Table Of ContentİSLÂM ÂLİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
HİCRİ DÖRDÜNCÜ ASIR
ABDULLAH BİN ADÎY:
Hadîs ve fıkıh âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Abdullah bin Adiy bin Abdullah bin Muhammed İbn-i
Mübârek el-Cürcânî olup, künyesi, Ebû Ahmed’dir. 277 (m. 890) senesinde Zil-kâ’de ayının başlarında
doğdu. Kendi şehrinde İbn-i Kattan, hadîs âlimleri arasında ise İbn-i Adîy ismiyle meşhûr oldu. İlim öğ-
renmek ve hadîs-i şerîf toplamak için İskenderiye ile Semerkand arasında bir çok şehri dolaşmıştır. 365
(m. 976) târihinde Cemâzil-âhır aynım başlarında Gürcan’da vefât etti. İbn-i Adîy, Abdurrahmân bin Kâ-
sım er-Revvâs, Ebû Ukayl Enes bin es-Selm, Ebû Huleyfe el-Cemhî, Hasen bin Süfyân, Behlül bin İshâk
el-Enbârî, Ebû Abdurrahmân en-Nesâî, Muhammed bin Yahyâ el-Mervezî, Ebû Ya’lâ el-Musûlî, Abdan
el-Ahvâz, Ebû Arûbe ve daha birçok âlimden ilim tahsil etmiş, hadîs-i şerîf öğrenmiştir. Kendisinden de
Ebû Abbâs bin Ukde, Ebû Sa’îd el-Maliyenî, Hasen bin Râmîn, Hamza bin Yûsuf es-Sehmî ve daha bir
çok âlim ilim öğrenmiş ve hadîs-i şerîf rivâyetinde bulunmuşlardır.
İbn-i Adîy; hadîs ilminde sika (güvenilir, sağlam) bir râvi, fıkıh ilminde yüksek bir âlim, harâmlardan
son derece kaçan, dünyâya ehemmiyet vermeyip, mubahların çoğunu terk etmiş bir âbid (çok ibâdet
eden), herkes tarafından sevilen ve sayılan bir zât idi.
297 (m. 909) yıllarında ilim öğrenmek için Şam’a, daha sonra Mısır ve başka yerlere gitti. İlim öğ-
renmekteki gayreti pek ziyâde olup, her türlü zorluklara göğüs gererdi. Hiçbir şey onun bu azmini kıra-
madı. Uzun yıllar hiç yatak yüzü görmedi. Verdiği hükümler ve beyanları, kendinden evvel ve sonra ge-
len âlimlerin hepsinin ilmine ve hükümlerine uygun idi. Kadılar ve âlimler onun hükümlerini aynen kabul
edip onun bildirdiğiyle hükmettiler, iyilik ve hayır arayanlar onun sözlerine ve kitaplarına uyup, onlarla
amel ettiler.
Hâkim bin Asâkir de onun kendisine müracaat edilen güvenilir bir râvi olduğunu bildirmiş, Hamza
es-Sehmî ise, “O hadîs ilminde hâfız (yüzbin hadîs-i şerîfi râvileriyle ezbere bilen) i’timâd edilir bir âlim,
sağlam bir râvidir. Zamanında onun gibisini görmedim” demiştir.
Hamza es-Sehmî şöyle anlatmıştı: Dâre Kutnî’ye zâif hadîsleri bildiren kitap sordum. O, “Sende
İbn-i Adîy’in kitabı var mı?” dedi. Ben de “Evet” dedim. Bana: “O, sana yetecek kadar bilgi verecek mü-
kemmellikte bir kitapta” dedi.
Halîlî buyuruyor ki: “İbn-i Adîy, hâfıza ve heybet yönünden, benzeri bulunmayan, bir zâttı. Abdullah
bin Muhammed’e, İbn-i Adîydin mi, yoksa İbn-i Kânî’nin mi hâfızasının daha kuvvetli olduğunu sordum.
O da: “Elbetteki İbn-i Adîy’in hâfızası daha kuvvetlidir” diye cevap verdi.
Ahmed bin Müslim’in de: “Başkaları okuduktan bir şeyi ezberlemeye çalışırlarken, o çoktan onu
ezberlerdi” dediğini işittim.
Onun bildirdiği bir hadîs-i şerîfte Peygamber efendimiz şöyle buyuruyorlar “Her kılın altında bir
cünüplük vardır. (Ya’nî, kıl bulunan bedenin bütün görünen kısmı, cünüplük mahallidir.) O halde, vü-
cuttaki bütün kılların altını yıkayınız. Vücudu kir ve benzeri şeylerden temizleyiniz.” (Vücutta yapı-
şık bulunan bir şey, suyun geçmesine mâni olursa, cünüplük gitmez.)
El-kâmil fî ma’rifet-id-Duâfâ adlı bir eseri vardır. Bu eserin ismi ma’nâsına, lafel muhtevasına uy-
gundur. Bu kitapta meşhûr âlimlerin hayatları ve bilinmeyen, garip hâllerinden bahsedilir. Ayrıca “Muhta-
sar-ı Müzenî” kitabına ilâveler yaparak “el-İntisâr” ismini vermiştir.
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6, sh-82
2) Şezerât-üz-zeheb cild-1, sh-51
3) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-3, sh-315
4) Tezkiret-ül-huffâz cild-3, sh-940
5) El-A’lâm cild-4, sh-103
ABDULLAH BİN AHMED ABDAN AHVAZÎ:
Hadîs âlimi. Yüzbin hadîs-i şerîfi ezberden bilirdi. Herkesin, bilmediklerini sormak için ziyâretine
geldikleri bir âlimdi. Künyesi, Ebû Muhammed olup, asıl ismi Abdullah bin Ahmed bin Mûsâ bin
- 1 -
Ziyâd’dır. Ahvâzî ve Civâlîkî mabetleri verildi. Abdan lakabıyla meşhûr oldu. Civâlîk’de doğdu ve 306 (m.
919) senesinin sonlarında vefât etti.
Küçük, yaşta ilim tahsiline başlayan Abdan el-Ahvâzî; Ebû Kâmil Cidarî, Muhammed bin Bekkâr
bin Reyyân, Sehl bin Osman Askerî, Hişâm bin Ammâr, Halîfe bin Hayyât, İbn-i Ebî Şeybe ve onların
devrinde yaşayan âlimlerden ders aldı. Hadîs-i şerîf öğrenmek için, birçok şehri dolaştı. Pekçok hadîs
âliminden hadîs-i şerîf rivâyet etti. Basralı muhaddislerden olan Eyyûb’den hadîs almak için oraya
onsekiz defa gitti.
İmâm-ı Zehebî’nin hadîs ilminde “sadûk” olduğunu bildirdiği Abdan el-Ahvâzî, dünyâ malına e-
hemmiyet vermez, Allahü teâlâ için çalışır, O’nun dînine hizmet için yaşardı.
Ömrünü, ilim tahsil edip öğrendiklerini insanlara öğretmek ve ibâdet etmekle geçiren Ebû Mu-
hammed Abdan el-Ahvâzî’den İbn-i Kani’, Hamza Ken’ânî, Ebû Kâsım Taberî, Ebû Bekr İsmâilî, Ebû
Amr bin Hamdân, Ebû Bekr bin Mukrî ve daha pekçok âlim ilim öğrenip hadîs-i şerîf rivâyet etti.
Ebû Ali Nişâbûfî “Ben hadîs ilminde dört imâm gördüm. Bunlardan üçü; İbrâhîm bin Ebî Tâlib, Ab-
dan el-Ahvâzî, Ebû Abdurrahmân Nesâî’dir. Bunlardan Abdan, yüzbin hadîs-i şerîf ezberlemişti” diyerek,
onun ilminin üstünlüğünü anlatmaktadır.
Birçok eser yazmış olmakla beraber bu büyük zâtın bilmen tek eseri, hadîsle ilgili “el-Fevâid” adlı
kitabıdır.
