Inleiding tot de diersociologie [Introduction to Animal Sociology][Dutch source of English revised translation as 'Social Behaviour in Animals']

193 Pages·1946·4.63 MB·German

by  Niko Tinbergen

Inleiding tot de diersociologie
Niko Tinbergen
bron
N.Tinbergen, Inleidingtotdediersociologie.J.Noorduijnenzoon,Gorinchem1946.
Zievoorverantwoording:http://www.dbnl.org/tekst/tinb003inle01_01/colofon.htm
© 2007 dbnl / erven Niko Tinbergen
[p.VII]
Voorwoord
Dezeinleidingtotdediersociologieiseigenlijknietmeerdaneenexposévan
gedachtengangen,enwelvandiewelkedeschrijverbijzijneigenonderzoekingen
opditgebiedgeleidhebben.Dientengevolgeiserbetrekkelijkweinigruimtegegeven
aanuitvoerigebeschrijvingenvanverschillendevoorbeeldenvan
dierengemeenschappen.Ookmoetmendusnietverwachten,deliteratuurvolledig
gerefereerdtevinden.Hetboekjebeoogtslechts,delezertedoenkennismakenmet
dedenkwijzeenwerkwijzevanhetvak,enhemtoteigenaanschouwenen
onderzoekenoptewekken.
Detekstillustratieszijn,voorzovernietandersvermeld,vanL.Tinbergen en
vandeschrijver.
NikoTinbergen,Inleidingtotdediersociologie
t.o.1
I.GroteSternsmethunjongen.Voorbeeldvanhoogontwikkeldgezinsleven;‘taalvangeluiden,
vleugel-,kopenkuifhewegingen’;deouderskennenhuneigenjongenpersoonlijk,vermoedelijkde
jongenhunouderseveneens.Zieblz.95.FotoF.P.J.Kooymans.
NikoTinbergen,Inleidingtotdediersociologie
1
I. Inleiding
Desociologiebestudeertdemaatschappij,degemeenschap,datondoorgrondelijke
wezendatdoormensengevormdwordtenmensenvormt.Zijwildestructuurende
werkingvanditwezenlerenkennenentrachtentebegrijpen,hoeuitdesamenwerking
vandeindividuen,demensendus,hetgeheel-datalseenorganismevanhogere
ordeaandoet-resulteert.
Dediersociologiesteltzichdezelfdetaaktenopzichtevandediergemeenschappen.
Daardezevandemenselijkemaatschappijenzosterkverschillen,zullenwijde
woorden‘gemeenschap’en‘maatschappij’inruimezingebruikenenerelkresultaat
vansamenwerkingvantweeofmeerindividuenonderverstaan.Devoorwerpenvan
onderzoekvandediersociologie,zoalsdiehieropgevatwordt,zijnduszowelde
eenvoudigegemeenschap,gevormddoordekloekenhaarkuikens,alsdehoogst
gecompliceerde,als‘staten’betitelde,gemeenschappenderbijen,mierenentermieten;
zoweldegemeenschappenderlageredieren,zoalseenslakkenhuwelijk,alsdievan
verstandelijkzeerhoogstaandedieren,zoalsde‘clans’vansocialeapen.
Watdebeperkingvanhetbegripsociologiebetreft,sluitdedierkundezichmeestal
bijdemenskundeaan;dediersociologiebestudeertslechtsdebetrekkingentussen
dierenvanéénsoort.Deplantensociologiegrijptverder,enbestudeertallegevallen
waarinplantenopeenbepaalderuimtenaastelkaarleven.Zijbestudeertdusook
betrekkingentussenindividuenvanverschillendesoort,enbegeeftzichdaarmeeop
eenterrein,datindedierkundegewoonlijkaanoecologenovergelatenwordt.
