Introduzione alla topografia antica

211 Pages·2004·6.41 MB·Italian

by  L. Quilici

Introduazlitlooanp eo graanftiiac a
Compitdoe lt opogrèa rfioc onosec eirnet erpreidt aatrpiee rvenduat'lailn itchi,t à
ricomponeinnud noq uadroor ganilcaso t ordiiau nm onumentdoiu, n a bit,ad tio
unc omprensodriui no,ar egio.nL e'obietèt giivuon gear rei costrluasi troer dieal
teritroor iel af ormcah el 'uomvoih ai mpresso attlrafa ovnedraszoi doicn iet tà,
borgeh ic asalleis ,t radleeb, o niicfhea grarei ider aliuch,el ea ttivairitgtiàa nalei
indust,rl iosa flriuttamdeicn atvoe e m inielraec, o ilvtaoznei dellteerr e.U n'nidaig­
nei nc uia ssumonpoa rticorlialrielee v aor eceu lturea clomim ericalic readtaei
movimendtiui o minie merciic ,on fincia tals,itp aotliciie militari.Q uestmoa nuale
illusctarraa tet efriainil tdàe lal topograanftiiac rai,p ercorlraes ntdoor ia ddieslclia­
plincao scìo mel e'voliounze dellseu et ecniceh mee todolodgiri iec er(ccaa ratre­
cheologircehgseit,r azidoidn aeit, r icostrudzeiloslnteer atifisctaoizcrihoe.n)A it tra­
versiorl i corasdao l cuensie mpsiig nifiivciai,tlv olummee ttien r iliierlvu oo lfoo n­
damentadleel ltao pograafifi iand ie lla conosstcoiecrnacz aap illea sries tematica
detle rritaonrcihoce,o mep resuppodsetlosl uaa s alvagiua.a rd
INDICDEE LV OLUMEl: .I ntroduzailolsnote ui od dellat opograanfitciaa-. I lL.a r icetroc­a
pograffiocnaet: ic onibturt.i- II.IL aC artaar chloegoica.- IVE.l em�npteirl os tuiod
dellcai tet dàe lt erritor.i- oV.L at opograanftiiac a snoeclilecato àn temporaBnie­a. -
bilogarfia.- Indidceeni o meid eliu og.h i
LORENZO QiUnIseLgTInoaCp Iog radfeliIlat' iaal antincelal aF acoldtiLà e tteer e
filoias doeflli'vUenrtsài diB olog.nE a direttdoerlerl iaisv ta« Atlatnetmea tidciTo o ­
pograafnitai »c.a
STEFAQNUIIAL IGICGILi nIs egTnoap ograafnitain ceal lSae condUaniv ersidtià
Napoi.lA ttualmeènp tree siddeel lFaa coldtiLà e tteer fei losdoiqf uiea'al tlen.e o
ISBN
978·8·80·919519·8
Ill1 11111
9 7888150 99198
Questvoo lumfea p artdeiu naS erie prodmaols sa
DipartimdeiSn ttoor ia daenltli'cUan idveegrlsii tSàt udi
diB olognpuab,b liciandt iav ercsoel ladneeMl u lino.
Nellcao lla«nIat inerari»:
..,.. Geografsitao ridcealm ondoa ntico
diS TEFANOM AGNANI
..,.. Introduzailolntaeo pograafnitai ca
diL ORENZQOU ILIeCS ITE FANIQAU ILIGCIIG LI
..,.. Introduzailoln'ee gittologia
diS ERGIPOE RNIGOTTI
..,.. Lei stituzpioolniit idcehlelG ar eciinae tàc lassica
diG ABRIELPLOAM A
..,.. Lei stituzpioolniit idcehle monrdoom ano
diG ABRIELPLOAM A
..,.. Epigrarfoimaa naL.a c omunicazinoenlel 'an­
tichità
diA NGELDAO NATI
..,.. Innovazieot nrea diziLoenr ei.s ortseel ematiche
ei nformatnieclhleso t uddieol lsat orainat ica
diP AOLAD ONATGII ACOMINI
Nellcao lla«nUan iverPsaapleer baicMlku sl ino»:
..,.. Iglu errielr'oo,p liillt eag,i onaGrlieios .e rcnietli
mondoc lassico
diG IOVANBNRII ZZI
..,.. Lad onnar omanaM.o delelr ie altà
diF RANCESCCEAN ERINI
Las erviiee npeu bblicgartaaz ailec ontributo dell'Uni­
versdietgàl Sit uddiiB ologna.