1) Tezkiret-ül-huffâz cild-2, sh-688
2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6, sh-32
3) El-A’lâm cild-4, sh-65
ABDULLAH BİN HÂZIR:
Evliyânın büyüklerinden ve hadîs âlimi. İsmi, Abdullah bin Hâzır bin Sabbah olup, lakabı
Abdüs’dur. Evliyâullahdan Yûsuf bin Hüseyn’in dayısı ve Zünnûn-i Mısrî’nin arkadaşıdır. Onunla uzun
zaman sohbet etmiştir. İran’ın Rey şehrinde doğmuş ve orada vefât etmiştir. Doğum ve vefât târihleri
belli değildir. Hicrî dördüncü asırda vefât etmiştir. Tasavvufta büyük derecelere kavuşmuş, pek çok velî
yetiştirmiştir. Şeyh Abdullah-ı Ensârî ve Abdurrahmân Câmi’ (k.sirruhümâ) gibi zâtlar tarafından,
Zünnûn-i Mısrî’den (r.a.) daha büyük bir velî olduğu bildirilmiştir.
Abdullah bin Hâzır (r.a.) hadîs ilminde büyük âlim olup, Muhammed bin Abdullah el-Ensârî, Şaz
bin Feyyaz, Kabysa bin Utbe el-Kûfî, İbrâhîm bin Mûsâ, el-Ferrâ’, er-Râzî ve pek çok âlimden hadîs öğ-
renmiştir.
Abdullah bin Muhammed bin Naciye, Muhammed bin Yûsuf bin Bişr el-Hirevî, Ebû Bekr es-Şâfiî
ve başka âlimler de Abdullah bin Hâzır’dan (r.a.) hadîs-i şerîf rivâyet etmiştir.
Yûsuf bin Hüseyn şöyle anlatır: “Mısır’a Zünnûn-i Mısrî’nin yanına gittikten sonra, Rey şehrine
dönmek için yola çıktım. Bağdâd şehrine vardım. Dayım Abdullah bin Hâzır orada idi. Hacca gidecek-
miş, yanına gittim. “Nereden geldin?” buyurdu. Dedim ki: “Mısır’dan gelip, Rey’e gidiyorum. Bana bir
nasîhat etmenizi isterim.” Buyurdu ki: “Kabul etmezsin” “Ederim.” dedim. O yine, “Kabul etmezsin” bu-
yurdu. Ben “Belki kabul ederim” dedim. Yine o: “Biliyorum kabul etmezsin” buyurdu, “İhtimâl ki kabul
ederim” dedim. Buyurdu ki: “Gece olduğunda git. Zünnûn-i Mısrî’den (r.a.) ne yazmış isen, hepsini
Dicleye bırak.” Dedim ki: “Bir düşüneyim.” O gece endişeden dolayı katiyyen uyuyamadım. Gönlüm ona
bir türlü râzı olmadı. Ertesi gün ona giderek: “Gönlüm bu işe râzı olmadı” dedim. Buyurdu ki: “Zâten ben
sâna kabul etmiyeceğini söylemiştim.” Dedim ki: “Bir şey daha söyler misiniz?” Buyurdu ki: “Onu da ka-
bul etmezsin.” Dedim ki: “Kabul ederim.” Buyurdu ki: “Rey şehrine gittiğinde, ben Zünnûn-i Mısrî’yi gör-
düm deme.” Bu sözü uzun bir müddet düşündüm. Bu söz bana evvelki sözlerinden daha zor geldi. Tek-
rar ona gittim. Dedim ki: “Bu dediğiniz, iş zordur.” Buyurdu ki: “Sana, senin için gayet lüzumlu olan birşey
söyleyeceğim.” “Buyurun söyleyin” dedim. Buyurdu ki: “Şimdi evine gittiğin zaman, insanları kendine
da’vet etme. Allahü teâlâya da’vet ederken öyle yaşa ki, Allahü teâlâdan bir an gâfil olup, onu unutma-
yasın.” (Abdullah bin Hâzır’ın (r.a.) bu sözleri yanlış anlaşılıp, Zünnûn-i Mısrî’yi beğenmiyor sanmamalı-
dır. Onun maksadı: Zünnûn-i Mısrî (k.s.) tevhîd deryasına dalmış, garîb hâlleri ve halkın anlayamıyacağı
tasavvufî sözleri olan bir velî olduğundan, halkın, bir Allah (c.c.) dostuna düşman olmamaları içindir.)
Abdullah bin Hâzır’ın (r.a.) bu sözünü, Şeyh-ül-İslâm Abdullah-ı Ensârî şu sözle izah buyurdu: Allahü
teâlâ Mûsâ’ya (a.s.): “Ey Mûsâ! Dilin her zaman beni zikretsin. Bulunduğun her yerde benimle ol” buyur-
du. Bu iki büyük velî bu söz ve izâhlarıyla, her an Allahü teâlâyı hatırlayıp, onu bir an unutmamağı tavsi-
ye buyurmuşlardır ki, dostluğa ve kulluğa yakışan şey de budur.
Abdullah bin Hâzır (r.a.), Ahmed bin Hanbel (r.a.) tarikıyla rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte, Peygambe-
rimiz (s.a.v.) “Sizden biriniz kendi nefsi için sevdiğini mü’min kardeşi içinde sevmedikçe, îmânı
- 2 -
kâmil olmaz” buyurdu. Abdullah bin Hâzır, Şaz bin Feyyaz, Amr bin İbrâhîm, Katâde, Sa’îd bin
Müseyyib, Abdullah bin Amr’dan rivâyet etti. Peygamberimiz (s.a.v.). “Allahü teâlâ, kocasına teşekkür
etmeyen (ona nankörlük eden) ve onunla yetinmeyen, iktifa etmeyen kadına nazar etmez” buyurdu.
1) Tabakât-üs-sûfiyye sh-187
2) Târih-i Bağdâd cild-9, sh-448
3) Nefehât-ül-üns (Osmanlıca) sh-151
ABDULLAH BİN MENÂZİL:
Nişâbûr’da yetişen âlimlerin en büyüklerinden. İsmi Abdullah bin Muhammed bin Menâzil olup,
künyesi Ebû Muhammed’dir. Hamdûn-i Kassâr’ın talebesi olup, zahir ve bâtın ilimlerinde âlim, tasavvuf
hâllerine vâfaf, çok yüksek bir zât idi. Kerâmetler ve fazîletler sahibi idi. Hadîs ilminde de âlim ollup, çok
hadîs-i şerîf dinlemiş ve yazmıştır. 329 (m. 940)’da Nişâbûr’da vefât etti. Kabri Enbâr şehîdliğindedir.
Söyle anlatılır: Ahmed bin Hamîdli Esved, Abdullah bin Menâzil’e gelerek; “Rü’yâmda gelecek se-
neye kadar öleceğini gördüm. dünyâyı terk etmeye hazırlansan iyi olur” dedi. Bunun üzerine Abdullah
bin Menâzil buyurdu ki: “Bize uzun bir Küreden bahsettin. Gelecek seneye kadar yaşamaya elimde deli-
lim var mı? Ebû Ali Sakafî’den işittiğim şu beyitle yakınlık ve rahat bulmaktayım:
“Ey sevgiliden uzun süre,
Kaldım uzak diye,
Aşkından şikâyet eden,
Sabret, Yarın belki,
Kavuşursun sevgiline.”
Ebû Ali Dekkâk şöyle anlatır: “Birgün Ebû Ali Sakafî konuşurken Abdullah bin Menâzil, ona: “Ölü-
me hazır ol, çünkü bundan kurtulmanın çâresi yoktur” dedi. Bunun üzerine Ebû Ali Sakafî on’a: “Ey Ab-
dullah! Sen de ölüme hazır ol, şüphesiz öleceksin” deyince, Abdullah bin Menâzil kolunu yastık şeklinde
uzatarak başını koluna koydu ve: “İşte öldüm” dedi ve derhal ruhunu teslim etti. Bu durum karşısında
Ebû Sakafî söyleyecek bir söz bulamadı. Çünkü Abdullah bin Menâzil’e fiilen mukabele etmek imkânına
sahip değildi. Ebû Ali Sakafî’yi dünyâya bağlayan bir takım sebepler vardı. Abdullah bin Menâzil’in ise
Allahü teâlâdan başka meşguliyeti yoktu. Dünyâ ile alâkasını kesmişti.
