Table Of ContentTC.
MARMARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İLÂHİYAT ANABİLİM DALI
TASAVVUF BİLİM DALI
İSMAİL HAKKI BURSEVÎ’NİN TUHFE-İ HASEKİYE’SİNİN
BİRİNCİ BÖLÜMÜ (METİN VE TAHLİL)
(YÜKSEK LİSANS TEZİ)
MUAMMER CENGİZ
İstanbul, 2007
TC.
MARMARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İLÂHİYAT ANABİLİM DALI
TASAVVUF BİLİM DALI
İSMAİL HAKKI BURSEVÎ’NİN TUHFE-İ HASEKİYE’SİNİN
BİRİNCİ BÖLÜMÜ (METİN VE TAHLİL)
(YÜKSEK LİSANS TEZİ)
MUAMMER CENGİZ
Danışman: Prof. Dr. Mahmud Erol KILIÇ
İstanbul, 2007
II
İÇİNDEKİLER
KISALTMALAR............................................................................................VII
GİRİŞ..................................................................................................................1
I. İSMÂİL HAKKI BURSEVÎ’NİN HAYÂTI ve ESERLERİ.........................2
A. HAYÂTI.....................................................................................................2
B. ESERLERİ..................................................................................................4
II. TUHFE GELENEĞİ, İSMÂİL HAKKI BURSEVÎNİN TUHFELERİ VE
TUHFE-İ HASEKİYESİ................................................................................6
A. TUHFE GELENEĞİ....................................................................................6
B. BURSEVÎ’NİN TUHFELERİ......................................................................8
C. TUHFE-İ HASEKİYE................................................................................8
1. Çalışmamızın Muhtevâ ve Çerçevesi........................................................8
2.Çalışmada Tâkip Ettiğimiz Usûl ve Prensipler.........................................10
BİRİNCİ BÖLÜM
TUHFE-İ HASEKİYE’DE ELE ALINAN KONULAR.................................12
I. TEVHİD........................................................................................................13
A.GİRİŞ.........................................................................................................13
1. Mutasavvıfların Tevhîd Hakkındaki Görüşleri........................................13
2. Tevhîdin Mertebeleri..............................................................................15
3. Tevhîdin Kısımları..................................................................................20
B. BURSEVÎ’DE TEVHÎD ANLAYIŞI.........................................................20
Tevhîdin Mertebeleri..................................................................................21
a. Tevhîdin Sûreti...................................................................................21
b. Tevhîdin Mânâsı.................................................................................22
c. Tevhîdin Hakîkati...............................................................................22
II. HİLÂFET....................................................................................................24
A. GİRİŞ........................................................................................................24
1. Tasavvufta Halîfe ve Hilâfet...................................................................24
2. Tarîkatta Halîfe.......................................................................................25
a. Sûretâ Hilâfet......................................................................................25
b. Mânây-yı Hilâfet.................................................................................25
c. Hakîkî Hilâfet.....................................................................................26
3. Kur’an’-ı Kerim’de Hilâfet.....................................................................26
B. BURSEVÎ’DE HİLÂFET..........................................................................27
1. Hilâfetin Lüzûmu....................................................................................27
2. Hilâfetin Kısımları..................................................................................28
3. Hilâfet ve Hilâfet Makāmı......................................................................28
III. ZÂHİR-BÂTIN İLMİ................................................................................29
III
A. MUTASAVVIFLARIN ZÂHİR- BÂTIN İLMİ HAKKINDAKİ
GÖRÜŞLERİ.............................................................................................29
B. BURSEVÎ’YE GÖRE ZÂHİR-BÂTIN İLMİ............................................33
IV. ESMÂ-İ HÜSNÂ........................................................................................36
A. Giriş..........................................................................................................36
1. Kur’an’da Esmâ-i Hüsnâ Terkîbi............................................................38
2. İsm-i ‘zam............................................................................................40
3. Zât ve Sıfat Tâbirleri...............................................................................41
B. BURSEVÎ’DE ESMÂ-İ HÜSNÂ...............................................................41
V. MÜBÂYA‘A.................................................................................................44
A. GİRİŞ........................................................................................................44
1. Tasavvufta Mübâya‘a.............................................................................44
2. Mübâya‘a Merâsimi................................................................................46
B. BURSEVÎ’DE MÜBÂYA‘A.....................................................................47
1. Mübâya‘a ve Lüzûmu.............................................................................47
2. Mübâya‘a’nın Kısımları..........................................................................48
3. Mübâya’a’dan Hurûc..............................................................................49
IV. NÜBÜVVET VE VELÂYET.....................................................................49
A. GİRİŞ........................................................................................................49
