İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Türk Halk ...

290 Pages·2015·3.26 MB·Turkish

T.C.

İnönü Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü
Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
Türk Halk Edebiyatı Bilim Dalı

MALATYALI ÂŞIK MÜRTEZA AKSÜT
(HAYATI, SANATI ve ŞİİRLERİ)

HAZIRLAYAN
Arzu GÜLLÜ

DANIŞMAN
Yrd. Doç. Dr. Ebru ŞENOCAK

YÜKSEK LİSANS TEZİ

MALATYA, 2014
MALATYALI ÂŞIK MÜRTEZA AKSÜT
(HAYATI, SANATI ve ŞİİRLERİ)

Arzu GÜLLÜ

İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
Türk Halk Edebiyatı Bilim Dalı

Yrd. Doç. Dr. Ebru ŞENOCAK

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Malatya, 2014

I

ÖN SÖZ
Türkler tarih boyunca farklı coğrafyalara düzenledikleri akınlar ve uyguladıkları fetih
politikalarıyla çok geniĢ alanlarda yayılma imkânı bulmuĢlardır. HoĢgörüye dayalı siyasetleri
neticesinde iskân ettikleri yerlerde karĢılıklı güven ortamı oluĢturarak adaleti sağlamıĢlardır.
Bu cihetten çeĢitli kültürleri bünyelerinde eritip besleyerek gelenek ve göreneklerini
zenginleĢtirmiĢ kendi kültürlerini de bulundukları bölgelerde benimsetmiĢlerdir.
Türk kültürü içerisinde köklü bir geçmiĢe sahip olan âĢıklık geleneği, yüzyılların
süzgecinden geçerek değiĢik Ģekillerde günümüze kadar canlılığını koruya gelmiĢtir. Fıtratları
gereği duygusal taraflarının ağır bastığı Türkler sevinçlerini, kederlerini, isyanlarını, her türlü
duygu yoğunluklarını dile getirirken sazın tellerinden ilham almıĢlardır. Sazı sırtında, diyar
diyar dolaĢan ve “ÂĢık Edebiyatı” olarak adlandırdığımız bir oluĢuma kaynaklık eden âĢıklar
gittikleri her yerde halkın sesi olmuĢlardır. Ozan-baksı geleneğinden günümüze değiĢerek
gelen âĢıklık geleneği bugün düzenlenen Ģenlikler, âĢık atıĢmaları, Ģölenler vb. gibi
etkinliklerle farklı bir mecrada seyrine devam ederek, çağı yakalamaya çalıĢmıĢtır.
Geleneğin sürdürülmesinde aktif rol alan Malatya ayrı bir önem arz etmektedir.
Sayısız âĢığı toprağında barındıran bu “ġehr- î ÂĢıkan” özellikle Darende, Arguvan,
Hekimhan ve Arapgir gibi ilçeleriyle geleneğe katkı sağlamıĢ, usta âĢıklar yetiĢtirmiĢtir. Her
yerine âĢık tohumu saçılan Malatya yeni yeni âĢıkların filizlenmesiyle Ģanını daha da
yüceltecek ve haklı bir gururla geleneğin sancağını taĢıma görevini layıkıyla yerine
getirecektir.
ÇalıĢmamızda ele aldığımız Malatyalı Mürteza Aksüt âĢıklığının yanısıra devlet
memuru ve Zâkir olarak karĢımıza çıkmaktadır. ÂĢık Mürteza Aksüt âĢıklığını, içinde
yetiĢmiĢ olduğu Alevî- BektaĢî kültürünün etkisinde devam ettirmektedir. Bireysel çabalarıyla
gelenekte var olabilmeyi baĢaran Mürteza Aksüt bilgi ve tecrübelerini genç kuĢaklara aktarma
yolunda da gayret göstermektedir. Saza ve söze olan meylim, türkülerle hemhal oluĢum bu
çalıĢmayı can- ı gönülden istememde etkili olduğu kadar halk edebiyatına damgasını vurmuĢ
böyle bir geleneği araĢtırma ve öğrenme merakı da önemli ölçüde beni bu çalıĢmaya
yönlendirmiĢtir. Ayrıca Saz ve sözdeki ustalığını katıldığı televizyon ve radyo programlarında
insanlara sunan âĢığımızın kendi kültürüyle harmanlanan bu geleneği yaĢatma adına özveride
bulunması, ilerleyen yaĢına rağmen büyük bir heyecanla gönüllere seslenmesi heyecanımın
kat be kat artmasını sağlamıĢtır.
II