Ebû Bekr bin Eşkir şöyle anlatır: “Hasen bin Haddâd bir gün Abdullah bin Menâzü’in yanına gitmiş-
ti. İbn-i Menâzü ona nereden geldiğini sordu. Hasen bin Haddâd da “Ebü’l-Kâsım Müzekkir’in meclisin-
den geliyorum” dedi. Bunun üzerine İbn-iMenâ-zil, “Ebü’l-Kâsım Müzekkir ne hakkında anlatıyor?” diye
sorunca, İbn-i Haddâd “Haya konusunu” dedi. Bunun üzerine İbn-i Menâzil “Allahü teâlâ’nın utanır ayan
bir kimsenin, hayâdan bahs etmesi ne kadar şaşılacak bir şeydir” buyurdu.
Abdullah bin Menâzil, Hamdûn bin Ahmed’e: “Bana bir tavsiyede bulun” deyince, Hamdûn bin
Ahmed de; “Gücün yettiği müddetçe dünyâlık bir şeye kızmamaya gayret et” buyurdu.
Abdullah bin Menâzil buyurdu ki: “İnsanlar senin sû-i zannından, sen de nefsinin vesvese ve ha-
vasından kurtulduğun vakit, senin için vakitlerin en fazîletlisidir.”
“İnsanlar edebe, ilimden çok daha fazla muhtaçtır.”
“Hayadan bahseden, ama kendisi Allahü teâlâdan haya etmeyen kimseye ne kadar şaşılır.”
“İhtiyâcı olmayan bir şeyi kendisine lâzım kılan, ihtiyâcı olan bir şeyi zayi etmek durumunda kalır.”
“Allahü teâlâ çeşitli ibâdetleri bildirdi. Sabrı, sıdkı, namazı, orucu ve seher vakitleri istiğfâr etmeği
buyurdu, istiğfârı en sonra söyledi. Böylece kula, bütün ibâdetlerini, iyiliklerini kusurlu görüp, hepsine af
ve mağfirelt dilemesi lâzım oldu.”
“Çalışıp da tevekkül etmek, bir yere çekilip ibâdet yapmaktan hayırlıdır.”
“Kendisinden ilim öğrendiği zâtta, ayıb ve kusur arayan, o zâtın ilminden, feyiz ve bereketimden is-
tifâde edemez.”
“Tevekkül sahibi kimse, herşeyden yüz çevirip Allahü teâlâya dönen kimsedir.”
“Paralardan birini eda etmeyen, sünneti yapmama belâsına yakalanabilir. Sünneti terk edenin ise
bid’ate düşmesi muhakkaktır.”
“Sâhib olduğun vakitlerin en fazîletlisi; nefsinin istek ve arzularından kurtulduğun ve halk için sû-i
zanda bulunmadığın vakittir.”
“Nefsi için bir hizmetçi istemediği müddet zarfında kul, kuldur. Kendisi için bir hizmetçi istedi ini,
yüksek derecesinden düşmüş ve; kulluğun âdabını terk etmiş olur. Çünkü başkasının kendisine hizmet
etmesini istiyecek kadar nefsini büyük görmüştür.”
- 3 -
“Eğer bir kul, bütün ömrü boyunca bir an riyasız ve nifaksız kalırsa, o bir ânın bereketini tâ ömrü-
nün sonuna kadar duyar.”
“Arif kimse, Allahü teâlâdan gelen hiç bir şeyi acâib karşılamaz.”
1) Tezkiret-ül-evliyâ cild-1, sh-90
2) Şezerât-üz-zeheb cild-2, sh-330
3) Nefehât-ül-üns sh-254
4) Tabakât-üs-sûfiyye sh-336
5) Risâle-i Kuşeyrî sh-161
6) Tabakât-ül-kübrâ cild-1, sh-107
7) Kevâkib-üd-düriyye cild-2, sh-54
8) Fâideli Bilgiler sh-167
ABDULLAH BİN MUHAMMED:
Hadîs âlimi. Künyesi Ebû Muhammed olup, adı Abdullah bin Muhammed bin Ca’fer İbni
Hibbân’dır. 274 (m. 887) senesinde doğdu. On yaşından itibaren hadîs-i şerîf dinlemeye ve ilim öğren-
meye başladı. Ebü’ş-Şeyh diye tanınan Abdullah bin Muhammed, 369 (m. 973) yılında vefât etti.
Ebü’ş-Şeyh, başta babası olmak üzere, Mahmûd bin Ferec, İbrâhîm bin Sa’dan, Muhammed bin
Abdullah, Muhammed bin Esed el-Medînî, Ahmed bin Muhammed, Ebû Bekr İbni Ebî Âsım, İshâk bin
İsmâil er-Remlî, Ebû Halîfe el-Cumehî, Ahmed bin Hasen es-Sûfi, Ebû Ya’lâ el-Mevsılî ve birçok âlim-
den hadîs-i şerîf dinlemiş ve ilim öğrenmiştir.
Kendisinden ise, Ebû Bekr Ahmed bin Abdurrahmân eş-Şirâzî, Ebû Bekr bin Merdûye, Ebû Sa’d
el-Mâlinî, Ebû Nuaym, Muhammed bin Ali, Süfyân bin Hasen, Muhammed bin Abdürrezzâk, Fadl bin
Muhammed el-Kasânî, Ebû Tâbir bin Abdürrahîm el-Kâtib ve daha birçok âlim hadîs-i şerîf dinlemiş ve
ilim öğrenmiştir. Derin ilim ssâhibi, hıfzı çok, sâlih, hayırlı ve kanaatkâr bir zât olan Ebü’ş-Şeyh hakkın-
da; İbn-i Merdûye: “O sika (güvenilir) ve emin, tefsîr ile ahkâm ve diğer dallarda da kitap yazmış bir â-
limdir” dedi. Ebû Bekr el-Hatîb: “O, hâfız bir kişidir. O, ba’zı âlimlerden rivâyette bulunmuştur” demiştir.
Ebû Nuaym ise: “O, sika bir âlimdir. Ahkâm ve tefsîre dâir kitaplar yazdı. Evliyâdan istifâde etti” dedi.
Ebü’ş-Şeyh’in rivâyet ettiği hadîs-i şerîflerde Peygamber efendimiz (s.a.v.) buyurdular ki: “Allahü
teâlâ, yarısı kardan ve yarısı ateşten olan bir melek yaratmıştır. Bu melek “Allahım! Kar ile ateşi
birleştirdiğin gibi, sâlih kullarının kalblerini de birleştir” diye duâ eder.”
“Et, “dünyâ ve âhıretin en üstün yemeğidir. O, kulağın işitmesini arttırır. Eğer Rabbimden
her gün bana et yemeği nasîb etmesini istesem, nasîb ederdi.”
“Rabbimin katında on ismim vardır. Ben Muhammed’im, Ahmed’im, Manî’yim; Allahü teâlâ
benimle küfrü mahvedecektir. Ben Akîb’im, benden sonra Peygamber yoktur. Ben Hâşir’ün,
Allahü teâlâ, kullarını beni müteakip haşredecektir. Ben rahmet Resûlüyüm, ben tövbe
Resûlüyüm, ben Melâhim Resûlüyüm, ben Mukaffayım. Herkes bana uyar. Ben Kussem’im, ya’nî
olgun ve bütün iyilikleri kendinde toplıyan bir kimseyim.”
