Indische Letteren. Jaargang 2

218 Pages·2012·4.8 MB·Dutch

Indische Letteren. Jaargang 2
bron
IndischeLetteren.Jaargang2.WerkgroepIndisch-NederlandseLetterkunde,OudeWetering1987
Zievoorverantwoording:https://www.dbnl.org/tekst/_ind004198701_01/colofon.php
Letop:boekenentijdschriftjaargangendiekorterdan140jaargeledenverschenenzijn,kunnen
auteursrechtelijkbeschermdzijn.Welkevormenvangebruikzijntoegestaanvoorditwerkofdelen
ervan,leesjeindegebruiksvoorwaarden.
i.s.m.
1
[Nummer 1]
Van de eerste tot de laatste etappe
(H.J. Friedericy 1900-1962)
Joop van den Berg
Inhetnajaarvan1984verscheenbijuitgeverijQuerido-bekendomdeuitstekend
verzorgdeuitgavenvanhetVerzameldwerkvanMariaDermoûtenBebVuyk-het
VerzameldwerkvanH.J.Friedericy.Eenvandevele‘schrijvende
bestuursambtenaren’dienadetweedewereldoorlognaammaaktemeteenaantal
boeken,allespelendinZuid-Celebes,diegeweldigelandtongmetvelerijkenen
rijkjeswaarBoeginezenenMakassarendedienstuitmaken.
ZoalsAmboninliterairopzichtonlosmakelijkverbondenismetdenaamMaria
Dermoût,heteilandBoeroemetBebVuyk,JakartametTjalieRobinson,werd
FriedericydemanvanZuid-Celebes.Ennietalleeninstriktliterairezin,wantook
zijnproefschriftuit1933isgetiteldDestandenbijdeBoeginezenenMakassaren.
HoewelFriedericyvandebuitengewoonlangecarrièrebijhetBinnenlandsBestuur
maarachtjaaropZuid-Celebesverbleefishetalleendielandstreekdiehemdestof
zalleverenvoorzijnheleliterairewerk.Eenoeuvredat-naaromvanggemeten-
altijdkleinisgebleven.Infeitenietmeerdantweeromans,eenverhalenbundelen
eenverzamelingbrieven.
In1947verschijntonderdeschuilnaamH.J.Merlijnderoman-betergezegdde
vertelling-Bontorio,delaatstegeneraal.Hetiseensoortridderroman.Alzijnde
riddersbijFriedericynietgeharnastenhetenzeBontorioenMendapi.Maarwat
betreftdehertenjachten,tournooienofdefeestenaandehovendoenzijnietonder
voorwatwijinEuropaonderriddersverstaan.
HetblijftvervolgenstienjaarstilrondH.J.MerlijnofH.J.Friedericy.Dan
verschijntonderzijneigennaamdebundelkorteverhalenVorsten,vissersenboeren.
Vijfverhalen,opnieuwspelendinZuid-Celebes.DekritiekinNederlandis
enthousiast.
In1958verschijntDeraadsman,eenreeksgebeurtenissengegroepeerd
IndischeLetteren.Jaargang2
2
EenkaartvanZuid-Celebesvanronddeeeuwwisseling-‘eengeweldigelandtongmetvelerijkenen
rijkjes’
IndischeLetteren.Jaargang2
3
rondtweefiguren-deToewanPetoro-eenjongeNederlandsebestuursambtenaar,
waarinongetwijfeldzeerveelvanFriedericyzelfzit,enzijnIndonesische
tegenhanger,debestuursassistent(dusaanzienlijklagerinrang)ToewanAnwar.Het
isdattweetaldattelkensantwoordmoetgeven-anticipereniseenbeterwoord-op
allerleigebeurtenissen,zoalsdaarzijn:eendreigendecommunistischeopstand,een
bloedwraak,eenfrauderendeambtenaar.OokDeraadsmanwordtinNederlanddoor
dekritiekgoedontvangen.Heellovendzelfs!DenaamvanFriedericyalsbelangrijk
auteurvandeIndisch-Nederlandseletterkundelijkthiermeetezijngevestigd.
In1961-Friedericyoverlijdtin1962-verschijntzijnlaatsteboekDeeersteetappe.
Hetiseenverzamelingauthentiekebrieffragmentenuitdeeerstejarenvanzijn
bestuurstijd.Brievenaanoudersenvrienden,watbijgewerktengeredigeerdomwille
vandeduidelijkheid.NieuwenhuysschrijftinzijninleidingophetVerzameldwerk
overdiebrievenvanDeeersteetappe:‘Zewarenbriefendagboektegelijk.Zehadden
eenpersoonlijkadresentegelijkwarenzeverslag’(VW,p.7).
