istanbul teknik üniversitesi fen bilimleri enstitüsü mimari tasarım eğitiminde öğrenciye ait kültüre

284 Pages·2010·21.81 MB·Turkish

ĐSTANBUL TEKNĐK ÜNĐVERSĐTESĐ (cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1) FEN BĐLĐMLERĐ ENSTĐTÜSÜ

MĐMARĐ TASARIM EĞĐTĐMĐNDE ÖĞRENCĐYE AĐT KÜLTÜREL
ŞEMANIN TASARIM SÜRECĐNDEKĐ ETKĐLERĐNĐN
ARAŞTIRILMASINDA KULLANILACAK BĐR YÖNTEM

DOKTORA TEZĐ
Gökçe KETĐZMEN ÖNAL

Anabilim Dalı: Mimarlık

Programı: Mimari Tasarım

TEMMUZ 2010
ĐSTANBUL TEKNĐK ÜNĐVERSĐTESĐ (cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1) FEN BĐLĐMLERĐ ENSTĐTÜSÜ

MĐMARĐ TASARIM EĞĐTĐMĐNDE ÖĞRENCĐYE AĐT KÜLTÜREL

ŞEMANIN TASARIM SÜRECĐNDEKĐ ETKĐLERĐNĐN
ARAŞTIRILMASINDA KULLANILACAK BĐR YÖNTEM

DOKTORA TEZĐ
Gökçe KET ĐZMEN ÖNAL
(502032017)

Tezin Enstitüye Verildiği Tarih : 08 Haziran 2010

Tezin Savunulduğu Tarih : 09 Temmuz 2010

Tez Danışmanı : Prof. Dr. Hülya TURGUT YILDIZ (ĐTÜ)
Diğer Jüri Üyeleri : Prof Dr. Ahsen ÖZSOY(ĐTÜ)
Prof Dr. Neslihan DOSTOĞLU (UÜ)
Doç. Dr. Tülin GÖRGÜLÜ (YTÜ)
Yrd. Doç. Dr. Nurbin PAKER
KAHVECĐOĞLU (ĐTÜ)

TEMMUZ 2010
ÖNSÖZ
Bu doktora tezi çalışmasının gerçekleştirildiği uzun süreçte bana her zaman ve her
konuda destek olan, değerli yardımlarını hiçbir zaman esirgemeyen, engin bilgi ve
tecrübesiyle bana sabırla yol göstererek zorlukları yenebilmemi ve bu çalışmayı
tamamlayabilmemi sağlayan danışman hocam sayın Prof. Dr. Hülya Turgut Yıldız’a
en içten saygı ve sevgilerimi sunarım. Tez sürecinde değerli fikirleri ile katkıda
bulunan Prof.Dr. Ahsen Özsoy ve Prof. Dr. Neslihan Dostoğlu’na ayrıca teşekkür
ederim. Çalışmanın uygulama aşamasındaki alan çalışmasında bana destek olan Yrd.
Doç.Dr. Nurbin Paker Kahvecioğlu ve Yrd. Doç.Dr. Hüseyin Kahvecioğlu’na da
teşekkürü bir borç bilirim. Bu çalışmanın hazırlanması sürecinde sürekli moral veren
aileme ve yakınlarıma, beni sürekli destekleyen, sevgisini hiçbir zaman esirgemeyen,
her türlü konuda bana yardımcı olan eşim Uzm. Dr. Bülent Önal’a en içten
teşekkürlerimi sunarım.

TEMMUZ 2010 Gökçe Ketizmen Önal

(Y.Mimar)