“İlim; mü’minin en samîmi dostu, hilm (yumuşaklık, güzel huy) veziri, akıl; ona doğruyu gös-
teren delili, amel; fayda ve koruyucusu, rıfk; annesi, mülâyemet; kardeşi, sabır ise ordu kuman-
danıdır.”
“Bu dünyâ, baştan sonuna kadar yırtılıp da sonunda bir iplik ile tutan elbiseye benzer ki, o
da nerede ise kopmak üzeredir.”
“Allahü teâlânın yarattığı hiçbirşey yoktur ki, ona galip geleni yaratmış olmasın. Rahmetini
de gazabına galip kılmıştır.”
“En akıllınız, Allahü teâlâdan en çok korkanınız, emir ve yasaklarına en güzel şekilde riâyet
edeninizdir.”
“Üç çeşit komşu vardır. Bunlardan birinin bir hakkı, diğerinin iki hakkı ve üçüncüsünün de
üç hakkı vardır. Üç hakkı olan komşu, müslüman ve akraba olan komşudur. Bunun, komşuluk,
İslâmiyet ve akrabalık olmak üzere üç hakkı vardır. Müslüman olan komşunun da, komşuluk ve
İslâmiyet hakkı olmak üzere iki hakkı vardır. Müslüman olmayan komşunun ise, yalnız komşuluk
hakkı vardır.”
“Dilencilikten korunmak, aile efradına bolluk göstermek ve etrafındakilere yardımda bulun-
mak gayesiyle, helâlinden ve meşru şekilde dünyâlık talep eden kimse, yüzü ayın ondördü gibi
parlak olduğu halde Allahü teâlâya kavuşur.”
- 4 -
Ebü’ş-Şeyh birçok kitap yazmıştır. Bunlardan ba’zıları şunlardır: Kitâb-ül-emsâl, Kitâb-üs-sevb,
Kitâb-ül-azame.
1) Tezkiret-ül-huffâz cild-3, sh-945
2) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh-68
3) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6, sh-114
4) En-Nücûm-üz-zâhire cild-4, sh-136
5) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh-447
6) Keşf-üz-zünûn sh-1406
ABDULLAH BİN MUHAMMED EL-BEGÂVÎ:
Hadîs âlimlerinin büyüklerinden, İslâm âleminin direklerinden. Adı, Abdullah bin Muhammed bin
Abdülazîz bin Merzebân el-Begâvî olup, künyesi, Ebü’l-Kâsım’dır. Aslen Bağdâdlıdır. 214 (m. 829) yılın-
da Ramazan ayında, Pazartesi günü doğdu. Pekçok âlimden ilim öğrenip büyük âlim oldu. Uzun seneler
yaşadı. İlmi her yere yayüdı. Yüzüç yaşında 317 (m. 929) yılında fıtr bayramı gecesi vefât etti.
Ebû Bekr Begâvî; Ali bin Ca’d, Halef bin Hişâm el-Bezzâr, Muhammed bin Abdülvehhâb el-Hârisî,
Ebü’l-Ahves Muhammed bin Hayyân, Ubeydullah bin Muhammed, Ebû Nasr Temmâr, Dâvûd bin Ömer,
Yahyâ bin Abdülhumeyd, Ahmed bin Hanbel, Ali bin Medînî, Hâcib bin Velîd, Muhammed bin Ca’fer el-
Verkânî, Bişr bin Velîd el-Kâdî, Muhammed bin Hassan, Muhriz bin Avn ve üçyüzden ziyâde âlimden
hadîs-i şerîf öğrenmiştir.
Yahyâ bin Muhammed bin Sa’îd, Ali bin İshâk Abdülbâkî bin Kânî’, Hubey bin Hasen el-Kazzâz,
Muhammed bin Muzaffer, Ebû Bekr bin Şâzân, Dâre Kutnî, İbn-i Şahin ve sayılamıyacak kadar çok âlim
de Ebû Kâsım Begâvî’den hadîs öğrenmişlerdir.
Ebû Kâsım Begâvî, hadîs ilminde hâfızlık derecesine ulaşmış olup, yüzbin adîs-i şerîfi sened ve
râvileriyle ezbere okurdu. Çok hadîs rivâyet eden âlimlerden (muksirûn) olup, sika (sağlam, güvenilir),
ilminde ve amelinde makbul bir zât idi. Daha oniki yaşında iken, hadîs yazmaya başladı.
Buyurdu ki: “Büyük hadîs âlimi Ebû Ubeydî’yi ve vefâtını gördüm. İlk hadîs-i şerîfi 225 yılında on-
dan yazdım. Amcamla, Âsım bin Ali’nin de ilim meclisinde bulundum.” Hâfız Ahmed bin Abdan Begâvî’yi
şöyle diyorken işittim: “Çok sıkıntılı idim. Elimde Yahyâ bin Maîn’in hadîslerinin yazılı olduğu bir cüz ol-
duğu hâlde, Dicle kenarına gittim. Bu cüze bakarken, Mûsâ bin Hârûn çıkageldi ve “Burada ne yapıyor-
sun?” diye sordu. Yahyâ bin Maîn’in cüzünü ezberlediğimi söyledim. Elimden cüzü aldı ve “Sen Yahyâ
bin Maîn, Ahmed bin Hânbel ve Ali bin el-Medînî’nin hadîslerinin hepsini toplamak mı istiyorsun?” dedi.
Bundan maksadı, “Sen bu kadar hadîs öğrendin, Yahyâ bin Maîn’in hadîslerini de ezberden karıştırabi-
lirsin ma’nâsında idi.”
İbn-i Ebî Hatim: “Ebû Kâsım Begâvî, sahîh hadîs rivâyet eden kimseler arasındadır” buyurmuş,
Dâre Kutnî ise “Begâvî, hadîs-i şerîf hususunda konuştuğu zaman, onun sözü çınar ağacına çakılmış
çivi gibi sağlamdır” demiştir. İbn-i Adîy: “Begâvî, hadîs ilmini bilen bir zâttır. Dedesi, amcası ve başka
âlimlerin önünde hadîs-i şerîf yazardı” demiştir. Hatîb-i Bağdâdî de onun sika (sağlam, güvenilir) oldu-
ğunu söylemiştir. Sülemî, Dâre Kütnî’ye Begâvî’den sorunca Sülemî: “Sikadır. Dağ gibi sağlam ve âlim-
dir” demiştir. Ebû Ya’la el-Halîlî ise, onun uzun seneler yaşayıp, pekçok âlimden ilim öğrenmiş ve âlimle-
rin yanında da büyük kıymeti olan bir zât olduğunu söylemiştir. Âlim ve arif bir zât olan Ebû Kâsım
Begâvî’nin hadîs ilmindeki gayreti ve hizmeti pek büyüktü. Buyurdu ki: “Binden ziyâde âlimden ilim öğ-
rendim ve hadîs-i şerîf yazdım.” Muhammed bin Hârûn da onun sika olduğunu söyleyip, medh ve sena
etti. İshâk bin İsmâil et-Tâlegânî, onun hadîs rivâyet ehliyetine sahip ve sika olduğunu söyledikten son-
ra: “Eğer bir insan için fevkalâde sika olduğunu söylemek caiz olsaydı, bu Ebû Kâsım Begâvî ve İbn-i
Menî için söylenebilirdi.”
Hadîs ilminde hâfızlık derecesinde olan İmâm-ı Nâfi’ ve İbn-i Ömer (r.a.) yoluyla rivâyet etti: “Üç
kişi bir arada bulunduğu zaman, üçüncüyü bırakıp ikisinin bir arada gizli konuşmasını, Peygamberimiz
(s.a.v.) men etti.”
Yine rivâyet etti ki: “Peygamberimiz (s.a.v.), bir adamın elinde altın yüzük gördü. Elinden yüzüğü
çıkarıncaya kadar onu ikaz etti.”
Ebû Kâsım Begâvî’nin (r.a.) yazmış olduğu, Müsned hadîs kitabı ve Mu’cem-üs-Sahâbe adlı iki
eseri vardır.