Deontvangstvanhetboek,vooralgezieninhetlichtvandelovendekritiekenop
Deraadsmanvalttegen.Maargezegdmoetwordendatdezeauthentiekebrieven
beslistnietauthentiekeroverkomendandeliterairewereldvanVorsten,vissersen
boerenofDeraadsman.Zoalszovaakmoetdeauthenticiteithetafleggentegende
verbeelding.
Toewan Anwar - de held van het verhaal
IndezekortebeschouwingwilikvooralDeraadsmancentraalstellen.Hetwerd
doorveelcriticials‘eenkleinmeesterwerk’bestempeldenneemt-ookbinnenhet
gehelewerk-eenbijzondereplaatsin.
Nieuwenhuysspreektvan‘eenrevancheopDelaatstegeneraal’enschrijftverder
ondermeer:‘Dezinnenzijncompactergewordenenkorter,deformuleringsoberder,
ookdetoonisveranderd’(VW,p.14).Totbijnaeengelijkluidendeconstatering
komtookdieanderekennervandeIndisch-Nederlandseletterkunde,professorE.
Beekman,dieinAmerikaeenaantalvertalingeninhetEngelsvanIndischebellettrie
voorzagvanwerkelijkvoortreffelijkeinleidingen.Beekmanzegtonderandereover
Deraadsman:‘TheentireworldofFriedericy'spreviousworkispresenthere,but
inmutedtonesandscaleddownincontrastwiththearistocraticemphasisinThe
LastGeneral-tothelevelofmorecommonpeople.’1
Uhoorthet:eenandere-watgedempte-toonzegtookBeekman,èn,dewereld
vanZuid-Celebesteruggebrachtophetniveauvange-
IndischeLetteren.Jaargang2
4
wonemensen,integenstellingtotdenadrukopdearistocratieinheteersteboek.
OverhetverschiltussenDeeersteetappeenDeraadsmanschreefikdestijdsin
Orionhetvolgende:
InDeeersteetapperijstFriedericyuitdebladzijdenopalseen
rechtschapenenonkreukbaarbestuurder-maarallezendkrijgiktochdie
overbekendefotovoordegeestvanderijzigeNederlandsebestuurderin
volornaatmetaanzijnarm-inwatvollerornaat,maarbeduidendkleiner
vanpostuur,zijnIndonesischetegenpool.Enonmiddellijkvallenmij
zinnenindiezotekenendwarenvoordiesituatie‘deNederlandseresident
diede“ouderebroerdiendetezijn”vandeIndonesischeregent...’2
NuwaserindeBuitengewestenveelmindersprakevanzo'nverhoudingdanop
Java,maardatlaatnietonverletdatookinditboeksprakeisvaneenjonge,onervaren
NederlandsebestuursambtenaarenzijnoudereIndonesischebestuursassistent.
Trouwens,Friedericybrengtdiewatdelicateverhoudingalvrijsnelinhetboekter
sprake.
NaeenhalfuurzeiToewanPetoro:‘MijnheerAnwar,ikzoudezeeerste
avondalietswillenzeggen,datvoormijvangrootbelangis.Kijk-ikben
jong;ubentouderenzeerervaren.Ikbenaangesteldalsuwchef,doch
wiltumijhelpenwaarukunt?Wiltu,waarukunt,mijnleermeesterzijn?
Danzalikuwleerlingzijn.’[VW,p.185]
Misschienwasdieverhoudingnieteenszozeeradik-kakakmaarmeereenvader-zoon
verhouding.IndiezinheeftFriedericyzicheenstegenoverNieuwenhuysuitgelaten.
(‘MeneerAnwar,Rob,waseigenlijkveelmeereenvadervoorme.Metmijneigen
vaderhebiknooitzo'ngoedcontactgehad.’)Maarlosvandezeconfidentieblijkt
uithetboekoverduidelijkhoehoogFriedericydewijzeToewanAnwaraanslaat.