iii
iv
ĐÇĐNDEKĐLER
Sayfa
ÖNSÖZ .................................................................................................................. iii
ĐÇĐNDEKĐLER .......................................................................................................v
ÇĐZELGE LĐSTESĐ ............................................................................................. vii
ŞEKĐL LĐSTESĐ ................................................................................................... ix
ÖZET .................................................................................................................... xi
SUMMARY ......................................................................................................... xiii
1. GĐRĐŞ ..................................................................................................................1
1.1 Çalışmanın Amacı ve Kapsamı .......................................................................2
1.2 Çalışmanın Yöntemi ve Sınırları .....................................................................6
2.TEZ KONU ALANININ TANITILMASI- TEMEL KAVRAMLAR ............. 11
2.1 Kültür Kavramı, Tanım ve Anlamı ............................................................... 12
2.1.1 Đnsan, çevre ilişkileri ve kültür ................................................................ 14
2.1.2 Kültürel şema: bilişsel süreç, sembol ve anlam sistemi olarak kültür....... 19
2.1.2.1 Biliş ................................................................................................. 20
2.1.2.2 Bilişsel şema .................................................................................... 21
2.1.2.3 Kültürel şema ................................................................................... 23
2.1.3 Küreselleşme ve kültürel şema ............................................................... 26
2.2 Mimari Tasarımda Temel Kavramlar ve Yaklaşımlar ................................... 29
2.2.1 Kavramsal tasarım .................................................................................. 32
2.2.2 Yaratıcılık .............................................................................................. 34
2.2.3 Yaratıcı problem çözmede bilişsel yaklaşımlar ....................................... 39
2.2.3.1 ‘Yaratıcılığın 4P’leri’ modeli ........................................................... 43
2.2.3.2 Üretim-Keşif modeli ........................................................................ 45
2.2.3.3 Sezgisel Düşünme modeli ................................................................ 46
2.3 Mimari Tasarım Eğitimi ............................................................................... 49
2.3.1 Mimari tasarım eğitiminin bileşenleri ..................................................... 52
2.3.2 Mimari tasarım eğitiminde öğretme yöntemleri ...................................... 57
2.3.3 Mimari tasarım eğitiminde öğrenme ....................................................... 62
2.4 Bölüm Sonucu .............................................................................................. 66
3. KAVRAMSAL ÇERÇEVE: KÜLTÜREL ŞEMA, MĐMARĐ TASARIM
SÜRECĐ VE MĐMARĐ TASARIM EĞĐTĐMĐ ETKĐLEŞĐM SĐSTEMĐ ......... 72
3.1 Zihinsel Süreç olarak Kültür Bileşeni: Kültürel Şema ................................... 73
3.1.1 Kültürel bileşenler .................................................................................. 76
3.1.2 Zihinsel süreçler ..................................................................................... 78
3.1.3 Psikolojik süreçler .................................................................................. 79
3.2 Yaratıcı Problem Çözme Süreci Olarak Mimari Tasarım Bileşeni ................. 88
3.3 Mimari Tasarım Eğitimi Bileşenleri ............................................................. 90
3.4 Kültürel Şema, Mimari Tasarım Süreci ve Mimari Tasarım Eğitimi Etkileşim
Sistemi ......................................................................................................... 92
v
3.5 Bölüm Sonuçları .......................................................................................... 94
4. KÜLTÜREL ŞEMA, MĐMARĐ TASARIM SÜRECĐ, MĐMARĐ TASARIM
EĞĐTĐM ETKĐLEŞĐMĐ ANALĐZ MODELĐ .................................................. 98
4.1. Mimari Tasarım Sürecinde Kültürel Şemaların Etkilerinin Araştırılmasında
Kullanılacak Bilişsel Analiz Modeli ............................................................. 98
4.2 Modelin Geliştirilmesinde Kullanılan Yöntemler ....................................... 101
4.2.1 Bilişsel yöntem .................................................................................... 102
4.2.2 Bilişsel-davranışsal plan analizi ........................................................... 103
4.2.3 Protokol analizi .................................................................................... 113
4.3 Modelin Đkinci aşaması: Birey, Süreç-Ürün ve Ortam Analizleri ................ 127
4.3.1 I.Aşama: Birey analizi .......................................................................... 127
4.3.2 II. Aşama: Süreç-Ürün analizi .............................................................. 130
4.3.3 III. Aşama: Ortam analizi ..................................................................... 133
4.4 Bölüm Sonuçları ........................................................................................ 137
5. UYGULAMA: MĐMARĐ TASARIM SÜRECĐNDE BĐLĐŞSEL
AKTĐVĐTELERĐN VE KÜLTÜREL ŞEMALARIN ETKĐLERĐNĐN
MĐMARLIK ÖĞRENCĐLERĐ ÜZERĐNDE UYGULANMASI .................. 139
5.1 Araştırma Kapsamı .................................................................................... 139
5.2 Modelin Uygulanması ................................................................................ 142
5.2.1 Birey analizi ......................................................................................... 142
5.2.2 Süreç-Ürün analizi ............................................................................... 143
5.2.3 Ortam analizi ....................................................................................... 152
5.3 Analiz Sonuçları ........................................................................................ 152
5.3.1 Birey/Süreç-Ürün analizi sonuçları (1.sınıf Đ.T.Ü.Mimarlık Fakültesi
mimarlık öğrencileri) ........................................................................... 153
5.3.2 Birey/Süreç-Ürün Analizi Sonuçları (4.sınıf Đ.T.Ü.Mimarlık Fakültesi
mimarlık öğrencileri) ........................................................................... 162
5.3.3 Ortam analizi sonuçları ........................................................................ 171
5.4 Analiz Sonuçlarının Değerlendirilmesi ....................................................... 172
5.5 Bölüm Sonuçları ........................................................................................ 177
6. SONUÇLAR ................................................................................................... 189
KAYNAKLAR .................................................................................................... 193
EKLER ............................................................................................................... 203
ÖZGEÇMĐŞ ........................................................................................................ 267

