İslamda Yönetim Ve Adalet Anlayışı

21 Pages·2016·0.47 MB·Turkish

İslamda Yönetim Ve Adalet Anlayışı

Hikmet Adem [email protected]

Öz
İlk İslam Devleti Medine-i Münevvere’ de kurulmuş, Rasûlullah s.a.v, on yıllık süreçte devle-
tin temel kurum ve kurallarını şekillendirmiştir. İslam, yönetim anlayışında adaletin, en ücra yere
kadar ulaştırılmasını istemiştir. Hz. Ömer bunu şöyle demiştir: ‚Fırat ve Dicle nehirleri kenarında bir
oğlak kaybolsa, korkarım ki Allah, onu Ömer’den sorar.‛
İslami Yönetim
Amaç değil araçtır. Şeyh Edebali’nin: ‚İnsanı yaşat ki devlet yaşasın‛ sözü bunun için söy-
lenmiştir.
İslami Yönetim; ilme, barışa önem veren özgün ve evrensel bir sistemdir. Dünya ve ahiret ayrımı gibi
düalist bir anlayışa sahip değildir. Hiç ölmeyecekmiş gibi Dünya için yarın ölecek gibi ahiret için ça-
lışmayı esas alır.
İslam, halkın temel hak ve hürriyetlerini koruyup her ne sebeple olursa olsun zulme asla rıza göster-
mez. Fırsat ve Kanun karşısındaki eşitlik prensibi olmazsa olmaz şartıdır.
İslam devleti, yönetilenler arasında güven, kardeşlik, dayanışma, hakkı gözetme ve hoşgörünün ya-
yılmasını hedeflemiş bunun toplumsal bazda ete-kemiğe bürünmüş şekli olan ‚Hisbe‛ teşkilatını
kurmuştur.
İslami idare, insan patentli hiçbir rejime benzemez, tamamen kendi nev’i şahsına münhasır
olup onda hakimiyet bila kayd-ı şart Allah’ındır. Devlete düşen ise Allah’ın ahkamını tanzim ve tat-
biktir.
Yönetim Esasları
1-Tevhid: Allah ismini yüceltme ve yayma seferberliğidir. Tevhid, İslam toplumlarının muharrik gü-
cüdür.
2-Emanet: Yönetim sadece yönetenlere emanet edilmemiş; Yönetenlerin ‚denetlenmesi ‛ de kamuya
emanet edilmiştir.
3-Adalet: Hukuk devletinin temelidir. "Allah, insanlar arasında hüküm verdiğiniz zaman, adaletle
hükmetmenizi emreder." (Nisâ, 58) ) ayeti ile toplumsal meselelerde adalet temel esas olarak belirlen-
miştir
4-Liyakat: Devlet Başkanı Müslüman, hür, akıllı, ergin, erkek ve ehliyetli, ilim sahibi ve kabiliyetli bir
kimse olacaktır.
5- Şura: Kur’an’da müminlerin hemen her işinin müşavere ile olduğu açık olarak belirtilmektedir.
Devlet başkanı idari kararları şûra ile alır 6-Meşruiyet: Yöneticinin meşruiyetini kaybetmemesi için,
İstişare yapması, liyakat, ehliyet sahibi ve adil olması gerekir.
Yönetim ve Adalet
İslam, getirdiği sosyal, ahlakî özellikleri olan adaletli bir yönetimi savunur, yönetimde adalete ibadet
kadar önem verir. Bu hususta yöneten ile yönetilen hatta Peygamber ile ümmeti eşittir. Nitekim Resu-
lullah: "Ey insanlar! Ben bir kimsenin sırtına kırbaçla vurdumsa, gelsin benim sırtıma kısas yapsın. Bu
suretle ben Rabbimin huzuruna müsterih olarak çıkayım." Demiştir.

* İlahiyatçı araştırmacı-yazar

72 YIL: 7 SAYI: 17
GİRİŞ *İslam Devleti evrensel bir mesaja dayandığı
için zamanla topraklarını genişletti.
Mekke devri, Müslümanların on üç yıl *-Hz. Peygamber s.a.v, Muhacirler ile Ensar
müşriklerin karşı tepki ve amansız hücumuna arasında kardeşlik kurdu.
maruz kalarak zorluk, sıkıntı, işkence ve zu- (M. Beşir Eryarsoy, İlk Anayasa Işığında Pey-
lüm gördükleri; müşrik düzenin hâkimiyeti gamber'in Kurduğu Devlet, Düşünce Dergisi,
altında inim nim inledikleri yıllardır. Mek- sayı 1, 2)
ke’de Müslümanların değil devlet kurmasına, İlk İslam Devletinin yapısını ortaya koyan 50
toplu ibadet etmelerine dahi cahiliye ve şirk küsur maddelik anayasa, aynı zamanda Dünya
hegemonyasının baronları engel olmuşlardır. tarihinin ilk yazılı anayasasıdır diyen Hayret-
Ondan dolayı İslam, kendi evrensel anlayışına tin KARAMAN meseleyi şöyle özetlemektedir:
uygun bir devlet yapısını ve yönetim çatısını ‚Bu vesika amme hukuku ile ilgili mevzularda
ancak Medine-i Münevvere safhasında te’sis düzenleyici ve bağlayıcı kaideler getirmekte,
edebilmiştir. devlet iktidarını tesis etmekte, icra ve kaza
Hz. Peygamberimiz s.a.v, İslâm Devle- fonksiyonlarına ait meseleleri ele almakta,
tinin temellerini hicretten önce -akabe bey'atle- farklı zümreleri tabi olacakları hukuki man-
ri ile- atmaya başlamıştır. Hicret ile Medine- zumede selbest bırakarak teşrii sahada da dü-
tü'n-Nebi (Peygamber şehri) adını alan Yesrib, zenleyici davranmaktadır. İktidar ve teb’anın
İslâm devletinin ilk kurulduğu kutlu mekân hak ve vecibeleri metinde yer almıştır. Hulasa
olmuştur. Burada ilk İslâmî anayasa hazırlan- ilk anayasa, insanlık tarihinde başlı başına bir
mış ve yürürlüğe girmiştir. inkılap teşkil etmektedir. ( H. Karaman, Ana
Rasûlullah (s.a.v), Medine-i Münevvere’ de hatlarıyla İslam Hukuku, I, 168-169)
hicretinden vefatına kadar geçen on yıllık süre
boyuncaİslâm devletinin gerekli bütün temel I.BÖLÜM
kurumlarını, vahiy rehberliğinde şekillendir- A-İSLAM’DA YÖNETİM
miş, Ashâb-ı Kiram da bu kurumlara ilk muha-