Hethoofdstuk‘Pékaieng’begintaldus:‘Hetlieptegenheteindevanhetjaaren
ToewanPetorowasreedsmeerdanachttienmaandeninGowa.Terzijdegestaan
doorToewanAnwarhadhijzijnbetrekkingmetdevoornaamsteledenvanhet
Gowasevorstenhuissteedsverbeterd’(VW,p.220).TerzijdegestaandoorToewan
Anwar-eentoevoegingdieinverhaaltechnischezinnietstriktnodigismaartoch
metenigenadruklijkttezijnneergeschreven.Weerenkelebladzijdenverder-nog
steedshetverhaal‘Pékaieng’-:‘NaditallesaanMakassarte
IndischeLetteren.Jaargang2
5
hebbengerapporteerdhadToewanPetoro-geradendoorToewanAnwar-besloten
metdezeoptourneetegaanenindriewekentijdseenzogrootmogelijkaantal
kampongstebezoeken’(VW,p.222).Weerz'nkortetussenzindieduidelijkToewan
Anwar'sverdiensteaanrekent.Nogeenvoorbeeld:‘Deonderluitenantsteldevoor
omeens“indiekampong”tegaankijken.“Goed”zeiToewanPetoro,“dannemen
weToewanAnwarmee”’(VW,p.226).
GenoegnumethetaanvoerenvanbewijzendatmogelijknieteensToewanPetoro
dehoofdfiguurisvanhetboek,maardewijzeToewanAnwar.HetwasGreshoffdie
destijdsschreefoverDeraadsman:‘ToewanAnwarisdeheldvanhetverhaal.’Hij
ishet,zegtGreshoff,‘dieeenwerkelijkheidvantrouw,samenwerkingenopbouw
steltbovennooitteverwezenlijkenficties.’3
De andere toon
Latenwenudeaandachteensrichtenop‘dieanderetoon’inDeraadsman.Daarvoor
moetenwijteruggaannaardateersteboekDelaatstegeneraal.Hetboekwaarvan
BeekmanzegtdathethemdoetdenkenaanfilmsvandeJapanseregisseurAkiro
Kurasawa.Vooralzijnhistorischefilms‘DeZevenSamurai’en‘Kagemusha’,spelend
inhetfeodaleJapan.
EninderdaadiserinDelaatstegeneraalookveelgeweld.Veelwraak,veelbloed,
veelbloedwraak,bloedschandeenvooralamok.Beschrevendooriemanddiekennelijk
gefascineerdisdoordiewereldvolgeruchtengeweld.Misschienzouje-wat
generaliserend-kunnenzeggendatDelaatstegeneraaldesondanksgeschrevenis
meteenwatklinischeenonpartijdigeblikopdegeschiedenis,Vorsten,vissersen
boerenalveelminder,endatDeraadsmanveelsubjectieverengenuanceerdervan
toonis.
LatenwijopnieuwteradegaanbijprofessorBeekman.Hijsprakover‘het
terugbrengenophetniveauvanmeergewonemensen’.‘Tothelevelofmorecommon
people’,zegthijletterlijk,enlaateropvolgen:‘Nowthereisasenseofcompassion
ratherthanadmiration.’
Compassion-datis-denkik-hetsleutelwoord:compassie,begripofmededogen,
inplaatsvanbewondering.Friedericyismogelijkemotioneelzobetrokkengeraakt
bij‘zijn’BoeginezenenMakassarendathijnietmeer‘onbevooroordeeld’overze
kanschrijven.Dathetnietmeer‘destanden’bijdeBoeginezenenMakassarenzijn,
maardemensenzelf.
IsDeraadsmanvoorhemde‘laatsteetappe’geworden?Eenboekvoloogvoor
dewerkelijkheidvanalledag-veruitstijgendbovendeeli-
IndischeLetteren.Jaargang2
6
tairewereldvandeadel?Eenboekwaarinhetstervenvaneenkamponghond-zo'n
magerschurftigscharminkel-nogeenprachtigevertellingoplevert.
IneenvandelaatstehoofdstukkenmaaktFriedericydebalansop.
MeerdanvierjaarinZuid-Celebes...Wathadhijgevonden?Geen
nationalisme,georganiseerdnochongeorganiseerd.Hijhadgevonden
BoeginezenenMakassaren,nogsteedsminofmeergegroepeerdinstaten
enstaatjes,eenfeodalewereld.[VW,p.232)
Uhoorthet:defeodalerijkenzijngeschiedenisgeworden.Watikgevondenheb:
BoeginezenenMakassaren.GewoneliedenwaardeToewanPetoro,zelfafkomstig
vanhetNederlandseplatteland-OnstweddeenGeldrop-zichzoverwantmeevoelde.
Eenmaatschappijvanvorsten,maarvooralvissersenboeren,waardorpsoudstenen
wijzemannendedienstuitmaken.Raadsmannenindewarezindeswoords...
JoopvandenBerg(1930).Journalist.Samenstellervandebloemlezingen:De
keerzijdevandemedaille,OnderdepalmenenIndië-Indonesiëinhonderdgedichten.
Eindnoten:
1 TwoTalesoftheEastIndies.EditedwithintroductionsandnotesbyE.M.Beekman,The
UniversityofMassachusettsPress,1983,p.119.