1. Velâyet...................................................................................................51
2. Hâtemü’l-Enbiyâ Meselesi......................................................................52
3. Hâtemü’l-Evliyâ Meselesi.......................................................................53
4. Enbiyâ’nın Evliyâya Üstünlüğü..............................................................54
B. BURSEVÎ’DE NÜBÜVVET VE VELÂYET’İN YORUMU.....................55
1. Hatmü’n-Nübüvve..................................................................................55
2. Risâlet Mertebeleri.................................................................................56
İKİNCİ BÖLÜM
ESERDE GEÇEN TASAVVUFÎ KAVRAMLAR..........................................58
I. SEYR U SÜLÛK...........................................................................................59
A. GİRİŞ........................................................................................................59
1. Tasavvuf’ta Seyr u Sülûk........................................................................59
2. Seyr u Sülûkun Mertebeleri....................................................................60
a. Seyr İlallah..........................................................................................60
b. Seyr Fillah..........................................................................................61
c. Seyr Me‘alah.......................................................................................61
d. Seyr Anillah........................................................................................61
B. BURSEVÎ’DE SEYR U SÜLÛK...............................................................62
II. RİYÂZET-MÜCÂHEDE............................................................................64
A. GİRİŞ........................................................................................................64
1. Tasavvufta Riyâzet ve Mücâhede............................................................64
2. Riyâzet ve Mücâhede’ye Dâir Âyet ve Hadisler......................................66
B. BURSEVÎ’DE RİYÂZET VE MÜCÂHEDE.............................................67
III. ZİKİR.........................................................................................................71
A. TASAVVUF’TA ZİKİR KAVRAMI.........................................................71
IV
1. Zikre İşâret Olunan Âyet ve Hadisler......................................................72
2. Zikir Telkîni...........................................................................................74
B. BURSEVÎDE ZİKİR..................................................................................75
a. Kalbî Zikir..........................................................................................75
b. Cehrî Zikir..........................................................................................75
c. Hafî Zikir............................................................................................75
IV. SOHBET.....................................................................................................78
A. GİRİŞ........................................................................................................78
1. Âyet ve Hadislerde Sohbet Kavramı.......................................................79
2. Mutasavvıfların Sohbet Hakkındaki Düşünceleri....................................80
3. Sohbetin Faydaları..................................................................................82
B. BURSEVÎ’DE SOHBET KAVRAMI........................................................82
1. Sohbet’in Mânâ ve Muhtevâsı.................................................................82
2. Sohbet’in Türleri....................................................................................84
a. Sohbet-i Cismâniye.............................................................................84
b. Sohbet-i Rûhâniye...............................................................................84
c. Sohbet-i İlâhiye...................................................................................84
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
TUHFE-İ HASEKİYE METNİ.......................................................................87
I. Lâ ilâhe illallâh...............................................................................................89
II. Muhammedü’r-Rasûlüllâh...........................................................................122
II. İbn-i ‘Abdillah.............................................................................................167
III. İbn-i Abdülmuttalib....................................................................................181
IV.İbn-i Hâşim.................................................................................................210
SONUÇ...........................................................................................................222
BİBLİYOGRAFYA........................................................................................224
V
.
ÖNSÖZ
Cenâb-ı Hakk’ın nâmütenâhi ilmi ölçüsünde O’na hamd u senâlar eder, Habîb-i
Edîbine ve âl-i beytine salât u selâm ederim.
İslâm’ın rûhî hayatı olan tasavvuf’a beşer bugün dünden daha muhtaçtır. Zîra
günümüz insanı madde planında çok ileri gitmiş ama maneviyata karşı hâla çok açtır.
Bu durum tasavvuf tarihçilerine, mutasavvıflara ve engin İslam tasavvuf kültürümüze
olan ihtiyâcın ne derece yüksek olduğunu göstermektedir.
Osmanlı bir çok alanda olduğu gibi tasavvuf sâhâsında da çok velûd müellifler
yetiştirmiş ve bu müellifler tasavvuf ilmine bir çok eser kazandırmışlardır. İsmâil
Hakkı Bursevî (1137/1725) de Osmanlı döneminde yaşamış ve bu alanda çok eser
vermiş müelliflerimizdendir.
Geçmişle bu günün ittisalini sağlam tesis ederek geleceğe bu kültürü taşımak
çok mukaddes bir vazîfedir. Biz de bu yolun erkânını henüz yeni hecelemeye başlamış
mübtedî bir tilmiz olarak, boyumuzu aşkın bu işe dâir bir şeyler yapmaya kalkıştık.
İsmâil Hakkı Bursevî hazretlerinin Tuhfe-i Hasekiye isimli eserin ilk bölümünü
günümüz Türkçe harflerine aktararak inceleme girişiminde bulunduk.