1) Târih-i Bağdâd cild-10, sh-111
2) Tezkiret-ül-huffâz cild-2, sh-737
3) Mîzân-ül-i’tidâl cild-2, sh-492
4) Şezerât-üz-zeheb cild-2, sh-275
5) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6, sh-126
- 5 -
ABDULLAH BİN MUHAMMED EL-BUHÂRÎ:
Şâfiî mezhebinde meşhûr fıkıh âlimlerinden. Künyesi, Ebû Muhammed el-Buhârî, eş-Şâfiî’dir.
Bağdâd’da yaşamıştır. 398 (m. 1007) senesinde vefât etti. Fıkıh ilminde zamanının en meşhûr âlimi idi.
Fıkıh ilmini Ebû Ali bin Ebî Hüreyre ve Ebû İshâk el-Mervezî’den öğrendi. Kendisinden ise Kâdı Ebû
Tayyib Mâverdî ve pek çok kimse fıkıh ilmini öğrendi.
Abdullah bin Muhammed, fıkıh ilminden başka nahiv ve edebiyatta üstün derecede idi. Fasîh ve
belîğ konuşan, hoş sohbet bir âlim idi. Ayrıca şâir olup, şiirleri meşhûrdur.
Şiirlerinden ba’zı beyitler şunlardır: “Şaşıyorum kendini beğenene, Dün bir nutfe iken bugün hâli
ne! Yarın bu güzellik bir son bulacak, Kabrinde kokuşup bir leş olacak. Öyle gururlanıp nasıl yaşıyor, iki
gün arası pislik taşıyor..”
1) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-3, sh-318
2) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh-152
3) Târîh-i Bağdâd cild-10, sh-139
ABDULLAH BİN MUHAMMED EL-FAKÎH:
Şâfiî mezhebi âlimlerinden. Hadîs ve fıkıh âlimlerinin meşhûrlarındandır. İsmi, Abdullah bin Mu-
hammed bin Ziyâd bin Vâsil bin Meymûn en-Nişâbûrî’dir. Künyesi, Ebû Bekr’dir. 238 (m. 852) senesinde
Nişâbûr’da doğdu. “İbn-i Ziyâd” adıyla meşhûr oldu. Nişâbûr âlimlerindendir. Buradan Irak, Şam, Mısır
şehirlerine giderek ilim tahsil etti. Son olarak Bağdâd’a yerleşti. Müzenî’nin “Muhtasar” kitabına zeyl,
ilâve yazmıştır. 324 (m. 936) senesinde Rabî’ul-evvel ayında vefât etti. Kûfe’ye yakın bir yere defn edil-
di.
Irak âlimlerinin meşhûrlarından olan Abdullah bin Muhammed; Muhammed bin Yahyâ ez-Zühlî,
Ahmed bin Yûsuf es-Sülemî, Ahmed bin Ezher, Ahmed bin Hafs bin Abdullah en-Nişâbûreyn, Abdullah
bin Hâşim-i Tûsî, Muhammed bin Hüseyn bin Eşkâk, Hasen bin Muhammed, Muhammed-ez-Za’ferânî,
Ahmed bin Mensûr er-Ramâdî ve daha başka Şamlı, Mısırlı, Bağdâdlı pek çok âlimden ilim aldı, hadîs-i
şerîf rivâyetinde bulundu. Kendisinden de, Da’lec bin Ahmed, Ebû Ömer bin Hayve, Muhammed bin
Muzaffer, Dâre Kutnî, İbn-i Şâhîn, Ömer bin İbrâhîm el-Kattân, Yûsuf el-Kavvâs, Ebû Tâhir el-Muhallîs
ve daha pek çok âlim ilim aldılar, hadîs-i şerîf rivâyetinde bulundular.
Abdullah bin Muhammed, zamanının en meşhûr Şâfiî âlimi idi. Hadîs ilminde güvenilir, rivâyetleri
sağlam, fıkıh ilminde derin bilgisi olan, hâfızası ve müzâkeresi kuvvetli, çok ibâdet eden bir âlimdir. Ge-
celeri hiç uyumaz, ibâdet ederdi. Kırk sene yatsının abdestiyle sabah namazını kıldı. Yemeği çok az
yerdi. Dâre Kutnî şöyle anlattır: “Âlimlerimiz arasında, hadîs-i şerîf metinlerini ve senedlerini ondan daha
iyi bilen birisini görmedim. O, fıkıh ilmimi en iyi bilendi. Müzenî ve Rebî’den ders aldı. Hadîs-i şerîf met-
nine sonradan yapılan ilâveleri iyi bilen birisi idi. Hadîs-i şerîf okumaya oturduğu zaman ona “Bize hadîs-
i şerîf rivâyet edin!” dediler. Abdullah bin Muhammed “Peki öyleyse siz sorunuz!” dedi. Hadîs -i şerîfler
soruldu, O da cevaplandırdı ve yazdırdı.
Hâkim şöyle anlatır: “Abdullah bin Muhammed, zamanının fıkıh mes’elelerinde ve Sahâbenin de-
ğişik ictihâdlarında çözüm yolu bulan Irak’ın en meşhûr Şâfiî âlimi idi.”
İbn-i Huzeym, ilim meclisinde: “Onun benzeri birisini görmedim” diye bildirdi. Dâre Kutnî anlatıyor:
“Birgün Bağdâd’da bir ilim meclisinde, Ebû Bekr bin Ce’ânî, Ebû Tâlib el-Hâfız ve daha başkaları sohbet
ediyordu. Büyük bir fıkıh âlimi geldi. Oradakilere: “Yeryüzünün her tarafı benim ümmetim için mescid,
onun toprağı da bizim için temizleyici kılındı” hadîs-i şerîfini kim rivâyet etti? dedi. Orada bulunanlar da,
filân filân kimseler rivâyet ettiler diyerek, teker teker isimlerini söylediler. Bu zât: “Şu şu lâfzı soruyorum”
dedi. Oradakilerden hiç birisi cevap veremeyip, “Bu sorunuzu Ebû Bekr en-Nişâbûrî’den başkası
bilemez” dediler. Gidip ona sordular. O da, o anda ezberinden “Şu şu kimsedir ve Sahîh-i Müslim’de bu
kısımları vardır” dedi.
Yûsuf bin Amr bin Mesrur, kendisinin şöyle dediğini bildirdi: “Siz, kırk sene ayakta duran, uyuma-
yan, beş buğday tanesiyle yetinen, yatsının abdestiyle diğer günün namazını kılan birisini bilir misiniz?
işte ben, o kimseyim!”
Kendisi şöyle anlatıyor: “Hz. Ömer şöyle bildirdi: Ali (r.a.) en iyi hüküm verenimiz, Ubey bin Ka’b
da en iyi Kur’ân-ı kerîm okuyanımızdır.”
Onun rivâyet ettiği hadîs-i şerîflerde Peygamber efendimiz şöyle buyuruyorlar:
“Kadın, amcası ve dayısına nikâhlanmasın!”
- 6 -
“Biz insanlar üzerine üç şey ile üstün kılındık: 1. Saflarımız meleklerin safları gibi yapıldı. 2.
Yeryüzünün her tarafı, bizim için mescid kılındı. 3. Su bulamadığımız zaman, toprak da bize te-
mizleyici bir vâsıta oldu.”
Eserlerinden ikisi şunlardır: Ziyâdâtü kitâb-il Müzenî, Kitâb-ür-ribâ.
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6, sh-119
2) Şezerât-üz-zeheb cild-2, sh-302
3) Keşf-üz-zünûn sh-1636
4) Tezkiret-ül-huffâz cild-3, sh-819
5) Târîh-i Bağdâd cild-10, sh-120
6) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh-445
7) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-3, sh-310
ABDULLAH BİN MUHAMMED MÜRTEİŞ:
Irak âlimlerinin en büyüklerinden ve imamlarından. İsmi, Abdullah bin Muhammed Mürteiş en-
Nişâbûrî olup, künyesi, Ebû Muhammed’dir. Mürteiş diye tanınır. Aslen Nişâbûr’un Hîre nâmıyle meşhûr
mahallesinden olup Bağdâd’da yerleşti. Şunûziyye mescidinde ikâmet ederdi. 328 (m. 939)’da orada i
vefât etti.
