
4.1. Düşünce ve Eylem Alanlarında Türk Devrimi Analizi 128
4.1.1. Osmanlı İmparatorluğu'nda İyileştirme Çabaları 129
4.1.2. Aydınlanma ve Türk Devrimi 131
iii
4.1.2. Modernizm ve Türk Devrimi 141
4.2. Mimari Ürün Alanında Türk Devrimi Analizi 145
4.2.1. Aydınlanma Öncesi Mimarlık 145
4.2.2. Aydınlanma ve Türk Devrim Mimarlığı 149
4.2.3. Modernizm ve Türk Devrim Mimarlığı 163
5. SONUÇ 182
KAYNAKLAR 186
ÖZGEÇMİŞ 190

iv
TABLO LİSTESİ
Sayfa No.

Tablo 2.1 Evrensellik kavramı ve kavramsal ilişkileri 82
Tablo 2.2 Evrensellik ölçütü 83

v
ŞEKİL LİSTESİ
Sayfa No.

Şekil 3.1 Louvre-Tuileries arasında yol ve meydan düzenlemesi, 1790 102
Şekil 3.2 Père Lachaise Mezarlığı, 1812 104
Şekil 3.3 Chaux Tuzlası, Ledoux 104
Şekil 3.4 Meclis projesi, Boullée 106
Şekil 3.5 Bastille Meydanı’nda festival pavyonu, 1790 106
Şekil 3.6 Père Lachaise Mezarlığı, 1812 108
Şekil 3.7 Coliseum – Circus projesi, Boullée 108
Şekil 3.8 Guinguettes – Halk Tiyatroları, Ledoux 108
Şekil 3.9 Chaux Tuzlası oduncuların evi, Ledoux 109
Şekil 3.10 Chaux Tuzlası Demir döküm atölyesi, Ledoux 110
Şekil 3.11 Loüe Irmağı bekçilerinin evi, Ledoux 110
Şekil 3.12 Besançon Tiyatrosu, Ledoux 111
Şekil 3.13 Egemenin Konutu, Boullée 115
Şekil 3.14 Kütüphane, Boullée 116
Şekil 3.15 Chaux Tuzlası planı, Ledoux 119
Şekil 3.16 Belediye binası, Boullée 120
Şekil 3.17 Newton Anıt Mezarı, Boullée 121
Şekil 3.18 Chaux Tuzlası fıçı imalathanesi, Ledoux 121
Şekil 3.19 Besançon Tiyatrosu, Ledoux 122
Şekil 4.1 Sirkeci Merkez Postanesi, Vedat Bey, 1909 147
Şekil 4.2 Birinci Meclis binası, İsmail Hasif Bey, 1915 148
Şekil 4.3 İkinci Meclis Binası, Vedat Tek 148
Şekil 4.4 Ankara İmar Planı, Jansen, 1932 151
Şekil 4.5 Lörcher Planı, 1925 152
Şekil 4.6 Lörcher planında meydan-yol kurgusu 153
Şekil 4.7 Ankara Yönetim kaması, Lörcher 154
Şekil 4.8 Lörcher planında Jansen müdahalesiyle oluşan çarpılma 155
Şekil 4.9 Düzenlemiş bulvarlar, Ankara 157
Şekil 4.10 Ankara’da park ve yol düzenlemesi 158
Şekil 4.11 Adalet Bakanlığı, 1936-1939 160
Şekil 4.12 İsmet Paşa Kız Enstitüsü, Egli, 1930 161
Şekil 4.13 Anıtkabir, 1944-1953, Onat/Arda 162
Şekil 4.14 Anıtkabir yarışmasına gönderilen yerli projeler 163
Şekil 4.15 Kömür İşletmeleri’nde okuldan detay 173
Şekil 4.16 Kömür İşletmeleri’nde Ekonoma 174
Şekil 4.17 Kömür İşletmeleri’nde yönetici evi 175
Şekil 4.18 Sümerbank Yerleşkeleri 177
Şekil 4.19 Çankaya’da ev, Seyfi Arkan 179