Ele aldığımız bu çalıĢma “Malatyalı ÂĢık Mürteza Aksüt (Hayatı, Sanatı ve
ġiirleri)” adını taĢıyıp; “Ön söz”, “GiriĢ”, “Ġki bölüm”, “Üç Bölüm”, “Sonuç”, “ġiirlerinin
Ġndeksi”, “Sözlük”, “Öz GeçmiĢ”, “Ekler” ve “Kaynaklar” dan oluĢmaktadır.
ÇalıĢmamızın GiriĢ kısmını “ÂĢık Tarzı ġiir Geleneği Hakkında Genel Bilgi”,
“Günümüzde ÂĢıklık Geleneği ve ÂĢık Edebiyatı”, Alevî- BektaĢî Kültüründe ÂĢıklık
Geleneği”, “Malatya ÂĢıklık Geleneği ve ÂĢıkları” olmak üzere dört ana baĢlıkta ele alıp ilk
kısmında âĢıklığın tarihi zemin içindeki değiĢimini, icrâ ortamlarını, âĢık, ozan, Ģaman, baksı,
kam gibi terimlerin ihtiva ettiği anlamları, ikinci kısımda günümüzde âĢıklık geleneğinin
vardığı noktayı inceledik. GiriĢ bölümünün üçüncü ana baĢlığında Alevî – BektaĢî kültüründe
âĢıklık geleneğine değindik son kısımda ise Malatya âĢıklık geleneği hakkında bilgi vererek
bu zamana kadar tespit edilen âĢıklardan bazılarıyla ilgili kısa tanıtıcı birkaç cümle ve
yüzyıllara göre Malatyalı âĢıkların adları, mahlasları nereli olduklarını, doğum ve ölüm
tarihlerini vermek suretiyle listeledik.
Ġki bölüm ve metinlerden oluĢan tezimizin “ÂĢık Mürteza Aksüt‟ün Hayatı ve
ÂĢıklığı” adlı Birinci Bölüm’ünü “Hayatı”, “ÂĢıklığı”, “ÂĢıklık Geleneği Ġçinde Mürteza
Aksüt‟ün Yeri”, Malatyalı ÂĢıkların Mürteza Aksüt ile Ġlgili GörüĢleri”, “Etkilendiği
ÂĢıklar”, “ÇeĢitli Cepheleri” alt baĢlıklarına ayırıp inceledik. Bu alt baĢlıklarda âĢığımız
Mürteza Aksüt‟ün hayatı ve sanatına detaylı bir araĢtırmayla yer vererek onun âĢıklığa
baĢlama serüvenini, gelenek içindeki yerini, Malatyalı âĢıkların onunla ilgili görüĢlerini,
Ģöhretini, etkilendiği âĢıkları, âĢıklığın dıĢında farklı yönlerini anlatmaya çalıĢtık. ÂĢığımızla
zaman zaman biraraya gelerek bu bölümle ilgili bilgileri gerek kayıt yoluyla ve çeĢitli notlar
alarak gerekse âĢığımızın verdiği belgelerden yola çıkarak derledik.
ÂĢığımızın Ģiirlerini Ģekil yönünden incelediğimiz “Mürteza Aksüt‟ün ġiirlerinin
Ġncelenmesi” baĢlıklı Ġkinci Bölüm’ünü “ġiirlerinin ġekil Özellikleri”, Dil ve Ġfade
Özellikleri”, ġiirlerinde Kullandığı Atasözleri, ÖzdeyiĢler ve Veciz Sözler”, Mürteza Aksüt‟te
Sanat EndiĢesi”, ġiirlerinde Ele Aldığı Konular”, “ÂĢıklık Geleneği Motiflerinin ġiirlerine
Etkisi”, alt baĢlıklarıyla ele aldık. Bu bölümde toplamda 112 Ģiirin ayrı ayrı hece ve durak
yapısını, kafiyelerini, rediflerini, Ģiirlerde kullanılan çeĢitli ahenk unsurlarını tespit edip
örnekledik. Verdiğimiz dörtlüklerin sonunda parantez içerisinde Ģiir ve dörtlük numarası,
mısraların sonunda ise Ģiir, dörtlük ve mısra numarasını gösterdik. ġekil incelemesinin
yanında âĢığımız Mürteza Aksüt‟ün içerikteki söz ustalığını da göstermeye çalıĢtık. Bu
III