Ebû Hafs-ı Haddâd’ın talebelerindendir. Ayrıca Cüneyd-i Bağdâdî, Ebû Osman el-Haddâd ve baş-
ka büyük zâtlarla görüşüp sohbet etti. Kısa zamanda yetişip Irak’da zamanının bir tanesi oldu. Dünyâya
düşkün olmaması, harâm ve şüphelilerden çok sakınması onun bariz vasıflarıydı. Büyükler yoluna girip,
bu yolda ilerlemesine sebeb olan hâdiseyi kendisi şöyle anlatır: “Babam, bulunduğumuz yerin eşrafın-
dan, ileri gelenlerinden idi. Birgün evimizin önünde otururken yanıma bir genç geldi. Sırtında hırka, ba-
şında eski bir külah vardı. Fasîh (açık) bir lisân ile benden bir şey istedi. Ben “Sapasağlam bir genç ol-
sun da, utanmadan dilencilik yapsın, olacak şey değil” diye düşündüm ve kendisine hiç cevap verme-
dim. Bana sertçe “Kalbine gelen şeyden, Allahü teâlâya sığınırım” dedi. Bunu duyunca çok korktum ve
kendimden geçerek yere düştüm. Evimizde bulunan hizmetçilerden birisi benim bu hâlimi görüp yanıma
gelmiş. Kendime geldiğimde, başımı dizine koyup, beni ayıltmaya çalışıyordu. Herkes etrafıma toplan-
mıştı. O gencin gitmiş olduğunu öğrendim. Çok üzüldüm ve yaptığıma çok pişman oldum. O gün böyle
geçti. Gece olunca bu dert ve elem ile uyudum. Rü’yâmda Hz. Ali’yi gördüm. O genç de yanında idi.
Bana “Keski öyle düşünmeseydin ve buna bir şeyler verseydin. Allah rızâsı için hiç bir şey vermeyeni
Allahü teâlâ sevmez” buyurdu. Sabah olunca kendime ait ne varsa, hepsini, Allah rızâsı için ihtiyâcı o-
lanlara dağıtıp, sefere çıktım. Bağdâd’a gelip ilim öğrenmeye başladım. Onbeş sene sonra babamın
vefât ettiğini haber alıp, Nişâbûr’a geldim. Babamdan bana çok büyük servet kalmıştı. Onu da Allah rı-
zâsı için dağıtıp Bağdâd’a döndüm. O gencin, o bakışı hâlâ gözümün önünde. Devamlı üzülüp, pişman
oluyorum.” Vefât edinceye kadar da bu üzüntünün böyle devam ettiği bildirildi.
Ebû Hafs-ı Haddâd (r.a.), talebesi Muhammed Mürteiş’e (r.a.) seyahat etmesini söylemişti. O da,
hocasının bu arzusuna uygun olarak, ilim öğrenmek için her sene yüzlerce kilometre yol yürür, uğradığı
bir şehirde on günden fazla kalmazdı. Bir gün Rakka’ya geldi. İbrâhim-i Kassâr, kendisine bir tabakta
üzüm ve ekmek gönderdi. Verilen hediyelere karşı, hediye ile cevap verdiği için kaftanını sattı, İbrâhîm-i
Kassâr’a ba’zı hediyeler alıp gönderdi.
Sâlihlerden bir zât şöyle anlatıyor: Bağdâd’da bulunuyordum Hacca gitmek arzusunda idim. “Mu-
hammed Mürteiş bana bir aba ve onbeş gümüş hediye etse, abayı giyerim, gümüşlerle de kova, ip ve
nalın alırım. Yolda sıkıntı çekmem” diye düşündüm. O anda kapı çalındı. Açtım. Ebû Muhammed
Mürteiş (r.a.) elinde bir aba ile karşımda duruyordu. Bana, abayı ve onbeş gümüş verip, “Bunları al!”
buyurdu. Ben almak istemedim. “Al ve beni üzme. Bunlar senin istemiş olduğun şeylerdir” buyurdu.
Ebû Muhammed Mürteiş’e (r.a.) sordular: “Filân kimse su üzerinde yürüyor. Ne dersiniz?” “Allahü
teâlânın yardımı ile nefsinin arzularına uymayan kimse, havada uçandan ve su üzerinde yürüyenden
daha üstündür” buyurdu.
Kendisinden nasîhat istiyenlere “Size nasîhat vermeye benden daha münâsib ve benden daha
hayırlı olanlara gidiniz. Böylece beni de, sizlerden çok daha hayırlı olan Rabbimle beraber bırakmış o-
lursunuz ve ben de hep O’nunla meşgul olurum” buyurdu.
Bir sene Ramazân-ı şerîfin son on günü câmide i’tikâfa başladı. Bir kaç gün sonra i’tikâfı bırakıp
dışarı çıktı. Sebebini soranlara “Ba’zı kimselerin riya ile gösteriş ile ibâdet yaptıklarını, Kur’ân-ı kerîm
okuduklarını gördüm. Onlara gelecek olan belânın içinde bulunmamak için, korkup dışarı çıktım,” buyur-
du.
Vefâtı yaklaşıp hastalığı artınca yanında bulunanlara, on dirhem borcu olduğunu, elbiselerini sat-
mak suretiyle bu borcunu ödemelerini vasiyyet etti ve buyurdu ki, “Allahü teâlâya bana şu üç şeyi nasîb
- 7 -
etmesi için duâ etmiştim: Birincisi, hiç bir dünyâlığa sahip olmayarak, fakîrlik içerisinde vefât etmem,
ikincisi; Şunûziyye mescidinde vefât etmem ve üçüncüsü de vefâtım esnasında, yanımda Allahü
teâlânın kendilerini sevdiği kimselerin bulunması. Elhamdülillah şu anda bunların üçü de var” buyurdu
ve biraz sonra ruhunu teslim etti.
Muhammed Mürteiş (r.a.) buyurdu ki:
“Tasavvuf, güzel ahlâktır.”
“Kul, Allahü teâlânın sevgisini, Allahü teâlânın sevmediklerine düşman olmakla kazanır. Allahü
teâlânın sevmedikleri ise, insanı Allahü teâlâdan uzaklaştıran şeylerin hepsidir.”
“Kalbin, Allahü teâlâdan ve O’nun dostlarından başkasına meyletmesi, o kalbin hasta olduğuna i-
şarettir.”
“Sebeblere yapışmak, fakat bu durum, o sebeblerin ve her şeyin yaratıcısı olan Allahü teâlâya
i’timad ve tevekkül etmeye mâni olmamalıdır.”
“Bütün işlerin neticesinin sıhhatli ve fâideli olabilmesi için iki şart vardır. Sabır ve ihlâs.”
“İrâde, nefsin arzularına muhalefet edip, onu Allahü teâlânın emirlerine yöneltmek ve kendisi için
Allahü teâlânın takdir ettiğine râzı olmaktır.
“Kul, muhabbet makamına, Allahü teâlânın dostlarını sevmek ve Allahü teâlâya düşman olanlara
düşmanlık etmekle kavuşur.”
“Amellerin en üstünü; doğru amel işlemek, sünnet üzere hizmete devam etmektir.”
“Kalbin Allahü teâlâdan başkasına meyletmesi, Allahü teâlânın azabını çabuklaştırır.”