vi
ÇĐZELGE LĐSTESĐ
Sayfa
Çizelge 1.1: Tez içeriği ve araştırma adımları. ..........................................................4
Çizelge 2.1: Kültürel bileşenler............................................................................... 18
Çizelge 2.2: Çevresel algılama ve bilme elemanları ................................................ 20
Çizelge 2.3: Mimari tasarımı öğretme yöntemleri. .................................................. 58
Çizelge 3.1: Kavramsal çerçeve: kültürel şema- mimari tasarım süreci ve mimari
tasarım eğitimi etkileşim sistemi. ........................................................ 93
Çizelge 4.1: Kültürel şema-mimari tasarım eğitimi-mimari tasarım süreci etkileşimin
saptanmasında kullanılacak analiz modeli. .......................................... 99
Çizelge 4.2: Modelin geliştirilmesinde kullanılan yöntem ve teknikler. ................. 102
Çizelge 4.3: Davranışsal plan analizi .................................................................... 104
Çizelge 4.4: Tasarım ürününün psikolojik özelliklerinin bilişsel-davranışsal plan
analizindeki karşılıkları. ................................................................... 107
Çizelge 4.5: Tasarım ürününün mekansal özelliklerinin bilişsel-davranışsal plan
analizindeki karşılıkları. ................................................................... 113
Çizelge 4.6: Bilgi kategorileri ve alt kategoriler. ................................................... 121
Çizelge 4.7: Eylem kategorileri ............................................................................ 122
Çizelge 4.8: Fiziksel eylem kategorileri ................................................................ 123
Çizelge 4.9: Algısal eylem kategorileri. ................................................................ 123
Çizelge 4.10: Fonksiyonel eylem kategorileri ....................................................... 124
Çizelge 4.11: Kavramsal eylem kategorileri .......................................................... 126
Çizelge 4.12: Analiz yönteminin birinci aşaması olarak birey analizi. ................... 128
Çizelge 4.13: Kültürel şema bileşenleri. ................................................................ 128
Çizelge 4.14: Birey analizinde kullanılacak kodlama şeması. ................................ 129
Çizelge 4.15: Analiz yönteminin üçüncü aşaması olarak süreç-ürün analizi. ......... 130
Çizelge 4.16: Tasarım protokolleri için kodlama şeması. ...................................... 132
Çizelge 4.17: Tasarımın kavramsal mekansal/psikolojik özelliklerine ait kodlama
şeması. ............................................................................................. 133
Çizelge 4.18 Analiz yönteminin ikinci aşaması olarak ortam analizi. .................... 133
Çizelge 4.19: Ortam analizinde kullanılacak görüşme formu içeriği. ..................... 134
Çizelge 4.20: Mimari tasarım eğitiminde gerçekleşen kavramsal tasarım sürecinde
bilişsel aktivitelerin ve kültürel şemaların etkilerinin saptanmasında
kullanılacak bilişsel analiz yöntemi. ................................................. 135
Çizelge 5.1: Tez çalışmasının uygulama bölümüne yönelik olarak ortaya atılan
hipotezler ve kullanılacak teknikler/açıklamalar. .............................. 140
Çizelge 5.2: Uygulama boyunca öğrencilere yöneltilen sorular ............................. 145
Çizelge 5.3: “Yuva, Ev” anlamına gelen konut için analiz çizelgesi örneği. .......... 146
Çizelge 5.4: Konutlar için bilişsel aktivitelerin değerlendirme çizelgesi örneği ..... 149