Bovendienbemoeitdeplantensociologiezichnietalleenmetgevallenvanwerkelijke
beïnvloeding,maarbetrektallegevallenvan‘samenvoorkomen’inhaaronderzoek,
terwijldediersocioloogzichbepaalttotdestudievanwerkelijkegemeenschappen,
waarinderdaadsamenwerkingbestaat.
NikoTinbergen,Inleidingtotdediersociologie
2
Hetterreinvandediersociologieisdusveelbeperkterdandatvande
plantensociologie.
Tijdensdebehandelingvanwatovergemeenschappenbijdierenbekendiszal
welblijkendatwijhiermeteenhaastverbijsterendevariatievanverschijnselente
doenhebben,eenvariatiedieoneindigveelgroterisdandiedermenselijke
maatschappijen,hoegrootdeverschillentussenbijv.deonzeendiederEskimo'sof
diederPygmeeënookzijnmogen.
Dierijkevariatie,begrijpelijkoverigensalswedeveelheidderdiersoortenin
aanmerkingnemen,maakthetarbeidsveldderdiersociologieheeluitgestrektenin
ditopzichtheeftdediersociologiehetmoeilijkerdandemensensociologie,althans
hieruitkantendeledeachterstand,diedediersociologietenopzichtevande
mensensociologieheeft,verklaardworden.
Eengrotemoeilijkheidligtverderdaarin,datgeendieronsietsoverzijnleven
kan‘vertellen’,eenbezwaardatvoordemensensociologie,ookbijdestudieder
maatschappijenvanvreemdevolkeren,amperbestaat,althanstotopzekerehoogte
overwonnenkanworden.
Hiertegenoverstaatechterhetuitdezelfdeomstandigheidvoortvloeiendevoordeel,
datweeendierenmaatschappijaltijdmeeralsbuitenstaander,dusonbevangener,
kunnenbekijkendaneenmensengemeenschap.Ditisechterslechtseengeringe
compensatie.
Dediersocioloogistegenoverdemensensocioloogweerinhetvoordeel,watde
ingewikkeldheiddermaatschappelijkeverhoudingenaangaat;dezeisimmersbijde
mensenonvergelijkelijkveelgroterdanbijwelkediersoortdanook.Watmoeten
wijmensennietduizelingwekkendveellerenvoordatwijalsledenvande
maatschappijerkendentoegelatenworden!Veledierendaarentegenwordenzonder
enige‘vooropleiding’totvolwaardigeledenvanhunmaatschappij.
Denoodzaak,omdierengemeenschappenteonderzoeken,wordtduidelijk,zodrawe
beseffen,datzijenerzijdsgeen
NikoTinbergen,Inleidingtotdediersociologie
3
toevalligesamenvoegingenzijnzoalseenhoopzandofeenwolkvansneeuwvlokken,
enanderzijdsookgeenmensen-maatschappijen,waarindierenderolvanmensen
spelen.Enerzijdswetenwedusdatwemetheelwatmeerdanzwaartekracht,massa,
wrijvingtedoenhebben,anderzijdswetenweookdatdierenvoordeorganisatievan
hungemeenschappennietdebeschikkinghebbenoverde‘hogereverstandelijke
vermogens’dieonsmensenvoordeopbouwvanonzemaatschappijtendienstestaan.
Desondankshoudendedierenhunmaatschappijeninstand,insommigeopzichten
zelfsheelwatbeterdanwijmensen.Zokomenwijtothetmeestvoordehandliggende
probleem:dedierenverenigenzichtotgemeenschappen,dieuiterlijksterkoponze
maatschappijenkunnenlijken,maarzijbereikenditresultaatblijkbaarmetheel
anderemiddelendanwij.Deoorzakelijkestructuurvandedierengemeenschappen
moetdusvandiederonzesterkverschillen.Diestructuurgeldtonsonderzoekdus
indeeersteplaats,enwelomtweeredenen:Indeeersteplaatsomderwillevande
zaakzelf,omderwillevandeverrijkingvanonsinzichtindenatuur;indetweede
plaatsechterookomdatuitbeterinzichtindedierengemeenschappeneenbeter
inzichtindemenselijkegemeenschappenendewettendiehaarbeheersenzoukunnen
voortkomen,jastelligzalvoortkomen.
