İnsan Anlığı Üzerine Bir Deneme

437 Pages·19.581 MB·Turkish

by  John Locke

JOHN LOCKE
İNSAN ANLIGI ÜZERİNE
BİR DENEME
VtrgtntaÜ ntversttestF elsefPreo fesörn
A.D. Woozley'ntKnıs altmasına
ıygun Olarak ve OnunB irG irişY azısıyla
Btrltkte
Türkçesi:
Vehbi Hacıkadiroğlu
kabalcı Yayınevi
KABALCI YAYI NEVİ 82
Felsefe Dizisi 22
İNSAN ANLIÔI ÜZERİNE BİR DENEME
' John Locke
Özgün Adı: An Essay Conceming Human Understanding
Bu çevirinin yayın hakları
Kabalcı Yayınevi'ne aittir.
Birinci Basım:
Ara Yayıncılık, İstanbul 1992
İkinci Basım:
Q Kabalcı Yayınevi, İstanbul 1996
ISBN 975 -7942 46 4
- -
Yayın Yönetmeni: Vedat Çor.lu
Dizgi: Beyhan Ajans
Baskı: Yaylacık Matbaası
KABALCI YAYINEVİ
Himaye-i Etfal Sok. No: 8:-B
Cağa.loğlu. 34410 İSTANBUL
Tel: [phone] 63 05 Fax: [phone]
-
lÇlNDEKlLER
A. D . WOOZLEY'DEN GlRtŞ ........ .. . ..... .. .. .. . . ... . .. .. ....... ... . . . ... . .. .. .. . .. 9
OKURA MEK11JP .. .... . . ... . ........ .... ....... ... ............. ... ......... .. ... . .. . ........ 51
BİRİNCİ KİTAP: DOGUŞTAN KAVRAML\R ÜZERİNE
1. Giriş 59
...................................................................................
II. Zihinde doAuştan ilkeler yoktur. .... ........................ .... ... ... 63
ın. DoAuştan kılgısal il.keler yoktur....................................... 74
IV. Kurgusal ve kılgısal do�ştani lkeler üzerine �ka
düşünceler . .. . . . . . . . . . . .. . . .. . . .. . . . . . . . . . . .. . . . . . . .. . . . . . . .. . . .. . . . . . . . . . . . . . .. . . . 79
İKİNCİ KİTAP: İDELER ÜZERİNE
1. Genellikle ideler ve kaynakları üzerine .......... :.............. 85
. .
il. Basit ideler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . .. .. . . . . .. . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . .. . . .. .. . . . 94
III. Tek duyunun ideleri......................................................... 96
rv. Katdık .............................................................................. 97
.. . ·
V. Değişik duyuların basit ideleri. ..................................... 100
. . .
VI. Düşünümün basit ideleri. ................................................. 101
VII. Hem duyum hem düşünüm basit ideleri ..................... . 101
. ..
VIII. Basit idelerimizle ilgili birkaç düşünce daha. ................ 103
. .
IX. Algdama .................................................................... :········ 112
X. Zihinde tutına ............. ............................................. 115
. . . . . . . . . .
XI. Ayırt etme ve zihnin öteki işlemleri. ........... .............. 119
. . . .. . .
İNSAN ANLIGI ÜZERİNE BİR DENEME
VI
Xll. Karmaşık ideler .. . . . . .. . ... . . .. . . .. . . .. ... . .. . . . . . . . . .. . . . . . . .. . .. . . . .. . . . . . ... . 123
XIII. Basit kipler: birincisi, uzayın basit kipleri ........................ 126
XIV. Süre ve onun basit kipleri ............... ... ...... ........... ....... ... ... 134
[XV. Süre ve yayılmanın birlikte incelerunesi] ......................... 142
XVI. Sayı.................................................................................... 142
[XVII. Sonsuzluk] ........................ .............................................. 145
. ..
[XVIII. Ötekib asit kipler) ............................................................. 145
XIX. Düşünmenin kipleri .......................................................... 145
XX. Haz ve acı kipleri. . . . . . . . . . . .. . . .. . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . .. . 147
XXI. Güç .................................................................................. 150
. .
XXII. Karışık kipler .................................................................... 166
.
XXIII. Cisimlerin bizdeki karmaşık ideleri. ................................ 171
.
XXIV. Cisimlerin toplu ideleri. ................................................... 184
.
XXV. Bağıntı ............................................................................... 185
.
XXVI. Neden ve etki ve öteki bağıntılar ..................................... 188
xxvn. Özdeşlik ve başkalık ......................................................... 191
XXVIII. Öteki bağıntılar ................................................................. 204
XXIX. Açık ve kar.ı.rılı.k, seçik ve bularuk ideler ........................ 210
XXX. Gerçek ve düşlemsel ideler . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... . . . . . . . . . . . 21S
XXXI. Upuygun ideler ve eksik ideler ........................................ 218
XXIXI. Doğru ve yarılış ideler ..................................................... 225
.