“Yaptığı amellerin, kendisini Cehennem azabından kurtarıp, Allahü teâlânın rızâsına kavuşturaca-
ğını zanneden kimse, çok büyük hatâ etmiştir. Allahü teâlânın fadlı ve ihsanı ile kurtulabileceğini düşü-
nen kimseyi, Allahü teâlâ rızâ makamlarının en sonuna ulaştırır. Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde Yûnus
sûresi 58. âyet-i kerîmesinde buyuruyor ki, (De ki: Allahü teâlânın insaniyle ve rahmetiyle ancak
bununla ferahlansınlar. Bu, onların toplamakta olduklarından (dünyâ menfaatinden) daha hayır-
lıdır).”
“Allahü teâlâyı Rab olarak tanı. O’nu bir olarak ikrar et ve O’na niçbir şeyi ortak koşma. Tevhidin
esâsı bu üç şeydir.”
“Allahü teâlânın, senin rızkına kefil olduğuna i’timâd et ve sana emrettiği ibâdetleri yapmaya çalış!
Böyle yaparsan, evliyâdan olursun.”
1) Hilyet-ül-evliyâ cild-10, sh-355
2) Tabakât-üs-sûfiyye sh-349
3) Nefehât-ül-üns sh-252
4) Tezkiret-ül-evliyâ cild-2, sh-72
5) Sıfât-üs-safve cild-2, sh-261
6) Şezerât-üz-zeheb cild-2, sh-317
7) Tabakât-ül-kübrâ cild-1, sh-105
8) Târîh-i Bağdâd cild-7, sh-221
9) Risâle-i Kuşeyrî sh-150
10) Fâideli Bilgiler sh-167
ABDULLAH BİN URVE EL-HİREVÎ:
Hadîs âlimlerinden. İsmi, Abdullah bin Urve bin Zübeyr el-Hirevî’dir. Künyesi, Ebû Muhammed’dir.
Bağdâd, Kûfe ve Basra âlimlerinden ilim tahsil etti. 311 (m. 923) senesinde vefât etti.
Hadîs ilminde hâfız olan (yüzbin hadîs-i şerîfi ezberleyen) bir âlimdir. O, Ebû Sa’îd el-Eşec, Hasen
bin Arefe, Muhammed bin Velîd el-Beser! ve bunlardan ders alan Bağdâdlı, Kûfeli ve Basralı birçok â-
limden ilim tahsil etti. Kendisinden de, Muhammed bin Ahmed el-Ezher, Ebû Mensûr el-Lügavî, Mu-
hammed bin Abdullah es-Seyyâri, Ebû) Mensûr Muhammed bin Abdullah el-Hirevî ve daha pekçok âlim
ilim aldılar ve hadîs-i şerîf rivâyetinde bulundular.
Hadîs-i şerîf hâfızı olan Ebû Muhammed el-Hirevî, sika (güvenilir) ve rivâyetlerinde sağlam âlim-
lerdendir. Onun “Kitâb-ül-akdiyye” adındaki eseri meşhûrdur.
Abdullah-ı Hirevî, Mervân bin Hakem’in şöyle anlattığını bildiriyor: Mekke’de ve Medine’de Hz.
Osman ve Hz. Ali ile görüştüm. Hz. Osman, müt’a nikâhı ile evlenmekten müslümanları menediyordu.
Çünkü, İslâmiyetin başlangıcında, müt’a (muvakkat) nikâhı ile evlenmek hakkında yasaklayıcı bir hüküm
yoktu. Erkeğin, kadın ile belli bir zaman evli kalmak üzere, aralarında anlaştıkları, ücret karşılığındaki
- 8 -
evliliğe Müt’a adı yeriliyordu. Önceleri, Arablar arasında yaygın olan bu şekildeki bir evliliğe izin verilmiş-
ti.
İbn-i Mâce’nin rivâyet ettiği bir hadîs-i şerîfte de Peygamber efendimiz (s.a.v.): “Ben muvakkat
(müt’a) nikâh için size izin vermiştim. Haberiniz olsun! Allahü teâlâ onu kıyâmete kadar yasak
etti” buyurdu. Hz. Ali şöyle bildiriyor: Hayber’in fethi gününde Peygamberimiz tarafından görevlendirilen
bir münâdî (tellâl) şöyle bağırıyordu: “Dikkat edin! Allahü teâlâ ve O’nun Resûlü, sizi muvakkat (geçici)
nikâh ile evlenmekten men ediyorlar.”
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6, sh-82
2) Şezerât-üz-zeheb cild-2, sh-262
3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh-443
4) Tezkiret-ül-huffâz cild-3, sh-786
ABDULLAH ER-RAZÎ:
Evliyânın büyüklerinden. Künyesi, Ebû Muhammed olup, ismi Abdullah bin Muhammed bin Abdul-
lah bin Abdurrahmân eş-Şa’rânî’dir. Aslen Reyli’dir. Fakat Nişâbûr’da doğmuş ve orada yetişmiştir. Ebû
Muhammed künyesi ile tanınmıştır. Çok zor riyâzetler çekmişti. Çok hadîs-i şerîf ezberlemiş olup, hadîs
ilminde kuvvetli bir âlimdir! 310 (m. 922) senesinde vefât etmiştir.
Abdullah er-Râzî; Nişâbûr’da Ebû Osman Hayrî’den, Horasan’da; Muhammed bin el-Fadl el-Belhî,
Yûsuf bin Hüseyn er-Râzî ve Ebû Ali el-Cürcânî’den, Irak’ta; el-Cüneyd bin Muhammed, Ruveym bin
Ahmed ve Semnûn bin Hamza’nın derslerine devam etmiş, onlardan ilim öğrenmiştir.
Muhammed bin Hüseyn şöyle anlatır: “Abdullah er-Râzî, kusurlarını bilen insanlar, neden doğru
yola dönmezler? şeklindeki bir soruya şu cevâbı verdi: “Çünkü onlar ilimleriyle övünüyorlar. Fakat ilimle-
riyle amel etmiyorlar, zahirle uğraşıyorlar. Bâtınin edebleri ile meşgul olmuyorlar. Bunun için Allahü teâlâ
bunların gözlerini kör etti. Doğruyu göremez hâle getirdi. Duygularını ibâdetten aldı. Bundan dolayı yan-
lış yola bağlanıp kaldılar.”
Bir zât Abdullah er-Râzî’ye bana bir duâ öğret de okuyayım deyince; ona şu duâyı okumasını söy-
ledi: “Ey Allahım! Bize ma’rifetin hakikatini ihsan et! Seninle aramızdaki hareketlerimizi, emirlerine göre
düzeltmemizi sağla! Sana hüsn-i zanda bulunmamızı ve her iki âlemde bizi sana yaklaştıracak amelleri
yapmamızı nasîb et!”
Abdullah er-Râzî buyurdu ki: “Arif, ibâdet ve amelinde, kulun rızâ ve beğenmesini değil, yalnız
Allahü teâlânın rızâsını düşünür.”
“Ma’rifet, Allahü teâlâ ile kul arasındaki perdeyi kaldırır.”
“Hâlinden şikâyet ve gönül darlığı, ma’rifetin azlığından gelir.”
“Allahü teâlâ ile kul arasında perde olan şey dünyâdır.”
“Kullar arzularına, ancak Allahü teâlânın insaniyle kavuşabilirler.”
“Kulların en aşağısı, namazını ve tesbihini kendi gözünde büyülten, yaptığı ibâdetler sebebiyle,
Allahü teâlâ katında kıymeti olduğunu zanneden kimsedir. Eğer Allahü teâlânın ihsanı ve rahmeti olma-
saydı, Peygamberlerin (aleyhimüsselâm) işlerinin bile ne kadar zor olduğu görülürdü. Nasıl böyle olma-
sın ki, Peygamberlerin en üstünü ve Allahü teâlâya en yakın olan Resûlullah (s.a.v.) bile, Allahü teâlânın
rahmetinin kendisini örttüğünü buyurmuşlardır.”
“Kulluğun en güzeli, Allahü teâlânın verdiği ni’metler karşısında, şükr etmeye âciz olduğunu bilme-
sidir.”
“Dünyâdan yüz çeviren kimse, Allahü teâlânın emrettiği işlerle meşgul olur.”