bağlamda Ģiirlerinde kullandığı atasözleri, deyim, özlü sözler, edebî sanatları belirleyip,
iĢlediği konuları da Ģiirlerinden örnekler vererek bu bölümü tamamladık.
ÇalıĢmamızın Üçüncü Bölüm’ünü “ÂĢık Mürteza Aksüt‟ün ġiirleri” ana baĢlığıyla ele
aldık. 112 Ģiiri kullanılan ölçüye göre sekizli, on birli, on altılı diye ayırarak dörtlüklerden
oluĢan ve beyitlerden oluĢan Ģiirler olmak üzere sınıflandırma yoluna giderek Ģiirleri ilk
dörtlüklerinin son harflerine göre alfabetik olarak sıraladık.
Sonuç bölümünde çalıĢmamıza dair genel bir değerlendirmede bulunup âĢıklık
geleneğinde önemli bir değer olan ÂĢık Mürteza Aksüt‟ün bu çalıĢmayla gün yüzüne
çıkarılarak hak ettiği yeri almasının geleneğin itibarı ve devamlılığı açısından önemli olduğu
ayırımına vardık.
ġiirlerin Ġndeksi’nde öncelikle Ģiirleri sekizli, on birli, on altılı diye kullanılan ölçüye
göre ayırarak dörtlükler, beyitler halinde söylenen Ģiirler ve diğer Ģiirler olmak üzere üç kısım
halinde gösterdik. ġiirleri ilk hanelerinin son harfine göre alfabetik bir Ģekilde sıralayıp bu
dörtlüklerin son iki mısraını verdik, parantez içinde sayfa ve Ģiir numarasını belirttik.
Sözlük kısmını hazırlarken Ġlhan Berk‟in “Misalli Büyük Türkçe Sözlük”, Nurettin
Albayrak‟ın “Ansiklopedik Halk Edebiyatı Sözlüğü”, Cem Dilçin‟in “Yeni Tarama Sözlüğü”
nden faydalanarak Ģiirlerde geçen gerek yabancı kökenli gerekse mahallî bazı kelimelerin
karĢılıklarını verip hangi kelimenin nerede geçtiğine dair Ģiir, dörtlük ve mısra numaralarını
parentez içinde gösterdik.
Tezimizde kısa bir Öz geçmiĢ‟ten sonra yer alan Ekler bölümü âĢığımızın kendisinin,
ailesinin, bu süreçte katıldığımız âĢık Ģölenleri ve panellerdeki âĢıkların, hocaların
fotoğraflarından oluĢmaktadır.
Kaynaklar bölümünü sözlü ve yazılı kaynaklar olmak üzere ikiye ayırdık. Sözlü
kaynaklar kısmında tezimizde ÂĢık Mürteza Aksüt hakkındaki görüĢlerine yer verdiğimiz
aĢıkların eğitim durumları, yaĢları, meslekleri, nereli olduklarına dair kısa bilgilendirmelerde
bulunduk. Yazılı kaynaklar kısmında ise çalıĢmamızı hazırlarken istifade ettiğimiz ve tez
konusuyla alakalı baĢvurulabilecek kaynakların listesini verdik .
“Malatyalı ÂĢık Mürteza Aksüt (Hayatı, Sanatı ve ġiirleri)” adlı yüksek lisans
çalıĢmasıyla kültürümüzün mihenk taĢlarından olan âĢıklık geleneğini yaĢatma adına bir adım
atarak, bu geleneğe bir parça da olsa katkıda bulunmaya çalıĢtık. ÂĢığımızla ilgili ilk çalıĢma
IV