LORENQZUOI LICI
STEFAQNUIIAL GIICGIL I
Introduazliloan e
topografia antica
iMlu lino
- Il ettcohrdeie sideirnafnoor msaurlisi ibe rs iu' lilnsiedmeel ­
lea ttidveiltSlàoa c ieedtiàt riMilu clei no pocsosnosnuol tare
il sitIon ternet:
www.mulino.it
ISBN8 81-5-09199-0 Copy©r 2i0g0bh4yS t oceideititàMlr u ilcBieon loo,Tug nnidia i .r ini
sornios eNrevsasptuainnd.aqei u epsutbab lipcueaòsz sifeoornteeo ·
copiraitpar,oa drocnhaim,ve imaotroait ,zr zaastimanqe u saslas iasi
foromm eaz zeol-enrmoenciccarone,ip crood,gi rgaifstineaco lone, -
netie rmindia llpelrgcaegh vteeiu stiDteliil r adi 'nAou Pteoarrl et.r e
inforsmviae zidsilaio tnoi
www.mulino.it/edizionilfotocopie
l. Introduzailolsnote u ddieol tloap ograafnitai ca 7
Lat opogarnatefil icseaau f eia nlità
l. 7
Stodreigsalt iut doip ografici
2. 10
3.C oshaas igninfesiiec cailont looim d eRi o ma
14
Il.L ar icetrocap ograficae:c ofnotnrtiib uti 23
Introduzione
l. 23
L'appodretlfolote ngi e ogreai fciocnhoeg rafiche
2.
di ecploacsas ica
24
3.L ac artodgeirt maàef diiao eem voadleer na
39
4.L af toograaefrieaa
43
5.L at onpoomastica
51
111L.a C artaar cheologica 63
StodreilCala ara trac heodIl'toagliicaa
l. 63
Finaecl ointtàe nuti
2. 66
3.M etodoolpoegripaeetl rira ve ea lizzazione
delClaara trac hiecoal og
69
4.B acsair togers aifsiitncoefhrmemi a tivi
77
6 INDICE
IV.E lemenpteirl os tuddieol lcai tetd àe lt erritorio 81
l.L af romdae lcliat tà
81
Les trade romane
2. 129
3.L ac etnuriazione
152
4.L ev ille
161
5.I l paesaggio
169
V. Lat opograafnitai nceal lsao ciectoàn temporanea 179
L'apportdoo cduemlelntato apzoigornaef ica
l.
altluat geelsat,eiv oanleo ridzezplaa ztiroinmeo nio
culturale
179
Ip aracrhcih eologici
2. 180
Bibliografia 189
Indidceein omie d eil uoghi 199
Introduazlilosont eu dio
deltloap ograanftiiac a
Inq uestcoa pitolo:
• Scopdoe glsit uddiit opograafnitai ca
• Origiendee voluzidoengels it udtio pografici
• Romae i ls uos traordipnaatrriiom ocnuilot urcaolmeec entrdoe lle
ricerscthoer ico-archeologiche
l.LA TOPOGRAAFNITAI CELA E S UFEI NALITÀ
Compdiettloo proagèfr oi coneoi sncteerreip d raeptteiar rveed nault­i
l'antriicchoimtipànuo; nrq ruea dorrog aens itcrfoai ctpaieterop oclhae
stodrii taue nr ridtiuo nrraei goi,do iun nae m,b igteoo grcahfpeiu ctòor ,a ­
valincaazrieeco onnit inenti.