vi
TÜRK DEVRİMİ VE DEVRİM MİMARLIĞI
EVRENSELLİK TEMELİNDE BİR ARAŞTIRMA

ÖZET

Bu çalışmanın amacı Türk Devrimi ve devrim mimarlığını dünya tarihi içinde evrensellik bakış
açısıyla yeniden değerlendirmektir. Bu değerlendirmede; evrensellik kavramı, Türk devrimi –
Aydınlanma devri – Fransız Devrimi karşılaştırması ve mimari araştırma alanı olarak da Paris
ve Ankara kentleri ele alınmıştır.
Mimarlık tarihi çalışmalarında Türk Devrimi ve devrim mimarlığı konu edilince alışılagelmiş bir
tarihsel sıralamaya gidilir. Buna göre Osmanlı devri ve devamındaki Türk mimarlığı, XVIII.
yüzyılda Barok, Rokoko, Ampir, XIX. yüzyılda seçmeci-canlandırmacı, yüzyılın sonu ve XX.
yüzyıl başında I. Ulusal Mimarlık, Cumhuriyet’in kurulmasından sonra Batıcı-kübik-modern ve
yüzyılın ortalarında da II. Ulusal Mimarlık olarak özetlenmiştir. Bu tarihsel sıralama yapılırken
Batı uygarlığındaki tarihsel gelişim ile paralellik kurulmaya çalışılmış; düşünsel ve toplumsal
gelişim göz önünde tutulmak istenmiştir. Ancak, burada atlanan bir nokta vardır: düşünsel ve
toplumsal altyapının aslında Osmanlı ve Türk gelişimine uymadığı gözardı edilmektedir.
Türk Devrimi ve devrim mimarlığını zaman skalasından bakarak Avrupa’daki gelişmelerle
değerlendirmek yanlış sonuçlara götürmektedir. Bu bakış açısı Osmanlı İmparatorluğu’nda
XVIII. yüzyıldaki iyileştirme çabalarını Aydınlanma olarak nitelerken Türk Devrimi’ni de temeli
olmayan bir modernleşme projesine oturtmaktadır. Zaman skalasının böyle bir
karşılaştırmada uygulanamayacağı, uygarlık yolunun başlangıcını hazırlayan matbaa
örneğinden ortaya çıkmaktadır. Avrupa ülkeleri ile Osmanlı İmparatorluğu arasında
matbaanın kullanıma geçmesi açısından ikiyüzelli yıllık bir fark vardır. Bu durum zaman
skalasındaki faz kaymasını da ortaya koymaktadır.
Oysa ki, evrensellik perspektifinden yapılacak bir yaklaşım, sadece Türk Devrimi ve devrim
mimarlığını doğru değerlendirmekle kalmamakta; aynı zamanda kıyaslamalı olarak Osmanlı
mimarlığını da tarih içindeki yerine oturtmaktadır. Evrensellik değerinden çıkartılan ölçüt,
mimarlığın arka planının da incelenmesine olanak vermekte; mimari ürünü biçemin ötesinde
değerlendirmeye de imkan tanımaktadır. Evrensellik değeri daha önceki çağlarda da çeşitli
bağlamlarda tanımlanmıştır ancak Aydınlanma Devri evrenselliğe “tam bağımsızlık” anlamını
vermiştir. Bu anlam “evrensel insan” ve “evrensel bilim” boyutlarında kendi göstermektedir.
Aydınlanma bağımsızlık yolunda insanın ilerlemesi için mücadele etmiştir. Bu mücadele üç
ana dogma ile hesaplaşma çerçevesinde gerçekleşmiştir: Monarşi – Kurumlaşmış din –
Metafizik. Bu çalışmada, aydınlanma’nın bu dogmalarla mücadele çerçevesinde tanımladığı
evrensellik bir ölçüt olarak devrim mekanlarını değerlendirmekte kullanılmıştır.
XVIII. yüzyıl Fransız devrim mekanı Paris ile XX. yüzyıl Türk devrim mekanı Ankara
evrensellik ölçütüyle incelendiğinde; iki devrim de Monarşi dogması ile mücadele etmiş, her
vii
iki devrim de yeni bir başkent kurmak isterken sadece Türk Devrimi bunu başarmıştır. İki
devrim de monarşiyi yıkarak cumhuriyeti kurmuş, iki kentte de yönetsel ve hukuksal binalar
inşa edilmiştir. Halkın özgürlüğünü ve ilerlemesini hedef alan bu iki devrim, mimarlık alanında
da halk için tasarıma yönelmiştir. Her iki devrim de kendi değer ve kavramlarını kentsel
mekana mimarlık üzerinden yansıtmışlardır. Fransız ve Türk devrim mimarlıkları, geleneği ve
taklidi reddetmişler, tasarımda aklı esas alarak kurumlaşmış din dogması ile mücadele
etmişlerdir. İşlevsellik ve yararcılık her iki devrim mimarları için de tasarımın araçları
olmuştur. Bilimsel düşünce hem tasarım hem de mimarlık eğitiminde temel alınmıştır. Mimari
ürün yaratmada bilimden yararlanma esası teşkil etmiş; metafizik dogması ile mücadele eden
bu yaklaşım, biçim, yapım yöntemi ve malzeme alanlarında da devrim gerçekleştirmiştir.
Bu sonuçlar Türk Devrimi’ni Aydınlanma’nın tanımladığı evrensellik temelinde Fransız
Devrimi ile birleştirmekte; iki devrimin biçimlendirdikleri devrim başkentlerini de düşünce,
eylem ve mimari ürün boyutlarında ilişkilendirmektedir.