Ditboekjeisbedoeldalseeninleiding.Menverwachtedusgeenvolledigoverzicht
vanonzekennisophetgebiedvandediersociologie.Ikhebgetracht,debijhet
onderzoekleidendegedachtengangenuiteentezettenenhebdusinhetgeheelgeen
volledigheidvangegevensnagestreefd.Velebelangrijkeonderzoekresultatenzijn
dusnietvermeld;ikhebmijbeperkttotdiewelkeeengedachtengangkunnen
illustreren.Waarikvanditbeginselbenafgeweken,zoalsinhoofdstukIII,isdat
gebeurdindehoop,hiermeelezerstoteigenwaarnemingenonderzoekoptewekken.
Dediersociologieisnamelijknogineenstadium,waarinookhij,diegeenlange
specialeopleidinginhetvakgehadheeft,doorscherpwaarnemenbelangrijke
resultatenkan
NikoTinbergen,Inleidingtotdediersociologie
4
bereikenentotdeverdereontwikkelingvanhetvakkanbijdragen.Deleidende
onderzoekersopditgebiedzijnlangnietallendierkundigenvanprofessie;erzijner
verscheideneonder,diealsliefhebberbegonnenzijn,maardiedoorhetvakzó
gegrepenzijn,datzijerhunlevenaangewijdhebben,enaanwieronderzoekingen
desociologieveeltedankenheeft.
NikoTinbergen,Inleidingtotdediersociologie
5
II. Voorbeelden van dierengemeenschappen
Dithoofdstukmoetdienenomdelezereenblikindebonteveelheidderverschijnselen
tegeven.Hetwordtuitdeaardderzaakietwatanecdotischenweiniganalytisch.
Natuurlijkishettevensfragmentarisch,wantiknoemerslechtsenkelevoorbeelden
uitdehonderden,dieenigermatebekendzijn.Endezehonderdenvallennoginhet
nietbijdeduizendennogonbekendegevallenvansamenwerkingtussendieren,
gevallenwaarvanwijalleenwetendàtzijbestaan,niethoezijwerken.Erleven(naar
schatting,wanterwordennogdagelijksnieuwediersoortenontdekt)opaarde
ongeveereenmillioendiersoorten,enelkesoortheeftzijneigenvormvan
gemeenschapsleven.
Gaanwijeerstna,hoewijineengegevengevalbemerken,metsocialestructuur
tedoentehebben.
EenvroegeJuni-ochtendindeduinenbijWassenaar.Vanonzehogetop,waar
wejuistdeeerstekoesteringvandenog oranjezonbeginnentevoelen,zienwijuit
overhetgolvendeduinterrein,overdeblinkendekoppenenstuifketels,overbronzen
mos-enduindoornhellingen,overdevalleitjesmethunweligebegroeiïngvan
berkenbos,allesfrisenparelendvandedauw.Overalomonsheenstaanopdetoppen
enkopjesderechtmatigeeigenaarsvanditterrein,dezilvermeeuwen,diehiersinds
mensenheugenishuizen.Bijonzeeerstebetredenvanhetgebiedhebbenzijons
gezamenlijkeenwarmeontvangstbereid.Alseenwarrelendewolkvanreusachtige
sneeuwvlokkenvlogenzijomonsheen,voortdurendehunonrustig‘kèkèkèkè,
kèkèkèkèkèkè!’uitroepend.
Devergelijkingmeteenwolkligtvoordehand.Zijismeerdaneenvergelijking.