olması sebebiyle birtakım eksikliklerin bulunması muhtemeldir. Bu çalıĢmanın daha sonra
hem ÂĢık Mürteza Aksüt ile ilgili hem de bu alanda yapılacak diğer çalıĢmalara ıĢık tutması
temennimizdir.
TanıĢtığımız ilk günden itibaren hoĢgörüsüyle, mütevazı tavırlarıyla ve tüm insanlığı
kucaklayan sözleriyle bende önemli bir yer edinen gönül ehli ÂĢık Mürteza Aksüt‟e, nezaketi
ve misafirperverliğiyle eĢi Ayten Hanım‟a can- ı gönülden teĢekkürlerimi sunarım.
ÂĢık Mürteza Aksüt ile biraraya gelmeme vesile olan, kaynak konusunda yardımlarını
esirgemeyen, çalıĢmamın baĢından itibaren destek veren Prof. Dr. Hasan KAVRUK hocama
teĢekkürü bir borç bilirim.
ÂĢık Mürteza Aksüt‟ün gelenek içindeki yerini tespit etmeye çalıĢırken verdikleri
bilgilerden dolayı ÂĢık Mürteza ġirin, ÂĢık Ozanoğlu (Nurettin Gür) ve ÂĢık Birfani (Metin
Özer)‟ye teĢekkür ederim.
Yüksek lisansa baĢladığım ilk yılın ardından yollarımızın kesiĢtiği güler yüzü, candan
tavırları ve her konuda bana verdiği manevî desteğiyle farklı bir mecrada ilerlememi sağlayan
kıymetli hocam Yrd. Doç. Dr. Ebru ġENOCAK‟a sonsuz teĢekkürlerimi sunuyorum.
ÇalıĢmalarım sırasında derslerinde bulunduğum ve bilgilerinden faydalandığım
hocalarım Prof. Dr. Esma ġĠMġEK ve Yrd. Doç. Dr. Birol AZAR‟a, ayrıca samimiyetini her
daim hissettiren Yrd. Doç. Dr. Gülda ÇETĠNDAĞ SÜME‟ye Ģükranlarımı sunarım.
Hayatımda yer edinmiĢ saygın kiĢilerden biri olan ve danıĢmanım Yrd. Doç. Dr. Ebru
ġENOCAK hocamla tanıĢmamı sağlayıp desteğini benden esirgemeyen Doç. Dr. Ebru
BURCU YILMAZ‟a teĢekkürü bir borç bilirim.
Maddî ve manevî sorumluluklarımı daima üstlenen sevgili aileme, çalıĢmamın her
anında yanımda hissettiğim eĢim Tekin Güllü‟ye teĢekkürler…
Bu sürece sonradan, kocaman gülümsemesi ve minik elleriyle dahil olup katkı
sağlayan, hayatıma dokunan canım kızıma; “Deniz” ime yürek dolusu teĢekkürler…

Malatya, 24/12/2014 ARZU GÜLLÜ
V

ÖZET

GÜLLÜ, Arzu

MALATYALI ÂġIK MÜRTEZA AKSÜT
(HAYATI, SANATI VE ġĠĠRLERĠ)