tap olma şerefini ihraz etmişlerdir.
İslam dinine göre insan, yeryüzüne bir
Hz. Peygamber s.a.v’in vefatından ön-
takım üstünlüklerle donatılarak halife gönde-
ce tamamlanan İslâm, bütün kurumlarıyla
rilmiştir. İşte bu, hem yeryüzünde –Allah adı-
beşeri sistem ve düzenleri beraber devlet dü-
na- bir takım işler yapmak ve hem de kendini
zeni ile de tamamen farklı ve benzersizdir.
ve çevresini idare etme kabiliyetine sahip ol-
İslam, insanlık tarihinde en mükemmel ve son
mak demektir. Bu sorumluluğu Efendimiz sav
yegâne din olduğu için devlet ve yönetim an-
şöyle beyan buyurmuşlardır:‚ Hepiniz sorum-
layışında da aynı mükemmelliği öngörerek her
lusunuz, yükümlülüğünüz altındakiler(i idare
hususta adaletin, en ücra yerde bile tahakku-
etmek) den hesap vereceksiniz. Bu, akıllı ve
kunu emretmiştir. Nitekim Hz. Ömer bunu
mükellef her insanın dünyada imtihan sırrına
şöyle dile getirmiştir: ‚Fırat ve Dicle nehirleri
binaen deruhte ettiği bir sorumluluk mevkii-
kenarında bir oğlak kaybolsa, korkarım ki
dir.
Allah, onu Ömer’den sorar.‛
Bir de Peygamber Efendimizin: ‚Ben, namaz

ve diğer ibadetlerle emir olunduğum gibi in-
İlk İslam Devletinin Yapısı
sanları yönetmekle de emir olundum.‛ Şeklin-
de ifade ettiği daha özel bir yönetim vardır:
*İslâm Devleti bağımsız bir devletti, varlığı Bu, Müslümanların işlerini görmek, onlara
gerçek kişilere dayanıyordu. hizmet etmek gibi ağır bir sorumluluk isteyen
*Hz. Peygamber'e itaat mutlak olup ona itaat- ve insanların yükünü deruhte etmek anlamına
ten başka yol yoktu. gelen başta ‚Devlet Başkanlığı‛ olmak üzere
*Yahudi ve Arap kabileleri yapılan antlaşma- vezaret ve devletin üst makamlarını ihraz et-
larla İslâm devletine ram oldular. mektir.
*Medine şehri sınırları, İslâm devletinin ilk İşte bu bölümde üst düzey yönetim kadrosu-
topraklarıydı. nun bilmek ve uymak zorunda oldukları;
YIL: 7 SAYI: 17 73
İslami yönetim esasları ve İslam’da yönetimin İslam dinine göre yönetim sadece yönetenlere
özelliklerini göreceğiz. emanet edilmemiştir. Yönetenlerin ‚denetlen-
A-1.İslam’da Yönetim Esasları mesi sorumluluğu‛ da kamuya emanet edil-
A-1.a.Tevhid miştir. Hz. Ebu Bekir’i seni kılıçlarımızla dü-
zeltiriz diye uyaran sahabe örneğinde olduğu

gibi.(İslam Kültür ve Medeniyetinin Esasları,
Tevhit: ‚Allah’tan başka ilah yoktur,
MEB, s. 40)
Muhammed onun resulüdür‛ anlamına gelen