Erblijktnamelijkuit,datwijal
NikoTinbergen,Inleidingtotdediersociologie
6
bijdeeersteontmoetingdeindrukgekregenhebben,datwijnietmet‘eenaantal’
meeuwentedoenhebben,maarmeteen‘boven-individueel’geheel,juistzoalswij
eenwolknietalseenaantalwaterdruppeltjeswaarnemen,maaralséénding.Alin
degemeenschappelijke‘aanval’,diedemeeuwenoponsdeden,kwamtotuiting,
datereenzekereorganisatiebestaanmoet,diedemeeuwensamenbindt.Dieindruk,
meteenorganisatietedoentehebben,wordtnogduidelijkerwanneerwe,doorstil
tegaanzitten,derustindekolonielatenweerkeren.Langzaamaanstrijkende
meeuwendanneer,totdatze,tweeaantwee,inhetlandschapstaan.Vanuitdestruiken
komendanoveraldejongentevoorschijn,grauwe,pluizigemonstertjes,die
Fig.1.Zilvermeeuwvoertzijnjongen.
doorhungedragblijkgevenvansterkaanhunoudersgebondentezijn:telkensweer
begevenzijzichnaardevaderofmoederenlopenonderhetuitenvankarakteristieke
piepgeluidenomhenheen,metdesnaveltelkensaandesnavelvandeoudepikkend:
zijbedelenomvoedsel(fig.1).
Opsommigeplaatsenzienwijvijandelijkhedentussendeoudemeeuwen:twee
hebbenelkaarmetdesnaveltepakken;deeendwingtdeanderonderzichenslaat
numetdepolsvandehalfgevouwenvleugeleroplos.Op
Fig.2.Zilvermeeuwengevecht.
tweehonderdmeterafstandhorenwijdoordestilleochtendluchtdedoffeslagendie
hijopdekop vanzijnvijandlaatneerroffelen(fig.2).Bijevenvoortzettenvande
waarnemingblijkt,dathierdemannetjesvantweebuurparenelkaardegrond
betwisten.
NikoTinbergen,Inleidingtotdediersociologie
7
Fig.3.Nestbouwendezilvermeeuwen.
Weerergensanderskomteenmeeuwmetlanggerekteenvoorovergebogenhals
aanstappen,eenprophelmindesnavel.Metgesmoordestemuithijeenlanggerekte,
‘klagelijk’klinkende,katachtigeroep.Zijnmaatkomthieropnaarhemtoedraven
(fig.3),hijlegtzijnbundeltjeneerineenkuilinhetzand,enombeurtengaanzijnu
indittoekomstigenestzitten,terwijlzeonderhetmakenvankoerendegeluidenen
metachterwaartstrappelenvandepotenhunborststevigindekuildrukken.
Enzogebeurenerhonderdenraadselachtigedingen,waarbijtelkenstweeofmeer
dierenietssamendoen.Telkensentelkensweerzienwe,daterverbandbestaattussen
demeeuwen.Hoelangerwehenbestuderen,hoeduidelijkerdatwordt.Dekolonie
iseenorganisme,datalsgeheelkanoptreden:samenvallendediereneenindringer
aan,samenookvliegenzijsomsnaarhetvoedselterrein,samenkerenzijindekolonie
terug.Binnenditgeheelbestaankleineregroepen:degezinnen,dieelkweerals
geheelkunnenoptreden:samenverdedigenmanenvrouwhungebied,samenbouwen
zijeennest,samenvoedenzijhunjongenop.Overalzienwesamenwerking,totheil
vandefamilie,oftotheilvandekolonie;inbeidegevallentotheilvanhetgeheel,
vanhetbovenindividueleverband.Binnenhetsuperindividuelegeheelkantussen
dekleineregroepen,degezinnen,onderlingweereenzekerematevanantagonisme
bestaan.
Dezeverschijnselen,desamenwerkingenhetantagonisme,inhetalgemeen:het
elkaarbeïnvloedenderindividuen,zijnhetonderwerpvanbesprekingindenu
volgendehoofdstukken.Beginnenwijmeteenvoorlopigeordeningvandeopdit
gebiedbekendefeiten.
NikoTinbergen,Inleidingtotdediersociologie