2 Orion,jrg.1,nr.6,maart-april1985.
3 Elsevier,d.d.21-3-1959.
IndischeLetteren.Jaargang2
7
Een bloedig voorspel:
de controleur van Gowa, H.J. Friedericy als rapporteur
Roger Tol
In1925werddetoen25-jarigeHermanJanFriedericybenoemdtotControleurbij
hetBinnenlandsBestuurvanNederlands-Indië.Hetressortdathijonderzichkreeg
wasdeonderafdelingGowainZuid-Celebes,nietvergelegenvanMakassar,het
huidigeUjungPandang.Velezakenpasseerdenhetbureauvaneencontroleuren
vangewichtigekwestiesmoestrapportwordenopgemaakt.Daartoebehoorden
natuurlijkdeactiviteitenvanopstandigebewegingen,maarookanderegebeurtenissen
dievaninvloedkondenzijnopdehandhavingvanhetNederlandsgezagmoesten
aanzijnmeerderenwordengerapporteerd.Hetiseendergelijkbestuursrapportvan
decontroleurFriedericydathierwordtgepresenteerd.
EentwintigtaljarenvoorzijnaantredenwaserdoordevestigingvanhetNederlands
gezaginZuid-CelebeseeneindegekomenaanheteenszomachtigeMakassaarse
rijkvanGowa.Bijdiegelegenheidwasdevorstgesneuveldenpasin1936stonden
deNederlanderstoedatdeGowasetroonweerzouwordenbezet.Deadel,familie
vandevorstinzeerruimezinvanhetwoord,vormde-envormt-inZuid-Celebes
eengezaghebbende,invloedrijkegroeppersonen.Dezehogestandwasechtervaak
onderlingverdeeldinafgunstige,elkaarnaarhetlevenstaandepartijen,waarin
geruchten,roddelenachterklapvoornameinformatiedragerswaren.Niemand-en
zekerniethetNederlandseGouvernement-wasgebaatbijonrustonderdebevolking,
dieimmersmaaraltegemakkelijkzoukunnenontsporenineenopstandtegenhet
Nederlandsegezag.Binnenditadellijkespanningsgebiedmoestdecontroleurtactvol
opererenenlaverenomervoortezorgendatdeschadevaneventueleuitbarstingen
zobeperktmogelijkzouzijn.
Hetrapporthebikminofmeerbijtoevalaangetroffenineenbundeldocumenten
dieonderdeverzameltitel‘JaarverslagCelebes1929’wordt
IndischeLetteren.Jaargang2
8
bewaardinhetArsipNasionalteBogor,Indonesië.Indieinstellingbevindtzichhet
archiefvandevoormaligeNederlands-IndischeAlgemeeneSecretarie.Waarschijnlijk
ishetrapportdaarterechtgekomen,omdatdeGouverneur-Generaalnaaraanleiding
vanderechtszaakdieuitdeinhetrapportbeschrevengebeurtenissenisvoortgevloeid,
zijnoordeelmoestgevenovereventuelestrafverminderingderbetrokkenen.Om
hemzovolledigmogelijkteinformeren,warenallerelevantestukkenbijgevoegd
‘invouwedezes’,zoalshetheetindebegeleidendebrief.Eenvandiestukkenishet
rapportvanFriedericy.Voorzovermijbekendisditheteerstebestuursdocumentvan
zijnhanddatinarchievenisteruggevonden.Hoewelsystematischonderzoekdaarnaar
nognietisverricht,lijkthetvooralsnogonwaarschijnlijkdaterinhetAlgemeen
RijksarchiefinDenHaagstukkenvanzijnhandzullenwordenaangetroffen.
BestuurlijkgezienhaddenzijnrapportenteweiniggewichtomnaarNederlandte
wordengezonden.InIndonesiëzalmenmeerkanshebbenomnogietstevinden.In
hetBone-archiefvanhetArsipNasionalteUjungPandanghebikinderdaadenig
materiaalvanenoverFriedericyaangetroffenenhetlijktzekernietuitgeslotendat
erinBogor,naasthetonderstaanderapportnogmeervanhemwordtbewaard.
Friedericyheefteerdergewaggemaaktvanhetrapport.Inzijnnota‘De
Gowa-Federatie’verwijsthijerineennootnaar.1
Deuniciteitvanhetstukisnietdeenigeredendatpublikatieervangewettigdlijkt.