XXIXII. İdelerin çağrışunı ............................................................ 232
. . .
ÜÇÜNCÜ KİTAP: SÖZCÜKLER
I. Genel olarak sözcükler ya da dil ..................................... 239
II. Sözcüklerin imlemleri . . .. .. . ... . . . . . .. . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . ... . .. . . . . . . . 241
III. Genel terimler ................................................................. 245
. .
IV. Basit idelerin adları .......................................................... 254
.
V. Karışık kiplerin ve bağıntıların adları . . . .. . .. .. . . . . . . ... . .. .. .. . . .. . 258
Vl. Nesne adları ...................................................................... 263
[VII. Bağlaçlar] . . ... . .. . . .. . . .. . . .. . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . .. . . .. . . .. . . .. . . ... .. . . . .. . . . . . . 275
VIII. Soyut ve somut terimler . . . .... .. . . ... . .. . . .. . . .. . . .. . . .. . . .. .. .. . . .. . ... . . . 275
İÇİNDEKİLER VII
IX. Sözcüklerin yetersizliği . . . .. . . .. . . .. . . .. . . .. . . .. . . .. . . .. . . . . . . .. . . .. . . .. . . . 277
.
X. Sözcüklerin kötü kullanılması . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . ... .. .. .. ... . .. . . . . . . . 284
XI. Yukardaki kusurv e kötü kullanımlarıd üzeltme yolları. 289
DÖRDÜNCÜ KİTA P: BİLGİ VE KANI
ı. Genel olarakb ilgi............................................................. 299
II. Bilgimizin dereceleri . .. ... .. ... . .. . . . . . . . .. .. .. . .. . . . .. . ... .. .. .. .. . . .. . . . . . 304
.
III. İnsan bilgisinin kapsamı................................................... 310
IV. Bilginin gerçekliği ... ....... .... ...................... ......... 324
.. . ... ... . . . ... .
v. Genel olarak doğruluk .... .. . .. . ......................... 330
.. ..... ....... . . . ..
VI. Tümel önermeler, doğrulukv e kesinlikleri .......... ......... 334
..
VII. Öısözler. .......................................................................... 340
. .
VIII. İçib oş önermeler .. ......... ............ . . .... ...... ... 348
... . ... ......... ...... ..
IX. Varoluş üzerineb ilgimiz ..... ... .... . ... ... ... . ........ 352
.. .. ........ .. .. ....
x. Tanrının varoluşu üzerine bilgimiz .................................. 353
XI. Başka şeylerin varoluşu üzerineb ilgimiz .. ..... ...... 361
.... .... .. .
XII. Bilgimizin gelişmesi .. .. ..... ........ ........ ... 369
. .. ........ .. .... . . . . ...... . ..
[XIII. Bilgimizle ilgilib irkaçd üşünceda ha] ... . .. . . ... . .. . . .. . . .. . . .. . . .. 375
XIV. Yargı üzerine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 375
xv. Olasılık. ........ ... ........... ........ . . .... ... 376
... .... . ..... .. .................. . .....
XVI. Onaylamad ereceleri ..................... .................. . ....... 379
. .. . . .. .. .
XVII. Us üzerine .................................................. ................. 387
. . . ...
XVIII. İnan, uslama veb irbirinden ayrı alanları ... . ...... 395
............. . .
XIX. Bağnazlık ..... . ......... .. ... . . ......... ... . 399
...... . .... .. . .. .... .. ............ . . ... .
:xx. Yersiz onaylama ya da yanlı.şlık. ................................... 404
. . .
XXI. Bilimlerin ayrılması . ........ ...... ............ ..... ......... 412
... ... .... . ... .. . .
EK: Stillingfleet ileta rtı.şma ............ .............. . .................. 415
. . ... .. ..... . . ..
KAYNAKÇA 431
.....................................................................................
KRONOOL JİKÇ İZEGL E. .......... ............. ............................... 435
.. ... . . . . . .