‚La ilahe illallah, Muhammedün Resulullah‛
A-1.c. Adalet
cümlesine kalp ile inanıp bunu dil ile ifade
etmemektir.‛
Kur’an-ı Kerim’de peygamberlerin tevhid mü- Adalet, hukuk devletinin temelidir. O
cadeleleri anlatılmıştır. Nitekim bir ayette, itibarla Hz. Allah, insanların adalete uygun
‚Senden önce gönderdiğimiz her Peygamber’e: davranmasını isteyerek; ‚Şüphesiz Allah, ada-
‚Benden başka tanrı yoktur, bana kulluk edin, leti, iyilik yapmayı, yakınlara yardım etmeyi
diye vahiy etmişizdir."(Enbiya, 25) buyurul- emreder; hayâsızlığı, fenalık ve azgınlığı da
maktadır. Bütün peygamberler tarafından yasaklar.‛(Nahl, 90) ayeti ile toplumsal mesele-
değişik toplum şartlarında ve farklı zaman lerde adaleti temel esas olarak belirlemiştir.
dilimleri içinde yürütülen ‚tevhid mücadelesi‛ Toplumda güvene dayalı sosyal hayatın temi-
yaşadıkları toplumu tevhid toplumu yapma ni, haksızlıkların ortadan kaldırıldığı bir sis-
mücadelesidir.( İ. Lütfi Çakan, Mehmed Sol- tem olan adalet anlayışı ile gerçekleşecektir.
maz, K. Kerim’e Göre Peygamberler ve Tevhid Uygulamada adaletin bozulmamasının iki
Mücadelesi, s. 2.) teminatı vardır:
Hz. Peygamber'in, kurduğu İslam devleti ile -İmana dayalı ahlak<
farklı şartlar ve farklı usullerle verdiği müca- -Cemiyetin, emanet ve sorumluluk duygusu
dele ‚İ’la-i kelimetillah‛ seferberliğinden başka içinde gerçekleştireceği denetim.( Kur’anYolu,
bir şey değildir. Böylece Tevhid, İslam toplum- II, s. 82-83.)
larının muharrik gücü olmuştur. Nitekim Ne-
cip Fazıl, bunu ne güzel ifade etmiştir: A-1.d. Liyakat
‚Ey genç adam, bu düstur sana emanet olsun:
Ötelerden habersiz nizama lânet olsun!‛ İslam’da hangi vasıflara sahip kimsele-
(Çile, s.371.) rin yönetici yapılacağı ‚Allah size, emanetleri
mutlaka ehline vermenizi ve insanlar arasında
A-1.b. Emanet hükmettiğiniz zaman adaletle hükmetmenizi
emreder."(Nisa, 58) ayetiyle ortaya konulmuş-
İslam’da emanet, her halükarda titiz- tur. Toplumu yönetme bir emanet olarak gö-
likle korunması gereken maddî veya manevî rülmüş ve bunun liyakat sahiplerine verilmesi
değerler manzumesidir. istenmiştir. Devlet başkanlığı makamı, aklıyla,
Emanetler, ehline verilir ve o da onları canı ilmi ve dürüstlüğüyle temâyüz etmiş kimsele-
pahasına korur. Devletin hizmet makamları da rin meydana getirdiği kurulun seçtiği kişiye
emanettir, dolayısıyla asla ihanet edilemez. emânet olunur. ( MEB, age. 40)
Nitekim Hz. Peygamber (s.a.v.) Mekke’yi fet-
hedince, çeşitli kabilelerde bulunan vazifeleri A-1.e. Şura
yeniden düzenleyerek Kâbe’nin anahtarlarını
Abdüd-dar oğullarından almıştı. Amcası Ab- Kur’an’da müminlerin hemen her işi-
bas, bu hizmetin kendisine verilmesini talep nin müşavere ile olduğu çok açık olarak belir-
edince: ‚Allah size, emanetleri mutlaka ehline tilmektedir:
vermenizi ve insanlar arasında hükmettiğiniz *‛Dünya işlerinde reylerini al."(Al-i İmran,
zaman adaletle hükmetmenizi emreder."(Nisa, 159)
58) ayeti geldi. Anahtarlar yine Osman b. Tal- *‚Baba ile ana, birbirlerine danışıp anlaşarak
ha’ya teslim edildi. ( Kur’an Yolu, Diyanet, çocuğu memeden kesmek isterlerse günah
Türkçe Meâl ve Tefsir, II, s.82) olmaz."(Bakara, 159)
74 YIL: 7 SAYI: 17
Peygamberimiz de: ‚Onların işleri aralarında -Kanun karşısında bütün fertlerin eşitliğini
müşavere edilir."(Şura, 38) ayeti doğrultusun- sağlanmalıdır.
da meşveret prensibini pratiğe geçirmiştir. -Emanet ve adalet esaslarını yerine getirenli-
Mesela: Mute Savaşında orduyu sefere gönde- yakatli
rirken üç komutan tayin etmiş, şayet üçü de -Meşruiyet kazanmış olan ‚ulu’l-emre‛ uymak
şehit olursa aralarından birini komutan seçme- zorunludur.
leri için sahabenin istişare etmelerini istemiştir. Adil bir yönetim, herhangi bir fert ve zümre
Böylece İslam’ın alâmetifarikası haline gelen diğer fertlere yahut zümreye imtiyazlı davra-
‚müşavere‛, Gerçek nicelik ve niteliğiyle diğer namaz; bütün fertler eşittir. Aksi takdirde yö-
kültür ve milletlerde rastlanmamaktadır. Me- netim meşruiyetini kaybetmiş olur.( Mevdûdî,
sela eski Yunan ve Roma toplumlarında var İslam’da Hükûmet, s. 513-516.)
olan demokrasi uygulamaları toplumun bütün
kesimlerini kapsamıyordu. Cahiliye dönemi A-2. İslami Yönetimin Özellikleri
Mekke toplumunda kabile başkanları Darun-
Nedve’de toplanıyorlardı. Aldıkları kararlara İnsanlık tarihi, Milletleri birbirinden
toplumun katılımı söz konusu değildi. (S. KU- ayırmaya yarayan özelliklerle doludur. Esasen
TUP, Fi Zılalil-Kur’an, XIII, S.136) insanlık fıtratı da bunu gerektirir. Nitekim bir
Binaen aleyh Devlet başkanı idari kararları ayette: ‚Ey insanlar! Doğrusu biz sizi bir er-
şûrayla alır, onu, bunun dışında bir tutum ve kekle bir dişiden yarattık. Ve birbirinizle ta-
davranışa hiçbir mazeret sürükleyemez. Nite- nışmanız için sizi kavimlere ve kabilelere ayır-
dık<..‛(Hucurat, 13) Bu farklılıklardan biri de
kim Karaçi’de Seyyid Süleyman Nedvi başkan-
milletlerin yönetim tarzlarıdır. İşte nev’i şahsı-
lığında 1951’de toplanan İslam âlimleri de:
na münhasır olan İslami bir yönetimin bazı
‚Devlet başkanı, şuun-ı İslamiyeyi tek başına
özellik ve güzellikleri şunlardır:
yürütmeye kalkışarak istibdat yolunu tutamaz;

devlet işleri şura usulüne göre yürütülür;‛ A-2.a.Hürriyet
diyerek ‘istişare’ prensibine bilhassa vurgu
yapmışlardır. (Osman Eskicioğlu, İslam Hu- Râgıb el-İsfahânî hür kelimesini, köle-
nin zıddı olarak tanımlamıştır. (el-Müfredât,
kuku Açısından Hukuk ve İnsan Hakları,
‚hur‛ maddesi)
s.254.)
Kuşeyrî’ye göre hürriyet, ‚kulun yaratılmışla-

ra köle olmaması, maddeler âlemindeki her-
A-1.f. Meşruiyet
hangi bir gücün onun üzerinde etkisinin bu-

lunmamasıdır.‛ (Risâle, II, 460-463)
İslam’da yönetim anlayışında meşrui-
Kur’an ve sünnette, insanların eşitliği ve Hz.
yet‚ Ey iman edenler! Allah’a itaat edin, Pey-
Âdem’in neslinden geldiği ifade edilmiştir.
gamber'e itaat edin. Sonra kendinizden olan
(Hucurat, 13) Buna göre hürriyet, insan şeref
emir sahiplerine itaat edin." (Nisa, 59) ilahi
ve haysiyetinin ayrılmaz bir unsurudur. Hz.
emrine dayanır. O nedenle Teşri’ icra ve hü-
Ömer, Mısır Valisi Amr. b. As’a şöyle çıkışmış-
kümleri tatbikte keyfilik olmaz.
tır: Annelerinden hür olarak doğan insanları
İslam, yöneticinin meşruiyetini kaybetme-
ne zamandan beri köle yaptınız?
mesi için bazı esaslar getirmiştir:

- Yöneticinin seçimi istişare ile yapılmalıdır.
A-2.b. İlim ve İrfan
-Liyakat ve ehliyet sahibi olana yöneticilik

verilmelidir.
İslamiyet, ilim tahsilini ibadet sayarak
-Yönetici aldığı görevin emanet olduğunu
insanlığı ilme sevk eden yegâne dindir. O iti-
bilmelidir.
barla İslam,‚İlim dini‛ olarak tesmiye edilmiş-
-Emanete ihanet etmemeyi kendine şiar edin-
tir. Zira Kur’an’ın ilk inen ayetleri ‚OKU‛
melidir.
diye başlar.(Alak, 1-5) Medeniyetlerin en
-Güvenilir olan yönetici, toplumu adaletle
önemli etken unsuru bilgidir. İslam-ilim terki-
yönetmelidir.
biyle oluşan kültür, Müslümanlara ‚tevhid‛
YIL: 7 SAYI: 17 75
eksenli bir dünya görüşü kazandırmıştır. Müs- nin özellik ve güzelliklerindendir. Nitekim
lümanlar da İslam’ın bu dünya görüşünü bü- Şeyh Edebali’nin Osman Gaziye nasihatname-
yük medeniyetler kuran devlete dönüştürmüş- sindeki: ‚İnsanı yaşat ki devlet yaşasın‛ sözü
lerdir. Nitekim İslam medeniyeti ilk devrinde- bunu ifade etmektedir. (Zeki Duman, İslam
ki gibi kalmamış, Müslümanların geliştirdikle- Medeniyeti: Allah Merkezli İlk ve Tek Evrensel
ri yeni ilimlerin kazandırdığı bilgiler çerçeve- Medeniyet, zekiduman.com/İslam-
sinde zenginleşmiştir. medeniyeti.html)
Bu gelişmede rol oynayan üç önemli etken
şunlar olmuştur: İslami esaslar, müslümanla- A-2.f.. İslam’ın adaleti esas alması
rın düşünce faaliyetleri ile ilmi faaliyetlerdir.
(AlparslanAçıkgenç,Bilgi,Medeniyetveİslam Kur’an’a göre insan, kendi aleyhine de olsa
http://www.koprudergisi.com/index.asp?Bolu adaletten ayrılmamalıdır.(Nisa,135)Müslüman
m=EskiSayilar&Goster=Yazi&YaziNo=479) devlet adamları adaleti emreden Kur’an’ı ken-
dilerine rehber edinmişler ve yönetimleri al-
A-2.c. Özgünlük tındaki farklı dinlere mensup insanlara karşı
bile adil olmuşlardır.
Yapılan fetihlerle İslam devletinin sı-
nırları hızla genişlemiş, Arapların dışında da A-2.g. Mahallilik-Örfilik
pek çok millet İslam’ı benimsemiştir. M. 632’de
Hicaz topraklarında doğan ve kısa sürede geli- İslam bir taraftan evrensel mesajlar ta-
şen İslam, karşılaştığı Yunan, İran, Hint, Bi- şırken öbür taraftan mahalli özellik ve farklı-
zans gibi milletlerin bilim ve düşünce mirasını lıkları göz ardı etmez. İslam hukukunda, ma-
almış, onları kendi tevhit potasında eriterek halli meselelerde yerel unsurlar da nazarı-
özgün bir medeniyet ortaya koymuştur. dikkate alınmıştır. Bu sebeple örf ve adetler,
edille-i şer’iye (fıkhın dört ana dellilin) den
A-2.d. İnsana büyük değer verilmesi sonra fer’i delillerden biri olarak kabul edil-
miştir:
İslam’a göre insan, yeryüzünde Al- Nitekim:
lah’ın halifesi ve yaratılmışlar içinde en üstün * Mecelle’de: ‚Örf ile maruf olan meşrut gibi-
ve en güzel suret ve sirette yaratılmış bir var- dir; Örf ile tayin, nass ile tayin gibidir.‛ Mad-
lıktır. ( İsra, 70; Tin, 4) O itibarla Kur’an ve deleri yer almıştır.
sünnette yer alan ilkeler, insanın bu değerlerini *Hanefi Fukahası da kadıların, mahalli örf ve
koruması dolayısıyla her iki dünya mutlulu- adetleri bilmesini şart koşmuşlardır.
ğuna kavuşması içindir.(Bakara, 201) *İslam’da, yeni Müslüman olan milletlerin
değerlerine ( İslam’a aykırı olmazsa) saygı
A-2.e.İslam’ın, insana hizmeti ibadet olarak gösterilir.
kabul etmesi *İnsanların yerel anane ve giyimine karışılmaz.
Bunlar, İslam’ın yerel değerlere verdiği önemi
Müslümanlar insanların faydasına iş- göstermektedir. İslam kendi ilkelerini ortaya
ler yaparken din, dil ve ırk ayrımı gözetme- koymuş, bunlar etrafında insanları serbest
mişlerdir. ‚Halka hizmeti Hakk’a hizmet‛ bırakmıştır. Buna göre Araplar kendi kültürel
olarak telakki etmişler ve her zaman Yara- unsurları ile bir İslam medeniyeti oluştururken
tan’dan ötürü yaratılanı sevmeyi kendilerine Türkler de İslam’a dayalı farklı medeniyetler
düstur edinmişlerdir. Peygamber Efendimiz, meydana getirmişlerdir. Dolayısıyla Endülüs
‚insan vefat edince, üç ameli müstesna, onun İslam medeniyeti ile Hint İslam medeniyeti,
amel defteri kapanır: Sadaka-i cariye, faydalı birbirinin aynısı olmadığı gibi tamamen birbi-
ilim, salih bir evlat‛ buyurarak bu hususa dik- rine zıt da değildir. (Osman Keskioğlu, Fıkıh
kat çekmiştir.(el-Edebü’l-Müfred, 28 ) Tarihi ve İslam Hukuku, s.35-36; Abdulkadir
Böylece hiçbir milletin ve devletin yönetim Şener, İslam Hukukunda Örf, s. 102; Ebû
anlayışında olmayan insana müteveccih gerçek Zehrâ, Fıkıh Usûlü, Terc. A.Kadir ŞENEL, İs-
manada hizmet anlayışı sadece İslam devleti- lam Hukuku Metodolojisi, s. 234.)
76 YIL: 7 SAYI: 17
A-2.h. Evrensellik aynı anda bulunması halinde bir devlet yöne-
timinden bahsedebiliriz ancak. Öyle ise bunları
İslam, bütün insanlığa gönderilmiş teker teker görerek yönetimdeki fonksiyonla-
yegâne dindir. O itibarla İslam uygulamaları rını da anlamış olalım.
ile de evrenseldir: Ticari hayatta düzgün tartı,
mağdur kim olursa olsun, ayrıma tabi tutul- B-1.Yöneten = Devlet Başkanı
maksızın, yardıma layık görülmesi, kafir bile
olsa mazlumun ahından kaçınılması, eşitlik, Buna ‚ imam-ı kebir, halife ve emirul-
hürriyet, kararlara iştirak, azınlık-çoğunluk ve müminin‛ dahi denir. Teftazani: ‚Din ve dün-
bütün bunları ihtiva eden ‚insan hakları‛ ya işlerini tedvir için İslam devletinin genel
prensipleri üzerine olan kuralların sınıf, ırk, başkanıdır‛ diye tarif eder. İ. Teymiye: ‚İnsan-
cinsiyet ayrımı yapılmaksızın bütün insanlığa ların yönetilmesi dinin en büyük önem atfetti-
hitap etmesi İslam hukukunu evrensel kılan ği işler arasındadır. Öyle ki bu olmadan dinin
bazı uygulamalardır. ayakta kalması zordur. Çünkü insanların mas-
İşte bu evrensellik ilkesi İslam’ın, Kutlu Nebi- lahatlarının gerçekleşmesi ancak bir araya
nin hicreti ile önce Medine’ye ardından dün- gelmeleri ile mümkündür. Bunun için de on-
yanın dört bir tarafına ulaşmasını sağlamış- ları yönetecek bir baş icap eder.‛ Demekte-
tır.(MEB, age, 42-43) dir.(Zühayli, İs. Fıkhı Ans. VIII, 393, 394)
O halde İslam’ın devlet anlayışında ‚Halife‛
A-2.i. Sulh adı verilen Başkana ait detayları görelim şim-
di<
Tevhit mücadelesi veren peygamberle-
rin hayatları incelendiğinde hepsinin, kendile-
B-1.a. Devlet Başkanı olmanın şartları
rine yapılan her türlü şiddet ve hiddete karşı