Çizelge 5.5: Konut değerlendirme çizelgeleri ....................................................... 151
Çizelge 5.6: Deneğin her üç tasarım ürünlerine yönelik sonuç çizelgesi ................ 151
vii
Çizelge 5.7: 1.sınıf mimarlık öğrencilerinin görüşme formunda yer alan sorulara
verdikleri yanıtlar ............................................................................. 154
Çizelge 5.8: 1.sınıf mimarlık öğrencileri “yuva olarak nitelendirilen konut”a ait kod
adetleri ve yüzde oranları ................................................................. 155
Çizelge 5.9: 1. Sınıf mimarlık öğrencilerinin “yuva olarak nitelendirilen konuta” ait
sonuçlar ........................................................................................... 156
Çizelge 5.10: 1.sınıf mimarlık öğrencileri “dönem başında kendileri için
tasarladıkları konut”a ait kod adetleri ve yüzde oranları sonuçları. ... 157
Çizelge 5.11: 1. sınıf mimarlık öğrencilerinin “dönem başında kendileri için
tasarladıkları konut”a ait sonuçlar .................................................... 158
Çizelge 5.12: 1.sınıf mimarlık öğrencileri dönem sonunda kendileri için
tasarladıkları konut” a ait kod adetleri ve yüzde oranları .................. 159
Çizelge 5.13: 1. sınıf mimarlık öğrencilerinin dönem sonunda kendileri için
tasarladıkları konuta ait sonuçlar ...................................................... 160
Çizelge 5.14: 1. sınıf mimarlık öğrencilerinin her üç konut arasındaki
karşılaştırmalar ................................................................................ 160
Çizelge 5.15: 1. sınıf mimarlık öğrencilerinin her üç konut arasındaki
biçimsel/kurgusal niteliklerin karşılaştırılması .................................. 161
Çizelge 5.16: 4.sınıf mimarlık öğrencilerinin görüşme formunda yer alan sorulara
verdikleri yanıtlar ............................................................................. 162
Çizelge 5.17: 4.sınıf mimarlık öğrencileri “yuva olarak nitelendirilen konut”a ait kod
adetleri ve yüzde oranları ................................................................. 163
Çizelge 5.18: 4. Sınıf mimarlık öğrencilerinin “yuva olarak nitelendirilen konuta” ait
sonuçlar ........................................................................................... 164
Çizelge 5.19: 4.sınıf mimarlık öğrencileri dönem başında kendileri için tasarlanan
konuta ait kod adetleri ve yüzde oranları .......................................... 165
Çizelge 5.20: 4. sınıf mimarlık öğrencilerinin “dönem başında kendileri için
tasarladıkları konuta” ait sonuçlar .................................................... 166
Çizelge 5.21: 4.sınıf mimarlık öğrencilerinin dönem sonunda kendileri için
tasarladıkları konuta ait kod adetleri ve yüzde oranları ..................... 166
Çizelge 5.22: 4. sınıf mimarlık öğrencilerinin “dönem sonunda kendileri için
tasarladıkları konuta” ait sonuçlar .................................................... 168
Çizelge 5.23: 4. sınıf mimarlık öğrencilerinin her üç konut arasındaki
karşılaştırmalar ................................................................................ 168
Çizelge 5.24: 4. sınıf mimarlık öğrencilerinin her üç konut arasındaki
biçimsel/kurgusal niteliklerin karşılaştırılması .................................. 169
Çizelge 5.25: 1 ve 4.sınıf mimarlık öğrencileri analiz sonuçları karşılaştırma
çizelgesi ........................................................................................... 170