viii
TURKISH REVOLUTION AND REVOLUTION ARCHITECTURE
A STUDY BASED ON UNIVERSALITY

SUMMARY

Present project is aimed to reconsider Turkish Revolution and revolution architecture in more
universal point of view. This evaluation takes the idea of universality, Turkish Revolution, Age
of enlightenment, and French Revolution into consideration. Two cities, Paris and Ankara
were selected for architectural research field.
Most studies concerning with Turkish Revolution and Revolution architecture have an
arrangement based on historical perspective. According to this, the age of Ottoman Empire
and consecutive Turkish architecture summarized as ecclectisist-revivalist, first and second
national architecture periods corresponding to XVIII, XIX and XXth centuries, respectively.
This approach is tried to keep the historical evaluation of Western civilization in parallel with
Turkish architecture. However, one important point is missing: the intellectual and social
background of western civilization do not properly match with Ottoman and Turkish
development.
Tailoring Turkish Revolution and revolution architecture according to time perspective and
estimating it by the developments taking place in Europe lead us to come inappropriate
conclusions. While this point of view calls the improvement efforts of Ottoman Empire in
XVIIIth century as “enlightenment”, puts Turkish Revolution on a modernism project which is
devoid of strong basis. Unsuitability of time scale for this type of comparison shows itself in
the example of printing press. The invention of printing press stands at the beginning of
civilisation road, although this facility reaches to Ottoman Empire with some delay,
approximately 250 years. This delay clarifies the phase shift between Western civilization
and Ottoman Empire.
On the other hand, an universal approach not only evaluates Turkish Revolution and
revolution architecture correctly but also settles Ottoman architecture down its place in
history. The criterion derived from universality makes possible to evaluate the background of
architecture as well as helps to appreciate the product more than its style. Although the
concept of universality described in various ways in previous times, during the age of
enlightenment it gained another meaning such as “absolute independence”. This meaning
expressed itself in concepts of “universal man” and “universal science”. Enlightenment
struggled with three main dogmas namely, monarchy, institualized religion and metaphysics
to move mankind forward in the way of independance. The universality which is described in
the context of struggle between enlightenment and these dogmas was used as a criterion to
evaluate the places where the revolutions take place.
Paris and Ankara, two different places in the world; evidenced revolutions in different times,
XVIIIth and XXth century, respectively. Both French and Turkish revolutions struggled with
monarchy, institualized religion and metaphysics. Although both tried to establish a new
ix