sulh ile karşılık verdikleri görülür. Nitekim
Ehli ilim, halife ve vezirde şu şartların
Peygamberimizin de:
bulunmasını öngörmüşlerdir: Müslüman, hür,
*Mekke döneminde müşriklerin her türlü şid-
akıllı, ergin, erkek ve ehliyetli bir kimse olacak.
det ve tecrit uygulamalarına karşı sulh ve sa-
Liyakatta maddi ve manevi yeterlilik birden
lahı tercih ettiği, *Medine döneminde hicret ile
aranmıştır. Maddi hususta reşit, sağlıklı olması
birlikte; Medine’nin yerlileri olan Evs ve Haz-
lüzumlu görülürken, manevi olarak bu yükü
rec kabileleri arasında yıllar yılı süregelen
taşıyabilecek ilim ve kabiliyete sahip olması
savaşı keserek barışı sağladığı,
esas alınmıştır. Bilgi müktesebatının içtihat
*Çevre kabileler ile barış anlaşmaları yaptığı,
derecesinde olması ihtilaflıdır.
*Hudeybiye Barış Anlaşması ile Mekkeli müş-
Bunlar, bütün mezheplerin üzerinde ittifak
riklerle anlaşma yoluna gittiği,
ettiği –olmazsa olmaz- şartlardır. Bazı (Bakıl-
Bilinmektedir.
lani gibi) ulama, adil ve Kureyş soyundan
İslamiyet’in hızla yayılması, haiz olduğu, hak-
olmayı hilafet şartlarından saymışlar-
kaniyet ve sulhdan başka bir şeye dayalı de-
dır.(KARAMAN, age. I,194-195)
ğildir. İslam, barışı bir lütuf değil, insan haysi-
Şah Veliyyullahid-Dehlevi: Bütün bunlarla
yetinin korunmasının zorunlu aracı olarak
beraber cesaret ve üstün bir feraset şartını ek-
görmüştür. (Ömer Nasuhi Bilmen, Muvazzah
leyerek şöyle demiştir: Halifede bir şart da
İlmi Kelam, s. 112-114)
şudur: İnsanların ona rıza göstermesi hatta bu