Bu tezi hazırlama sürecinde benden yardımlarını esirgemeyen ve çalışmamda
bana yardımcı olan tez danışmanım çok kıymetli Prof.Dr.Mahmud Erol Kılıç hocama,
ve bu konuyu seçmemde ve çalışma esasları noktasında bana yol gösteren değerli
hocam Prof. Dr. Mustafa Tahralı beye ve Prof. Dr. H.Kâmil Yılmaz hocama en kalbî
minnet ve şükranlarımı sunarım.
Muammer CENGİZ
Bağlarbaşı, 2007
KISALTMALAR
a.g.e. :Adı geçen eser
b. :İbn
bkz. :Bakınız
bsk. :Baskı
c. :Cilt
c.c. :Celle celâlühü
çev. :Çeviren
DİA :Türkiye Diyânet Vakfı İslam Ansiklopedisi
haz. :Hazırlayan
hz. :Hazreti
İst. :İstanbul
ktp. :Kütüphâne
m. : Mîlâdî
MÜİFV :Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Vakfı
MÜSBE : Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
neş. :Neşriyat
nr. :Numara
ö. :Ölümü
r.a. :Radıyallâhu anh
s. :Sayfa
s.a.v :Sallallâhu aleyhi vesellem
terc. :Tercüme
thk. :Tahkik eden
vd. :Ve diğerleri
vr. :Varak
vs. :Vesâire
yay. :Yayınları
GİRİŞ
I. İSMÂİL HAKKI BURSEVÎ’NİN HAYÂTI ve ESERLERİ1
A. HAYÂTI
Bursevî, Zi’l-ka‘de 1063/Eylül 1653’te Aydos’ta doğdu. Uzun süre Bursa’da
yaşadığı ve orada vefât ettiği için “Bursevî”, bir müddet Üsküdar’da ikāmet ettiğinden
Üsküdârî, tarikatına nisbetle de Celvetî nisbeleriyle anılır. Şiirlerinde “Hakkî” mahlasını
kullanmıştır. Bursevî nisbesiyle meşhur olmuştur. Babası Mustafa Efendi ve annesi
Kerîme Hanım’dır.
İsmâil Hakkı’nın babası İstanbul’un Aksaray semtinde yaşamasına rağmen İsmâil
Hakkı’nın doğumundan bir yıl evvel evi yanınca âile olarak Aydos’a gidip
yerleşmişlerdir. İsmâil Hakkı üç yaşındayken babası onu Aydos’ta bulunan Celvetî
şeyhi Osman Fazlı İlâhî (ö. 1102/1691)’nin huzûruna götürürürdü.
Yedi yaşında annesini kaybeden Bursevî’ye büyükannesi bakmaya başladı.
İsmâil Hakkı, Aydos’ta Osman Fazlı Efendi’nin halîfesi Ahmed Efendi’den bâzı
dersler aldı. Osman Fazlı Efendi’nin ilk halîfelerinden Edirne halîfesi Abdülbâki Efendi
tarafından Edirne’ye götürüldü ki o dönemde İsmâil Hakkı henüz on bir yaşındaydı
(1074/1664). Edirne’de bulunduğu sürede Abdülbâki Efendi’den çeşitli ilimlerden
dersler aldı ve hüsn-i hat ile meşgul oldu. Abdülbâki Efendi, yanındaki eğitimini
tamamlayan İsmâil Hakkı’yı bir mektupla İstanbul’a Osman Fazlı Efendi’ye gönderdi.
(1083/1672).
Osman Fazlı Efendi’den tasavvufî eğitiminin yanısıra zâhirî ilimlerle ilgili dersler
de aldı. Diğer bâzı hocalardan da özellikle Farsça dersler aldı, manzûm ve mensûr
eserler okudu ve mütâlaa etti. Bursevî’nin özellikle Edirne’deki tahsîli daha ziyâde
zâhirî ilimlerle ilgilidir. İstanbul’daki tahsili ise bunlara ek olarak Bâtınî ilimlerle
1 Bu kısım İsmâil Hakkı Bursevî, Rûhu’l-Beyân Kur’an Meâli ve Tefsîri, İstanbul: Erkam, 2005, c.I.,
s.9-59., isimli eserin giriş kısmında Ali Namlı tarafından hazırlanan İsmâil Hakkı Bursevî
Hazretlerinin Hayâtı ve Eserleri bölümünden ve yine Ali Namlı, İsmâil Hakkı Bursevî Hayâtı,
Eserleri, Tarikat Anlayışı İstanbul:İnsan,2001 isimli eserinden faydalanılarak kaleme alınmıştır.
Description:smâil Hakkı Bursevî hazretlerinin Tuhfe-i Hasekiye isimli eserin ilk kulub ehlini eğer becersen üf senin hâline âbâ-i hakîkiyyeye 'âksın ve insan