viii
ŞEKĐL LĐSTESĐ
Sayfa
Şekil 2.1: Çalışmanın genel çerçevesi. .................................................................... 11
Şekil 2.2: Rapoport (1983) `un kültür kavram analizi .............................................. 16
Şekil 2.3: Kültür kavram analizi ............................................................................. 17
Şekil 2.4: Şemalar .................................................................................................. 22
Şekil 2.5: Kültürel şema etkileşim sistemi. ............................................................. 25
Şekil 2.6: Yaratıcılığı etkileyen temel bileşenler ..................................................... 36
Şekil 2.7: Problem çözme stilinin temelleri ............................................................. 40
Şekil 2.8: ‘Yaratıcılığın 4P’leri’kavramsal çerçevesi ............................................... 44
Şekil 2.9: Üretim –keşif modelinin bileşenleri. ....................................................... 45
Şekil 2.10: Stüdyo çalışmasında hızlandırılmış bilgi işleme süreci ve problemleri .. 54
Şekil 2.11: Tasarım ve araştırma arasındaki ilişkinin kavram test modelle
açıklanması ............................................................................................ 61
Şekil 3.1: Kültürel şema -Mimari tasarım süreci-Mimari tasarım eğitimi etkileşimi
konu alanı, kavramlar, yaklaşımlar. ........................................................ 73
Şekil 3.2: Birey/ kültürel şema bileşenleri. .............................................................. 74
Şekil 3.3: Kültürel şema. ........................................................................................ 75
Şekil 3.4: Süreç/ yaratıcı problem çözme sürecindeki bileşenler. ............................ 89
Şekil 3.5: Ortam/mimari tasarım eğitimi bileşenleri. ............................................... 91
Şekil 5.1: 1.sınıf mimarlık öğrencilerinden 101 numaralı deneğin kendisi için
tasarladığı eve ait eskizi ....................................................................... 148
Şekil 5.2: 1.sınıf mimarlık öğrencilerinden 101 numaralı deneğin kendisi için
tasarladığı eve ait bilişsel-davranışsal plan analizi ................................ 148
Şekil 5.3: 1.sınıf mimarlık öğrencilerinin “yuva olarak nitelendirilen konut”a ait kod
adetleri ................................................................................................. 156
Şekil 5.4: 1.sınıf mimarlık öğrencilerinin “yuva olarak nitelendirilen konut”a ait kod
yüzde oranları ...................................................................................... 156
Şekil 5.5: 1.sınıf mimarlık öğrencilerinin “dönem başında kendileri için tasarladıkları
konut”a ait kod adetleri ........................................................................ 157
Şekil 5.6: 1.sınıf mimarlık öğrencilerinin “dönem başında kendileri için tasarladıkları
konut”a ait kod yüzde oranları .............................................................. 157
Şekil 5.7: 1.sınıf mimarlık öğrencilerinin dönem sonunda kendileri için tasarladıkları
konut kod adetleri ................................................................................. 159
Şekil 5.8: 1.sınıf mimarlık öğrencilerinin dönem sonunda kendileri için tasarladıkları
konut kod yüzde oranları ...................................................................... 159
Şekil 5.9: 4.sınıf mimarlık öğrencilerinin yuva olarak nitelendirilen konuta ait kod
adetleri ................................................................................................. 163
Şekil 5.10: 4.sınıf mimarlık öğrencilerinin yuva olarak nitelendirilen konuta ait kod
yüzde oranları ...................................................................................... 164
ix
Şekil 5.11: 4.sınıf mimarlık öğrencilerinin dönem başında kendileri için
tasarladıkları konut kod adetleri ........................................................... 165
Şekil 5.12: 4.sınıf mimarlık öğrencilerinin dönem başında kendileri için
tasarladıkları konuta ait kod yüzde oranları .......................................... 165
Şekil 5.13: 4.sınıf mimarlık öğrencilerinin dönem sonunda kendileri için
tasarladıkları konut kod adetleri ........................................................... 167
Şekil 5.14: 4.sınıf mimarlık öğrencilerinin dönem sonunda kendileri için
tasarladıkları konuta ait kod yüzde oranları .......................................... 167

x