hususta icma etmeleri gerekir ki ona saygılı
B. YÖNETİMİN SACAYAKLARI
davransınlar. Böylece o peygambere niyabet
makamına halel gelmemiş olsun. (Şah Veliy-
Cenabı Hak her şeyi bir denge üzerine yullahid-Dehlevi, Huccetullahil-baliğa, Darul-
yaratmıştır. Buna göre yönetim mekanizması- marife, Beyrut, 2004, II, 261)
nın da ahenkli durmasını sağlayan unsurları Farabi, işi salt ahlaki ve felsefi zaviyeden ele
veya başka bir ifade ile sacayakları vardır: alarak farklı bir bakış açısı ile bir takım şartlar
Yöneten, yönetilen ve toprak. Bunlardan birisi öne sürmüştür.
olmadan diğerleri işe yaramaz. Üçünün da
YIL: 7 SAYI: 17 77
Farabiye göre Yöneticide bulunması lazım buyurulmuştur. O sebeple emir sahibi olmak,
gelen Vasıflar yetki sahibi olmak demektir. Yetkili olmak da
a)-Bedeni vasıflar: Yöneticinin bedeni uzuvla- sorumluluk boyunduruğu altına girmektir.
rının beklenen icraatı görecek şekilde tam ol- Yönetimin başında olan kimse, vazifesini
masıdır. yapmaz veya sü-i istimal ederse veyahut da
b)-Akılla ilgili üç vasıf: İyi anlama; güzel hıf- ehliyetini kaybederse sonucuna katlanmak
zetme ve üstünzekaya sahip bulunmalıdır. mukadder olur.
c)-Konuşmayla ilgili vasıf: Yönetici, meramını
en etkili şekilde muhatabına aktarabilmesidir. Devlet Başkanının bazı Görevleri
d)-Öğrenme vasfı: Yöneticinin öğrenme konu- *Devletin başı olduğu için millet ve devlet
sunda hevesli ve öğrenmeyi seven bir nitelikte işinden birinci derecede sorumludur.
olmasıdır. *Devlet ve millet menfaatine olan şeyleri
e)-Ahlakla ilgili olan nitelikler ise altı tanedir. kabine ve sivil toplum kuruluşları ile istişare
1- Yöneticinin yeme-içme ve cinsellikte aşırıya eder.
kaçmaması, mala yani (boş )söz ve işlerden *Hiçbir ahvalde hukuku çiğneyemez.
uzak durmasıdır. *Hiçbir mazeret, halkına zulüm ve işkence
2-Dürüstlüğü sevmesi, yalandan nefret etme- yapmasına kapı açmaz.
sidir. *Hukuk ve insanlık umdeleri karşısında
3-Asil ve asaleti tercih etmesidir. tebaadan farklı ve imtiyazlı değildir. Yani yar
4-Para-pula karşı zaaflarla malul olmamasıdır. gılanabilir.
5- Adaleti sevmesi, zulümden nefret etmesi, *Allah’a karşı yerine getirmesi gereken inanç
başkasının hakkını teslim eden bir erdemliliğe ve kulluk vazifelerinde eksiği yok, fazlası
sahip olmasıdır. vardır.
6-Gerekli işlerde kararlı, cesur olması, çekin- *İslam’ı korumakla yükümlüdür.
gen ve pısırık olmamasıdır. *Toplumda emniyet ve asayişi sağlamak
Ona göre bu durumdaki liderin başka vasıf- zorundadır.
ları daha olmalıdır. *Cihad etmek
a)-Lider hakim yani düşünce derinliğine sahip *Devletin gelirlerini legal olarak toplayarak
bir kapasitede olmalıdır. adil ve düzenli bir şekilde harcar.
b)- Geçmiş yönetimin koyduğu yasaları bilmeli *Maaşları adilane dağıtmak
ve aynen uygulamalıdır. *Amme hizmetlerinin düzgün yapılmasını
c)- Aklı evvel olup seri bir intikal kabiliyetine sağlamak.
sahip bulunmalıdır. *Ezan, Cuma ve Bayram namazları ile Oruç ve
d)-İnsanları dış saldırılardan korumak için Hac ibadetlerinin ifasını sağlamak.
savaş tekniklerini bilmelidir. *Kamu düzenini sağlamak.
Farabi’nin en fazla önemsediği nitelik ‘hikmet’ *Etrafına etten duvar örerek ulaşılmaz olma-
niteliğidir. Ona göre yönetici bu sıfatlardan malıdır. Çünkü mağdur ve mazlumların inilti-
hepsini elde edebilir. Fakat hikmet vasfından si Rahmanın arşını dahi titretir. Allah ile arala-
mahrum olursa devlet yöneticisiz kalmaya rında perdeler derhal kalkar. Neticede:
mahkûmdur. (DİA, XII, 154; Füsusul-medeni, Mazlumun ahı indirir şahı.
Çev. Hanifi ÖZCAN, 9 Ey. Ün. Yay. İzmir *Devletin mal ve itibarını korumak. Çünkü
1987, s. 38-54) bunlar emanettir. Devlet malında henüz tüyü
bitmedik yetimlerin hakkı vardır. Bunlara
B-1.b. Devlet Başkanının Yetkileri ve Gö- ihanet eden asla iflah olmaz. Hz. Ömer’in
revleri mum ve yular hadisesi der-hatır edilmelidir.
İslam Devletin itibarı ise İslam dini ve Müslü-
İslam’da salahiyet ile mesuliyet müte- manların izzet ve şerefini temsil eder. O sebep-
kabil yani birbirine denktir. Biri olmadan diğe- le en başta korunması gereken mukaddes de-
ri terettüp etmediği gibi bunlar, iki kişiye de ğerlerdendir. ( KARAMAN, age, I,170-171;
bölüştürülemez. Ayeti kerimede: ‚Kimse baş- Zühayli, age VIII, 393, 394)
kasının yükünü çekmez‛ diye ifade
78 YIL: 7 SAYI: 17
B-1.c. Ülül-emrin Hilafet müddeti ve azli kula itaat olmaz‛(Ebu Davut, 15/87) şeklinde
gelmektedir. Nitekim Hz. Ebû Bekir, halîfe
Demokrasilerde muvakkat, Monarşi- seçildiğinde ‚ulul-emre itaatin şartlarını‛
lerde ise müebbed olan bu süre İslam’da liya- Kur’an ve Sünnet’e uymaya endekslemiştir:
kat ve fiili şartların devamına bağlıdır. Ölüm, -Ben halifeniz olarak, uygulamalarımda Allah
çekilme ve azil meydana gelirse hilafet sona ve Resulüne itaat ettiğim müddetçe bana itaat
erer. Azil sebepleri ana hatlarıyla ikidir: edin. Şâyet Allah ve Resûlüne isyan eder-
1)- İmani ve ahlaki sebepler: Adaletsizlik, sem;‚bana itaat edin‛ deme hakkım yoktur.
haksızlık, zulüm, küfür ve şirk hali ile Ümme- Bunun üzerine orada hazır bulunan topluluk-
tin aleyhine bir durumun tesebbütü yani sübut tan birisi kalkar ve şöyle der:
bulmasıdır. Bazıları ‚böyle bir duruma teşeb- -Ya Ebû Bekir! Bilesin ki, en ufak bir eğriliğini
büs‛ dahi azil için kafidir‛ demişlerdir. Çünkü görürsek seni şu kılıçlarımızla doğrulturuz.
bu ahvalde emanete liyakat sukut eder.(H. Binaen aleyh ülül-emre itaat, körü körüne ol-
Karaman, Mukayeseli İslam Hukuku, I, 139- madığı gibi üzerindeki emanetin şartlarını zayi
140; M. Hamidullah, İslam Peygamberi, İrfan etmesi halinde de caiz değildir. Çünkü ‚Zalim-
yay. İst. 1990, II. 883-884) lere en küçük bir meyil dahi göstermeyin; aksi
Ayetlerde: takdirde Cehennemin dehşetli azabı size do-
*‛Ey iman edenler! Adaleti titizlikle ayakta kunur.‛(Hüd, 113) mealindeki âyet bunu an-
tutun, kendinizin, ana-babanızın ve akrabanı- latmaktdır. ( Zühayli, age, VIII, 433; M. Hami-
zın aleyhine de olsa Allah için şahitlik eden dullah, age. II. 883-884)
kimseler olun. (Haklarında şahitlik ettikleriniz)
zengin veya fakir olsunlar, Allah onlara (siz- B-2.Yönetilen ( Teb’a-Halk)
den) daha yakındır. Hislerinize uyup adaletten
sapmayın, (şahitliği) eğer, büker (doğru şahit- İslâm devletinin teb’ası, inansın veya
lik etmez), yahut şahitlik etmekten kaçınırsa- inanmasın, devlet otoritesine uyar. Çünkü
nız (biliniz ki) Allah yaptıklarınızdan haber- merkezi otoritesi olmayan bir devlet, devlet
dardır. (Nisâ, 135) *‚Muhakkak ki, Allah, size olmaz. Nitekim ya devlet başa ya kuzgun leşe
emanetleri ehline vermenizi ve insanlar ara- atasözümüz bunun için söylenmiştir. Devlet
sında hükmettiğiniz zaman adaletle hükmet- demek hiyerarşi demektir ki bununla devlet ile
menizi emreder.‛ (Nisâ, 58) şeklinde emre- teb’a karşılıklı hak ve vazifelerini ifa ederler.
dilmiştir. Bu da memlekette sulhu-salah, huzur ve ahenk
2)- Bedeni Kusurlar: A’ma, sağır ve dilsiz ol- meydana getirir.
mak, el ve ayağını kaybetmek gibi vazifesini
yapmaya engel kusurlardır.(KARAMAN, Ana B-2.a.Teb’anın İmama karşı vazifeleri
hatlarıyla<... I, 201-202)
İki vazifesi vardır: Meşru işlerde zor-
B-1.d. Ülül-Emre İtaat luk çıkarmayıp kesinlikle yardımcı olmak ve
desteklemek. Diğeri de legal hallerde itaat
Meşru emir sahiplerine itaat şarttır. Ni- etmektir. Allah elçisi; adil yöneticiye itaati
tekim Kur’an’da: ‚Ey iman edenler! Allah’a, şöyle dile getirir: "Her kim bana itaat ederse,
Peygamber’e ve sizden olan ülül-emre (emir şüphesiz Allah'a itaat etmiş olur ve her kim
sahiplerine) de itaat edin! Bir hususta anlaş- bana isyan ederse, Allah'a isyan etmiş olur.
mazlığa düştüğünüzde, Allah’a ve ahirete Her kim imama itaat ederse bana itaat; her kim
inanıyorsanız, onu Allah ve Resulüne arz edin. imama isyan ederse bana isyan etmiş
Bu, daha iyi ve sonuç bakımından da daha olur."(Buhârî, Ahkâm, I)
güzeldir‛ buyuruluyor. (Nisa, 59)
Ancak bu ayette; Allah ve resulüne itaatin B-2.b.Teb’anın Devlete karşı Hakları
mutlak;‚ anlaşmazlığa düştüğünüz takdirde Umumi ve siyasi olmak üzere iki kısma ayrılır:
Allah ve Resulüne arz edin‛ cümlesinden ülül-
emre itaatin ise mukayyed olduğu anlaşılıyor.
Zira Hadisi Nebevide: ‚Allah’a ısyan halinde