Egrliic osdtirrueitstclaesam t eodnrteiela l 'anmebli esqnsiuto aenl oe
svonlotsnio elvoe snttria ormdali an aqvruiiot,ta i dianaam,m ipnoil­itica,
straetciovnao,cm uilctaLu,'r oapldeeer.la l 'nuetolem ror siriti ocroinoo sce
nellac hfgeolh riavm oal eus taop iumtpor inmeelrle',u rnbeaolnrlig'sa t­ica,
nizzadzeilsolpnoae z io; neenll e'lelv'odolarutndzoeii,lnefn lee' architettura,
nell'needlliieln ifzriaasn,te rlultet euf rindenei;aiv l aeimrtbseàiic t oin omici,
socciualltieu,p r oalliniteq iiu casilèi ei s plLi'caattutami.av nnieattl àe rrito­
risoei v idernizcioan oqsucaenndddooov,c eo ,me ep ercshoéns ot afto­ne
dactiet btoàr,gv hiil,l e seo ncoa issmatplaiita;cen o tlattievs aoznsioto antie;
condbootntiefa igcrhaeier d irea usloinscoth aet;e vtirpeae,cr csieagtuei te
8 CAPITlO LO
attiavrittiàge idia nndaulsiat preicraatlveeie , m inqiueaerlreia;i nc oo nfini
catapsotlaimltiiil,ci gitla,aim r bici,ut lit euc roamlmie rimc oivailmide,en ­ti
gluio miedn eil le merci.
Pearl cfuonredm ise t ulddaii os cisapivl viinacali glneaao gnreadifi i­a
verassipc eotsttii dtqiuu terilivlciae c rhrceia g,u galerild eam feinsgtieico i­,
logmiocrif,o laomgbiiceibn,ot taaldniiui, nc raie giSoian vev.da iql uee lla
discippeclrai pnqiaur aenl ntaao t huamr oad eleml oadteoel l al'zai aonn­e
tropiinctae rovs iuebniaesn cael:i zazdea snedmlopme i oodf iicnhaet urali
chhea ninnofl ueonc zoantdoi zgilioinn taetrdove elnlt'eicu oommleo' uo­
mos iian teravpepnounteon ddeomvoilsoeci no,ds ot raus euvnaod lot a.
Spensossnovi a lauptpai cehngeola iv veniid meeln tpnaosvnsa antnoo
visnetqliu adarmob iecnhtceais l pier esenta amtaèt p uraorlipmoe nte,
la'mbieannttceih cveoar icospterqruu ietclohlè eos taitslou s op ecifico
aspemtotrof oliodgriocgobr,oa tfiacncoil,ci oma,ct hhieaca ov,uu tnosa u a
evolunzeilo nt·eec mcophspoeìu, eò s ssetraet o ddievled ratqs uuote dtlilo o
ogegida ncdhaqe u edlelsioe csocloiGr lsaiin .t iincfhsaiut btiimv oalntoo
pidùin oiic ondizionnaatmueer,sna ttluiid imaonldatoto t entialm ente
moddoin oens sesronpfera atcfteir,c aavcla onnot rdaitrr iaoorg rnveia n­
tagpgoisos diabclio lnetn easttuor ale.
Los tuddeiltolo apa ofgairnat sipicr ae sceonmtueana mbidtiroi cerca
chsesi e rpveer tdaiun ntao base dmoocluatmloel natcrahgpreaai traat ,e
dall'caonmapladiresaliftl otaenli e tterarief otansint toirccihacerh;­e ,d elle
tograiflilcuhsett,or paotniovmeaa,ns ctmhieecd hieo,eem voadleird naeg;l i
stuadric heoedl aolbgliiabc lii noogsnro aslfpoie ac ialisdta'irccah;i ­dai dati
vidoa,l l'esamdeeml oa nnuamleeidn tatsilouc r ooi lmeevnatdoau; nr aa ffi­
namteat ododleolrgliiaca se urtlce ar rpeenro c uonmap lleettetadui rnat er­
pretadzioi gonpnire e saenntzeiap c iae ga modraflrolilaco seguricbcaaa ;c ­
quedaa;al elr'o fotointLeadr ipsrceiitpmalpzilaininoaccn caheo e.n oscenze
tecnuiscdohis er t,u menteac zoimopneits epnezceic fhnieec chees dsii tano
unfaro mazpiaorntei ecs opleacirinef iccaaarm cphoe ologico.