GİRİŞ
A. D. Wooz/ey'den
1. Yaşamı ve Etkileri
John Locke'un en önemli kitabı olan insan Anlığı Üzerine Bir
Deneme ilk olarak 1689'da (başlık sayfasındaki tarih 1690) en çok ta­
nınan öteki iki yapıtı A Letter Concerntng Tokration ve Two Treattses
of Governmentle birlikte yayımlandı; son ikisi siyasal sebeplerle im­
ı.asız yayımlandı; ve yazarının adı uzun süre gizli kalmamakla birlik­
te Locke bunların kendi yapıtları olduğunu hiçbir zaman açıkça ka­
bul etmedi. Locke, 29 Ağustos 1632'de Somerset'te Wrighton'da doğ­
muş olup, kitabın yayımlandığı tarihte 57 yaşındaydı. Şimdi yalnızca
bir filozof olarak anılmakla birlikte, siyasal ve diplomatik etkinlikler­
le dolu bir yaşam sürdü ve doğal bilimler, tıp, ekonomi ve tanrıbi­
limde ge� çaplı düşünsel çalışmaları oldu. Gençlik yıllarının çoğu­
nu Student and Senior Censor of Christ Church derecesini elde ettiği
Oxford'da geçirmekle birlikte, bir yandan kamu işlerinin ve Londra
ve Avrupa'daki bilim dünyasının çekiciliği, bir yandan da o zaman
Oxford'da öğretilen felsefenin skolastik yavanlığı yüzünden, hiçbir
zaman bir üniversite profesörünün dünyadan uzak yaşami içine ka­
parunadı. Denemenin, yayımlanmasından iki yıl sorua Dublin'de Tri­
nity College'de ders kitabı olarak okutulmasına karşın, 1704'te (Loc­
ke'un öldüğü yıl) Oxford'daki kimi Kolej başkanlarınca, Kolej öğret­
merılerinin, öğrencilerinin onu okumasına iZin vermesinin yasaklan­
ması için bir girişimde bulunulması arılamlıdır.
10 İNSAN ANLIGI ÜZERİNE BİR DENEME
Locke'un dolgun ve etkin yaşamının1 ayrıntıları, öteki başlıca ki­
taplarıyla ilişkili olmakla birlikte, Deneme yönünden, onun yazılışı­
nın birçok yıllara dağılmasının ve çok uzun sürmesinin, bir de içerdi­
ği kopuklukların, hatta yinelemelerin, bir bölümüyle açıklamasını
vermesinin dı.şında, büyük önem taşımaz. Gerçekte bunların bile da­
ha önemli bir nedeni, Locke'un felsefeye yeni bir yaklaşım için yollar
aramakta ve bu yüzden de düşüncelerini sürekli olarak düzeltmek­
te ve genişletmekte oluşuydu. Deneme'nin, daha önce, ikisi 1671'de,
birisi de 1685'de olmak üzere üç taslağını yazmıştı, ilk yayımlanma­
sından sonra da öteki basımlar için birçok düzeltmeler yaptı. Kita­
bın, son biçimiyle de aşırı uzun olup birçok yinelemeler içerdiğini
kendisi de kabul ediyordu; fakat "bu kısaltmaya gidemeyecek ka­
dar aylak ya da dolu" (Okura Mektup) oluşunu özür olarak ileri sü­
rüyor ve kısaltma işinden kaçınıyordu. İkinci basımı hazırlarken
"kavrayışlı ve dikkatli okuyucuya gereksiz görünmemesi olanaksız
olan büyük bir bölümü atmanın uygun olup olmadığı üzerinde"
uzun uzun durmuştur, fakat belki yazık belki de değil, arkadaşı Wil­
liam Molineux onu bundan vazgeçirdi; ve kısaltma işi sonraki yayım­
cılara kaldı.
Locke'u etkileyenler arasında ilki ve etkisi en açık olanı Descar­
tes'tır; onun Yöntem Üzerine S6)1lev'i 1637'de Locke'un doğumundan
beş yıl sonra yayımlandı; bunu I64I'de Medttations, 1644'te de Rgu­
lae izledi; bu sonuncusu De11eme'den 11 yıl sonra basılmışsa da el
y;ı.zma kopyaları Hollanda'da çoktan beri dolaşmakta olduğuna göre
Locke'un onu da bildiği düşünülebilir, Locke'un kendisi de "kendi
zamanında okullarda alışılmış olan, felsefe üzerine anlaşılmaz biçim­
de konuşma yolundan ilk kurtuluşunun büyük mirıneti"2 diyerek
Descartes'a büyük ölçüde borçlu olduğunu kabul ediyor. Dene­
me'nin kendisinin içerdiği birçok kanıtlar da bunu destekliyor: örne­
ğin açık ve seçik ideler ve algılama terimleriyle sezgisel ve tanıtlama­
lı bilginin açıklanması (iV, ii)3 ve usun tanıtlamadaki dörtlü işlevi
1 Yaşamöyküsü için bkz: M. Cransıon: fobn Locke (Longmans 1657) ve R. J. Aaron:
fobn locke(Oxford, 2. basım. 1955).
2 Stillingfleet'e birinci melılup, Locke, Wor� 4. basım, !., 381.
3 'Deneme' den yapılan alıntılarda Kitap, Bölüm gerektiğinde de kesim numaralan gös­
terilmi�tir.