YIL: 7 SAYI: 17 79
ba. Umumi Haklar liyetlerinin gelişmesi ve topluma faydalı olmak
için ortaya konulacak yararlı eylemlerdir.
Siyasi vasfı olmayan, İslam devletinin İslam’ın bu hususta verdiği hürriyetler şun-
bir teb’ası olmak itibariyle elde edilen haklar- lardır:
dır ki müsavat ve hürriyet ana başlıkları ile
ifade edilirler: Şahsi hürriyet, inanç ve ibadet hürriyeti, iş
hürriyeti, mülk edinme hürriyeti, sosyal yar-
Müsavat dımdan istifade hakkı, Yaşama hakkı, Çalışma,
ticaret yapma hakkı, Eğitim-öğretim hakkı,
Bütün insanlar eşittir. Âdem ile Hav- mesken ve özel hayatın gizliliği ve dokunul-
va’nın çocukları olmak cihetiyle birbirlerine mazlığı hakkı<(H.KARAMAN, age, I, 205-
karşı herhangi bir imtiyaz hakkına sahip değil- 213)
lerdir. Cinsiyet, ırk, kan ve renk gibi farklılık- Bunlara aynı zamanda temel insan hakları da
lar Veda Hutbesinde ifade buyurulduğu gibi denir.
asla ve kat’a bir üstünlük sebebi değildir. Allah b.b. Siyasi haklar
katındaki üstünlük ise takva iledir. (Hucurat,
13) Seçme ve seçilme, danışma ve konuş-
İşbuna göre her vatandaşın eşit durumda ma, murakabe, azletme, vatandaşlık hakkı,
oldukları hususlar şunlardır: düşünce ve düşündüğünü ifade etme, bilgi
1)- Kanun önünde eşitlik edinme ve haber alma, dilediği yerde ikâmet
Bu hususta Halife ile teb’a hatta Pey- ve seyahat etme, kendini savunma haklarıdır.
gamberle ümmeti arasında fark yoktur. Mek-
ke’nin fethinden sonraki hırsızlık hadisesinde B-2.c. İnsan Unsurunun kısımları
Efendimizin: ‚Vallahi kızım Fatıma hırsızlık İslâmî devlet, insan unsurunu yani yönettiği
yapsa onun da elini keserdim.‛ Buyurması teb’ayı iki kısımda ele alır:
gibi. Yine Peygamberimiz ile Hz. Ukaşe ara-
sında geçen Kısas hadisesi bu eşitliğin numu- c.a. Müslüman vatandaşlar
ne-i imtisalidir.
2)- Muhakemede eşitlik İslâmî devletin rüknü aslisi müslü-
manlardır. İslâmî tâbiiyet, imana dayalı olup,
Yargılama safhasında yönetici ile yö- müslümanlığını ilân eden her insanın İslami
netilen eşit şekilde yargılanır. Hiçbir kimse hükümlere göre yaşayabileceğini öngörür.
diğeri aleyhine farklı konuma sahip değildir.
Hz. Ömer’in Zeyd b. Sabit ve Fatih Sultan c.b. Gayr-i Müslim (Zimmi) vatandaşlar.
Mehmet’in Hızır bey tarafından muhakeme
edilirken görmek istemedikleri farklı muamele Herkesin müslüman olamayacağı bir
gibi. gerçektir. Bu bakımdan İslâmî devlet, müslü-
3)-Fırsat eşitliği man olmayan vatandaşlarına karşı da en adil
tavrı belirlemiş; onlara İslâm'ın müslümanlar
İslam dini, bu hususta da hiç kimseyi
için verdiği teminata ek olarak ‚inanç hürriye-
diğeri lehine veya aleyhine kayırma hak ve
ti‛ de vermiştir. Zimmîlere verilmiş bütün bu
hukuku temin etmez. Bil’akis Peygamberimi-
haklar, halife dâhil, kimse tarafından ihlâl edi-
zin ifadesiyle: ‚Ey Âdem’in çocukları hepiniz
lemez.
tarağın dişleri gibi eşitsiniz‛ diye cihan şümul
İslam Devlet’inin gayri müslim vatandaşlarına
bir deklarasyon yayınlar.
sağladığı can, mal, ticaret, ırz-namus, kendi