Vis onaon cchaer attpeerciuselti iinactrheier c aozlniga oe nsitd ieoln e
territdoerliploiie:ùm puonraèti falan tctthiloe ra i caebrbcraa ucnac ricao
cronolboepgnii aùcm op dieol la'netitinàqc uaa nptelorac, o mprensione
spiefcidceals lutaae maètn ieccae,s lsn'aaarldiieasl silt ar atifim i­cazione
prensestlae rridtaonllrt'ieior vdee'nlutloomd oa,lp lrae isatlolcr'oienat- à
loS TUDDEILOTL OAP OGARNATFIICA9A
temporLa'nienad.pa ugfrio nlceia,z zasnud uodndsi ai t o psetroiroidcoo ,
necedseslcilotana o sdcqieu naznsatuq o ut eelr rsèeis n voo sliptaro e ceden­
temecnhtseeu ccessaivdadmierfniittanetnio,uo rsgati roiir qnn uia,nd taot i
posteproisosproeinr op eftourapmrieaeù n tiolc caho es titdunizu ioovnee
fornmeee s cllu'diaebt utzraideo pnoepc iaaù n tica.
Lad iscirpilvaiennscatuh enre u oilmop rescpienlrgda ie bsitlieo ne del
terripteiorllr e igoac,mhi eeml o numednettoic eoilnnc e o ntaemsbtioe nta­
lees ocicaolcsehìl,e ra i costtroupzofigioprcnuaaeeò d eve inneclildae re
programmuarzbiaonanifiesi tdnieiclt alu,ate ed lealv lalao rizzazione.
Itlo pogirnda effoi,n itiuvnap ,r-orciferocsmhsaiote eid veso c ientifico
particchocelo anrtee,im np lgpara aruntn eda i mensiofinleo lfoigsiiccaa,,
geoigrcaaanf,c ahtet eacnio tnat aifnfiunia mmeetnotdio Tlutotgleice c oi­.
nosceanczqeu idseibtbeoc noon triablpu riorceer siscoos tdreugtltii vo
aspettid ladlpearr eisvueamnnaztinainua n c ontteesrtroi eta olirldiaea nl­e
tiicfazeic oonmep rednessiiia otnnite id cehvios;ne or avr iirceo sltterr uai­re
sformoapzieordnaaitl el 'nuetolem ror aitttorraiivole rtesea omdo p fof rire
unlae tsttuordraiti a celave o luzione.
Glsit udi toppeaorlg trvraeofrp isocosi,s, co onnot rsiobsutiarnez ial­
menatlel e rdiaicl etdrricesh ceia plallri'cnhee:po ellrao' pg pi0aa rltclooa n ­
testualeii znztaezrirodenelmeiao zniuomneaenl tslita;o riap ealrna t ica,
concrcethceeoz nzfae raidos gcnroiinc oo struezvieoannltefli oia;dll eog­li
giianq uanctoon seunntlaoe ntodt eucirl aa sasdiecraiel nrlteaea e lp toàs so­
nor ecarec doentcriaislrbiliuvacti oi s terc uozmiporneedn estiie osntei .
Lat opoigaarn atèfiu cndaai scinpaelts iavn ial uipnp alutunan sgih issi­
moa rdcoit empo, fin danlleQl u'aetttàr qouucmaeannnidtinoosi ,tz iicòa ,
lrai cdeerdlcealn 'tiifdiecmiao zniuomnaeenn tteiil c ah•ir icodsetlrluaz ione
formac idtaetnlàtle iad c esalu toe rriPteorrthiaaoan .ct qou uinsfaii tsoi o­
nomiap rbeecenid as uat oncoomnas,o liadtatnrdauovnsetairr saod izione
dsit ucdhlie' ahfiafn antetale mLpoad. i scisdpiil sitnciaon sgìun eea tstsaa­i
menatede, s emdpailocl,h' eaorlcolgaiscash ineca asi,cn ev deaclel 'antiqua­
riea qsuia lsiofalip oca ar tdiarlfeli adn eel Setctoenc]We.]in.nt cok el­
mancno,m set odre'ilaal rte.
QuanWd.oG oetvheen pneelr ap rivmoal itnIa t aalvieanc,do om e
metRao mfae,r maanV deorsoeinb aba se c riavu enar mei icnuo n,la e ttera,
chneo n vle'daoe revdsais aeR roemp ae pro tleerg gTeacrietU ons.op rov-