WekunnenbijvoorbeeldeensbezienhoeFriedericyzijnrapportopbouwde,enof
weheteenskunnenzijnmetdevaststellingvanNieuwenhuysmetbetrekkingtot
zijnwetenschappelijkeproza:‘Zijnlaterzoopvallendschrijftalentblijkternietuit.’2
MaarzekerookvoorwatZuid-Celebesbetreftishetrapportvanbelangomdathet
gebeurtenissenbeschrijftwaarinhetconceptvansiriq,eenvandedominantenormen
indesamenlevingvanZuid-Celebes,eenprominenteplaatsinneemt.Daarbijishet
eenvoorbeeldvandeintrigesdiespeeldenbinnenvorstelijkekringen.Enbijzonder
interessantisverderdatwehiereendocumentonderogenblijkentehebbendattot
grondslagheeftgediendvoorepisodeninzijnliterairewerk,metnamehetverhaal
‘Bloed’.
De gebeurtenissen: schaking en moord
Alnaeenpaarregelslezeninhetrapportwordtduidelijkdatwemeteencomplexe
materievandoenhebben.Deuitvoerigevermeldingvandepositiederbetrokkenen
enhungenealogischerelatieisnietzonderreden.BinnendeMakassaarsesamenleving
isdefamiliegroepimmers
IndischeLetteren.Jaargang2
9
debelangrijksteeenheid.3Totinverretakkenvandestamboomvoeltmenzichals
groepverbonden,ismenverantwoordelijkvoordedadenvandeandereledenen
beschouwtzichdirectaangesprokenindieneenanderlidvandefamilieonrechtis
aangedaan.Inzo'ngevalvoeltmenzichaangetastinzijneigenwaardeenvolgens
deadatismengerechtigdom-desnoodsmiddelsdoodslag-datverlorenzelfrespect
endeschandedaaraanverbonden,teherstellen.Makassarensprekendanvan
‘verdwenen’of‘gedodesiriq’,endemensenwiedatoverkomtzijntumasiriq,te
schandegemaaktemensen.OokinzeerrecentepublikatiesvanBoegineseen
Makassaarseonderzoekerswordthetprimairebelangvanditsiriq-conceptvoorde
samenlevingvanZuid-Celebesbenadrukt,4alzijndergelijkesociaal-culturele
verschijnselennatuurlijknietbeperkttotZuid-CelebesofIndonesië.5Indevoorvallen
vanjuli-augustus1925,waaroverhetrapporthandelt,speeltsiriqeenbelangrijke
rol.Wehebbenhiertemakenmettweekwesties,schakingenopenlijkevernedering
vanpersonenvanzeerhogeafkomst,zakendie-lijkthet-uitsluitenddoormiddel
vanwraakzijnoptelossen.
InhetrapportlezenwehoedeongelukkigeDengga‘tegenhaarwil,zonderomslag’
wordtontvoerdmetdebedoelinghaartedoenhuwen.Belangrijkishierdatde
schakingniethaarinstemmingheeft.Erbestondennamelijkgevallenvanschaking
diedoorbeidebetrokkenenwerdenopgezet,bijvoorbeeldomzichdaardoorte
onttrekkenaandekeuzediehunoudershaddengemaaktinzakehunlevenspartner.
Ookzo'nschakingkonvoordebetrokkenentragischeindigen,maarmeestalwerd
ertochwelviaeeningewikkeldsysteemvanregelsengedragsvoorschrifteneen
geweldlozeoplossinggevonden.6Maarschakingmetgeweld,waarhiersprakevan
is,ligtveeldelicater.7Departijvandeontvoerdevrouwheeftindatgevalzonder
meerhetrechtdeschakertedoden.DoorzorgvuldigtemanoeuvrerenslaagtFriedericy
erinwraakactiesuittestellenenhetzieternaaruitdatdezaakuiteindelijkzonder
bloedvergietenkanwordengeklaard.Maardanverschijntdetiranniekevorstenzoon
HadjiBaoeophettoneel.Ookhijvoeltzichbeledigdengeeftdehoogadellijke
KaraengLengkese,uitwienshuisdevrouwwasontvoerd,opstraateenpaarklappen,
tenaanschouwevaniedereen.Doordezedaadtekenthijinfeitezijndoodvonnis.De
vernederingKaraengLengkeseenzijnverwantenaangedaan,isondragelijkenalleen
hetbloedvandedaderkandeschandenoguitwissen.Enzogeschiedt.Bemiddeling
vandecontroleurmagnietbaten:HadjiBaoevaltonderdestekenvandeverwanten
vanKaraengLengkese.DecontroleurvreestvoorwraaknemingvandeHadji
Baoe-partijendaarmeevoorhetbeginvaneenzichwellichtjarenlangvoortslepende
vete.
IndischeLetteren.Jaargang2