YÜKSEK LĠSANS TEZĠ

Malatya, 2014

Yüzyıllar öncesine dayanan, köklü bir geçmiĢe sahip olan Türkler çeĢitli coğrafyalarda
hüküm sürmüĢ ve gittikleri yerlere hem kültürlerini götürmüĢ hem de o kültürleri bünyesinde
eriterek bir kültür mozaiği oluĢturmuĢlardır. Türklerin farklı etnik topluluklarla kaynaĢması
edebiyatlarına da yansımıĢ çok zengin bir sözlü edebiyat geleneği meydana getirmiĢlerdir. Bu
sözlü geleneğin önemli taĢıyıcılarından olan Ozan- Baksılar kopuzları eĢliğinde diyar diyar
dolaĢarak Ģiirlerini dile getirmiĢ toplumun sesi olmuĢlardır. Daha sonraki yüzyıllarda
tarikatların etkisiyle dinî- tasavvufî bir mahiyete bürünen bu gelenek 15. yy‟dan sonra âĢık
edebiyatı adı altında varlığını sürdürmüĢtür.
ÂĢıkların kaynaklık ettiği bir oluĢum olan âĢık edebiyatı günümüze kadar pek çok
değiĢiklik geçirmiĢtir. Gerek icrâ zamanları ve ortamları gerek yetiĢme tarzları gerekse
geleneğin bazı uygulamalarının farklı bir çizgide ilerlediği âĢıklık geleneği 16. yy‟da kendini
göstermeye baĢlamıĢ geleneğe damgasını vuran birçok âĢık yetiĢtirmiĢtir. ĠhtiĢamlı
zamanlarından sonra biraz düĢüĢ yaĢayan âĢıklık geleneği çağın Ģartları doğrultusunda kendini
yenileme gayreti içerisinde yoluna devam etmektedir.
Kültürümüzün önemli bir parçası olan bu gelenek Anadolu‟nun belli baĢlı yerlerinde
düzenlenen çeĢitli etkinlik ve Ģölenlerle canlılığını korumaktadır. ÂĢık edebiyatına çok sayıda
VI

usta âĢık kazandırmıĢ olan Malatya, geleneğin önemli duraklarından birisidir. GeçmiĢten
günümüze geleneği yaĢatma adına uğraĢ veren Malatyalı âĢıklardan Mürteza Aksüt de kendi
kültürüyle yoğurduğu sanatını en iyi icrâ edenlerden biridir.
Bu çalıĢmamızda âĢıklık geleneğinin Malatya‟da yaĢayan temsilcilerinden Mürteza
Aksüt‟ün hayatını, sanatını, âĢıklık geleneği içerisindeki yerini, sanatının hayatındaki
yansımalarını, farklı yönlerini değerlendirmeye çalıĢtık. Tarihî zemin içerisinde âĢıklık
geleneğinin geçirmiĢ olduğu değiĢimi ve Malatya‟daki âĢıklık geleneğini giriĢ bölümünde
verdikten sonra, Mürteza Aksüt‟ün hayatına dair bilgiler verip sonrasında sanatı ve Ģiirlerine
yer vererek âĢıklık geleneğindeki yerini belirlemeye çalıĢtık.
Ġrticalen Ģiir söyleme yeteneğine sahip Mürteza Aksüt badeli âĢıklardan olup sazı
ustaca çalan, geleneğin pek çok özelliğini bünyesinde barındıran, usta âĢıkların yolundan
giden, önemli bir değerdir. ġiirlerinde iĢlediği konularla topluma seslenen, insanlığı bir gözle
gören dünya görüĢünü Ģiirlerine yansıtan âĢığımız yalın bir dil kullanarak her kesimden insana
hitap etmektedir.
Bu çalıĢmada âĢık Mürteza Aksüt‟ün 112 Ģiirini Ģekil ve içerik bakımından detaylı
olarak inceleyerek kullanmıĢ olduğu sanatları, deyim ve veciz sözleri, ifade özelliklerini,
iĢlediği konuları örneklerle açıklamaya ve gelenek içindeki yerini belirlemeye çalıĢtık.
Anahtar Kelimeler: ÂĢık Mürteza Aksüt, Halk ġiiri, Saz, kültür, ÂĢıklık Geleneği.