“Sabrın alâmeti, şikâyeti terk ve kendisine gelen belâları gizlemektir.”
1) Tabakât-üs-sûfiyye sh-288
2) Risâle-i Kuşeyrî sh-170
3) Tabakât-ül-kübrâ cild-1, sh-119
4) Nefehât-ül-üns sh-271
ABDULLAH SEBZMÛNÎ (Abdullah bin Muhammed Buhârî):
Mâverâünnehr ulemâsından. Hadîs, târih ve Hanefî fıkıh âlimi. Künyesi, Ebû Muhammed olup, is-
mi, Abdullah bin Muhammed bin Ya’kûb bin Hâris’dir. 258 (m. 872) yılında Buhara yakınlarında
Sebzmûn köyünde doğdu. Bu yüzden Sebzmûnî, Buhârî ve Kelebâzî nisbet edildi. Dedelerinden birine
nisbetle de Hârisî denildi. Üstâd lakabıyla tanındı. 340 (m. 952) yılında vefât etti. Üstâd Abdullah
- 9 -
Sebzmûnî, küçük yaştan itibaren Allahü teâlânın dinini öğrenmek ve O’nun rızâsına uygun yaşayabil-
mek için, bütün gayretiyle çalıştı. Hocaları arasında ilminden en çok istifâde ettiği âlim, Ebû Hafs-ı Sagîr
diye meşhûr olan Ebû Abdullah bin Ebî Hafs-ı Kebîr’di. Ondan başka, Muhammed bin Fadl Belhî, Fadl
bin Muhammed, Hüseyn bin Fadl Belhî, Muhammed bin Yezîd Kelebâzî, Abdullah bin Vâsıl, Sehl bin
Mütevekkil, Ali bin Hüseyn bin Cüneyd Rââ, Hâfız Mûsâ bin Hârûn ve daha birçok âlimin ilminden istifâ-
de edip, hadîs-i şerîf dinledi, ilim tahsil etmek ve hadîs-i şerîf dinlemek için Horasan, Irak ve Hicaz’a
seyahatlerde bulundu. Fıkıh ilminde zamanının imâmı oldu. Allahü teâlânın dînine çok hizmet etti. Öm-
rünü O’nun yoluna harcadı. Çok çalıştı. Zamanına kadar dînî mes’elelerde yapılan bütün ictihâdları öğ-
rendi. Verilen bütün fetvaları ezberledi. Hanefî mezhebinde “mes’elede müctehid” olduğu bildirildi.
Muhaddis Şah Veliyullah-ı Dehlevî’ye göre, müntesib müctehid ile mezhebde müctehidlik arasında bu-
lunan ehl-i vücûhtan oldu. Dehlevî hazretleri onun, Şems-ül-Eimme Halvânî, Ebû Ali Nesefî, Ebû Bekr
Muhammed bin Fadl’la aynı tabakada olduğunu söyledi. Bu zâtların hepsi, Hanefî mezhebi fıkıh âlimle-
rinin müracaat kaynağı oldu.
İmâm-ı a’zam hazretlerinin üstün vasıflarını çok güzel bir şekilde anlatan Üstâd Abdullah’ın ilmin-
den birçok kimseler istifâde etti. Bunlardan en meşhûru İbn-i Mende’dir. İlim meclisinde hazır bulunan
dörtyüz kâtibin, onun söylediklerini yazdıkları meşhûrdur. Hanefî mezhebi âlimlerinin müracaat kaynağı
olan pek kıymetli eserler yazdı. Bunlardan İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’nin (r.a.) hayatını anlatan “Keşf-ül-
âsâr-iş-şerîfe fî menâkıb-i Ebî Hanîfe” ve “Müsned-i Ebî Hanîfe” adlı hadîs kitabı, onun bilinen eserleri-
dir.
1) Cevâkir-ül-mudiyye cild-1, sh-289
2) Şezerât-üz-zeheb cild-2, sh-357
3) Tezkiret-ül-huffâz cild-3, sh-854
4) Mir’ât-ül-cinân cild-2, sh-331
5) El-Fevâid-ül-behiyye sh-105
6) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh-445
7) El-A’lâm cild-4, sh-120
8) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6, sh-145
ABDURRAHÎM-İ ASTAHRÎ:
Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Abdürrahîm-i Astahrî olup, künyesi Ebû Ömer’dir. Doğum ve vefât
târihleri kat’î olarak belli olmamakla beraber, hicrî dördüncü asrın ilk yarısında yaşadığı bilinmektedir,
ilim öğrenmek için, Hicaz, Irak, Şam ve başka yerlere seyahatler yaptı. Ruveym bin Ahmed, Sehl bin
Abdullah-ı Tüsterî ve başka büyük zâtlarla görüşüp kendilerinden ilim öğrendi. Hâlini gizlerdi. Dâima
neş’eli görünürdü. Ba’zan kıymetli elbiseler giyip, avlanmak için ormana giderdi. Av köpekleri ve güver-
cinleri vardı. Bir defasında, ava çıkmıştı. Bir kimse, gizlice kendisini ta’kib etti. Gördü ki, bir dağın arka-
sına varınca köpekleri saldı. Kendisi Allahü teâlâyı zikretmekle meşgul oldu. Kendisini tâkib eden kimse
diyor ki, “Zikre başladığı zaman, dağ, zikir sesi ile doldu. Ben anladım ki, o dağda bulunan taşlar, ağaç-
lar ve vahşî hayvanlar, onun zikrine iştirak etmektedir.”
Abdürrahîm-i Astahrî hazretleri dünyâya kıymet vermezdi. Dünyâ malı toplamazdı. Babasından
kalan yirmibin akçenin, onbinini insanlara dağıttı. Kalan onbin akçeyi de bir torbaya koydu. Bir gece,
evinin damına çıktı. Bu torbada bulunan akçeleri, avuç avuç etrafa serpti. Kendisine de, ekmek ve bakla
almak için çok az miktar bıraktı. Yerler hep akçe oldu. Öyle ki, sabah olunca herkes, o gece gökten akçe
yağdı zannettiler. Abdürrahîm-i Astahrî (r.a.), kendisi için bir şey istemezdi. Evinde bir sığır derisi vardı.
Onun üzerinde istirahat ederdi. Günlerce yemek yemezdi. Bir zaman Abadan’a gitti. Ramazân ayı idi.
Orada yirmibir gün kaldı. Halk kendisine iftar için ba’zı yemekler getirirlerdi. Sabah olunca, bu yemekle-
rin aynen durduğunu görürlerdi. Bu hâli gören Abadanblar kendisini çok sevdiler. Abdürrahîm hazretleri,
halkın bu muhabbetini görünce, meşhûr olmaktan korkup Abadan’dan çıktı. Sehl bin Abdullah-ı
Tüsterî’nin ziyâretine gitti. Sehl-i Tüsterî (r.a.), kendisi için hangi yemeği pişirmelerini arzu ettiğini sordu.
“Ekşili yemek pişirsinler” dedi. Yemek pişirilip, iftarda getirildi. Bu sırada, kapıya bir fakîr gelip, Allah rı-
zâsı için yiyecek bir şeyler istedi. Abdürrahîm (r.a.), yemeğin o fakîre verilmesini söyledi. Yemek, çömle-
ği ile fakîre verildi. Onlar da su ile iftar ettiler, ikinci ve üçüncü gün de aynen böyle oldu. Sonra, oradan
ayrılıp giderken bir kimse gördü. Suyun kenarına oturup, elinde bulunan ekmeği suya banarak yiyordu.
O kimse, Abdürrahîm’i (r.a.) da’vet etti. Beraberce ekmeği suya batırıp yediler.
Ruveym bin Ahmed (r.a.) diyor ki, “Likam dağında çok velîlerle sohbet ettik. Abdürrahîm’den daha
sabırlı kimse görmedim.”
1) Nefehât-ül-üns terc, sh-284
- 10 -