dinlerine göre inanç ve ibadet güvenliğine
Hürriyet
mukabil onların üzerlerine terettüp eden bazı
Tabii ki bu sınırsız bir hürriyet, hürri-
vazifeler vardır: Zimmîler, cizye verir; İslâm
yet değildir. Çünkü başkasının hak ve hürriye-
aleyhine propaganda yapamaz; "müslümanla-
tinin başladığı yerde özgürlük diye bir şey
ra karşı eyleme geçemez", kendi dinlerinde
düşünülemez. Buradaki hürriyet, insanın kabi-
yasak olan fiilleri yaptıklarında İslâm
80 YIL: 7 SAYI: 17
hükümlerinin kendilerine uygulanmasını ka- Müslümanların kardeş olduklarını ha-
bul ederler. ( Hikmet ÂDEM, İslam Hukukun- tırlamaları, birbirine arka çıkmaları, birbiriyle
da Cizye ve Harac, 11-12) kenetlenmeleri bazı ayetlerde şöyle ifade bu-
yurulmuştur:
B-2. d. İslam Toplumunu ayakta tutan *‛Allah, kendi yolunda kenetlenmiş bir yapı
İlkeler gibi saf bağlayarak savaşanları sever.‛ (Saf, 4)
*‛Allah ve Resûlüne itaat edin, birbirinizle
İslamiyet, yeni bir toplum inşa etmiş- çekişmeyin; sonra korkuya kapılırsınız da
tir. İlkelerini ilahi kaynaktan alan İslam saye- kuvvetiniz gider. Bir de sabredin. Çünkü Allah
sinde Müslümanlar yüzyıllarca ayakta kala- sabredenlerle beraberdir. (Enfal, 46)
bilmiştir. Toplum, İslam ilkelerinden saptığın- * ‚Mü’minler ancak kardeştirler.‛ (Hucurat,
da ise fesada uğramıştır. İslam toplumunun 10) ayet-i kerimesi, ırkına, rengine ve kabilesi-
varlığı için bazı hayati olan ilkeler şunlardır: ne bakılmaksızın bütün Müslümanların kardeş
olduğunu ilan eder. Bugün modern dünyanın
d.1. Güven toplum dayanışması olarak gördüğü ve aradığı
Güven duygusu fert ve toplumun oluşum, asırlarca önce Medine’de tesis edil-
huzurlu yaşaması için başta gelen bir etkendir. miştir. Hz. Peygamber (s.a.v.) tarafından Ensar
Zira ilişkilerin yürümesi, can, mal ve diğer ile Muhacir’in kardeş ilan edilmesiyle ortaya
değerlerin korunması hep güvene bağlıdır. çıkan kardeşlik hukuku, Müslüman millet ve
Güven ortamının kaybolduğu bir toplumda devletini diğer toplumlardan ayırmıştır.
haksızlık, zulüm, birbirini kandırma gibi nega-
tif davranışlar yaygınlık kazanır, birlik- d.3. Yardımlaşma ve Dayanışma
beraberlik ortadan kalkar. Sonuçta insan ru-
hunda ve toplumun yapısında onulmaz hasar- İslam toplumu, yardımlaşma ve daya-
lar meydana gelir. Onun içindir ki bütün din- nışma sayesinde güç-kuvvet bulup yükselmiş-
ler, akıl, can, mal ırz-namus inanç teminatını tir. Sahabe-i Kiram Kur’an’a uyarak, Hz. Pey-
sağlamak için gelmişler ve bunu ihlal edenleri gamber’in (s.a.v.) önderliğinde yardımlaşma-
de cezalandırmışlardır. nın ve dayanışmanın eşsiz-zirve örneklerini
İslam devleti güven üzerine tesis edilmiştir. O vermişlerdir. Hatta Peygamberimiz ’in, Hicre-
nedenle Müslüman idarecilerin esas görevi, tin 5. senesinde baş gösteren kıtlık nedeniyle,
toplumun emniyetini sağlamaktır. Hz. Pey- Mekkeli Müşriklere bile yardım etmesi İs-
gamber (s.a.v.), Medine Sözleşmesi ile hem lam’da yardımlaşmanın insanî boyutunu gös-
şehirde yaşayan tüm inanç gruplarının güve- termesi bakımından oldukça manidardır. (M.
nini kazanmış, hem de şehri güvenli hale ge- Asım KÖKSAL, İslam Tarihi, VI, 150)
tirmiştir. ( DİA, XXII, s. 328; XXIII, s. 21.) İslam toplumunda muhtaç insanlara yardım
edilmesi dini bir borçtur. Buna göre;
Prototip bir İslam Devleti: Osmanlı * Çalışma gücü olmayan, çalıştığı halde ihti-
Güven, Osmanlı Devletinin temel özel- yaçlarını karşılayamayan fakir ve yetimlerin,
liğidir. O yüzden Osmanlı Devleti toprakların- muhtaç ve düşkünlerin temel ihtiyaçları devlet
daki güven ortamı tarih boyunca dikkati calip tarafından karşılanır.
olduğundan çok sayıda yabancı, Osmanlı top- *İyilik yapılırken kimse incitilmez. Ayet-i Ke-
raklarına iltica etmiştir. İsveç kralı 12. Şarl, rimede: ‚Mallarını Allah yolunda harcayıp da
Osmanlı ülkesinde uzun süre mülteci olarak arkasından başa kakmayan, fakirlerin gönlünü
kalmıştır. 19. yüzyılda Rusya’nın baskısından kırmayan kimseler var ya, onların Allah katın-
kaçan binlerce Macar, Osmanlı Devleti’ne sı- da has mükâfatları vardır. Onlar için korku
ğınmıştır. yoktur, üzüntü de çekmeyeceklerdir.‛ (Bakara,
262] diye emir edilmiştir.
d.2. Kardeşlik * Müslümanlar, günah ve düşmanlığa değil,
iyilik ve takva üzerine yardımlaşma ve daya-
İslam kardeşliği İslam toplumlarını nışmaya davet edilir: ‚İyilik ve (Allah'ın ya-
birleştirecek en kuvvetli bağdır. saklarından) sakınma üzerinde yardımlaşın,
YIL: 7 SAYI: 17 81