in de schaduw van god

504 Pages·2009·2.52 MB·Dutch

IN DE SCHADUW VAN GOD

I G
N DE SCHADUW VAN OD
Waarom binnen de christelijke cultuur natuurwetenschap
wel en menswetenschap niet tot ontwikkeling kon komen

I G
N THE SHADOW OF OD
Why natural science could and science of man
could not develop in Christian culture

Proefschrift

ter verkrijging van de graad van doctor aan de
Erasmus Universiteit Rotterdam
op gezag van de rector magnificus

Prof.dr. H.G. Schmidt

en volgens besluit van het College voor Promoties.

De openbare verdediging zal plaatsvinden op
donderdag 18 maart 2010 om 15:30 uur

door

Henry van den Bouwhuijsen
Geboren te Rotterdam
Promotiecommissie

Promotor:
Prof.dr. J. de Mul

Co-promotor:
Dr. F.A. Muller

Overige leden:
Prof.dr. R.H.A. Corbey
Prof.dr. G. Groot
Prof.dr. F. van Lunteren

Van dit proefschrift is ook een handelseditie verschenen bij Uit-
geverij Klement te Kampen onder ISBN 978-90-8687-059-2
INHOUD

VOORWOORD 11

Deel I Schaduwen van een dode God

Hoofdstuk 1
Waar hebben de menswetenschappen het over? 19
1. INLEIDING 19
1.1 Waansystemen van voorbarigheid 19
1.2 Wat is geseculariseerde theologie? 23
1.3 De opbouw van dit hoofdstuk 28
2. WAT IS EEN CULTUURTYPE? 29
2.1 Cultuur met en zonder hoofdletters 29
2.2 Cultuur en culturen 30
2.3 Drie eisen 32
2.4 Cultuur als cognitieve habitat 37
2.5 Merlin Donald en het menselijk denken 41
2.6 Culturen als configuraties van leren 46
2.6.1 Configuratie van leren als cultuurcriterium 49
2.6.2 Configuratie van leren als bron van mogelijkheden
en beperkingen 50
2.7 Op het spoor van configuraties van leren 55
2.7.1 De heuristiek van his master’s voice 57
2.7.2 Waarom is het Needham-Probleem een probleem? 60
2.7.3 Nogmaals: van de nood een deugd maken 67
2.74 Hoe komt een configuratie van leren tot stand? 70
3. SAMENVATTING VAN HOOFDSTUK 1 72

5
Hoofdstuk 2
In de krabbenmand 74
1. INLEIDING 74
2. DE DYNAMIEK VAN HET MONOTHEÏSME 76
2.1 Het monotheïsme als dynamisch systeem 76
2.2 Topoi en de interne dynamiek van het monotheïsme 77
2.3 De Universaliteitsclaim en de externe dynamiek
van het monotheïsme 83
2.4 Monotheïsme en de exegetische configuratie van leren 84
2.5 Het monotheïsme als bron van mogelijkheden en
beperkingen 89
3. BEELDDRAGER GODS EN SCHEPSEL GODS 91
3.1 Idologiekritiek 91
3.2 Schepper-God en schepper-mens 94
3.3 De twee gedaanten van een onrustige geest 103
3.4 Een impliciete voorkeur 105
3.4.1 Het beeld Gods nader beschouwd 106
3.4.2 Psychologie van de beelddrager Gods 111
3.5 Een morele ring van Möbius 113
3.5.1 Negatief en positief 116
4. VREEMDEN VOOR ONSZELF 120
4.1 Dennis the menace 120
4.2 Pascals Omkering 122
4.3 De aard van betekenisvol gedrag 124
4.4 Vocabulaires van motieven 127
4.5 Uit de krabbenmand? 131
4.6 Vreemden voor onszelf? 135
5. TER AFSLUITING VAN DEEL I 136

6
Deel II Gemaskerd bal

Hoofdstuk 3
Van Ander naar Heiden 141
1. INLEIDING 141
1.1 De externe dynamiek van het monotheïsme:
(1) proselitisme 141
1.2 Domesticatie van het onbekende 143
1.3 De opbouw van dit hoofdstuk 147
2. IN DE GREEP VAN SATAN 148
2.1 De eerste contacten 148
2.2 De rol van Satan 152
2.3 Het oplossen van een probleem 154
3. THEMA MET VARIATIES 157
3.1 Ze leren onmiddellijk wat ze ons zien doen 157
3.2 Het uitwissen van verschillen 163
3.3 Het probleem van de Ander is niet het
probleem van de anderen 166

Hoofdstuk 4
Van Heiden tot Onwetende 168
1. INLEIDING 169
1.1 De externe dynamiek van het monotheïsme:
(2) secularisering 169
1.2 Onwetendheid als demon 169
1.3 De opbouw van dit hoofdstuk 174
2. ANDERS BINNEN GODS PLAN 175
2.1 Robinson en de kannibaal 175
2.2 De strijd om de ware religie 178
2.3 Verschillen als intra-religieuze verschillen 181
3. HET PROBLEEM CHINA 183
3.1 China als oude beschaving 183
3.2 Het geloof van de Chinezen 186
3.3 Hoogdravende woorden 189
3.4 Het Boek der Natuur 192
7
4. WETENSCHAP ALS CULTUREEL PRODUCT 197
4.1 Wetenschap en techniek 197
4.2 Het Archimedes-Probleem 200
4.3 Edgar Zilsel over het ontstaan van wetenschap 202
4.4 Speelgenoten van God 204
4.5 De theologische dimensie: de wereld is zowel
contingent als regelmatig 209
4.6 De culturele dimensie: techniek als toegepaste theorie 213
4.7 De natuurwetenschap als beschavingsinstrument 216
4.8 Een tegenwerping en (het begin van) een antwoord 224

Hoofdstuk 5
‘Verlichting’ en ‘Contraverlichting’
als Secularisatiebewegingen 227
1. INLEIDING 227
2. CONTOUREN VAN VERLICHTING EN
CONTRAVERLICHTING 234
2.1 Contouren van Verlichting: Newtons van de geest 234
2.2 De Ander in de Verlichtingstraditie 243
2.3 Een tussenstap: de historisering van het wereldbeeld 247
2.4 Contouren van Contraverlichting: God is een dichter 251
2.4.1 David Hume: Philosophy finds herself extremely
embarrassed 252
2.4.2 Immanuel Kant: Het schandaal van de filosofie 255
2.4.3 Van theologie naar egologie 262
3. DE KOMENDE HOOFDSTUKKEN 266

Hoofdstuk 6
Ecce Homo Sapiens:
Verlichting als Secularisatiebeweging 267
1. INLEIDING 267
2. DE TRANSFORMATIE VAN GOD:
VAN LICHT NAAR SCHADUW 269
2.1 Vergelijkende etnografie 269
2.2 Er zijn geen aangeboren ideeën 275
8
2.3 Het licht der rede gehistoriseerd 280
2.4 De menselijke natuur 284
2.4.1 Menselijke natuur, natuurrecht, mensenrechten 287
2.5 Nonsens op stelten 296

Hoofdstuk 7
Ecce Homines: Contraverlichting
als Secularisatiebeweging 301
1. INLEIDING 301
1.1 De culturalisering van verschillen 301
1.2 De wereld als tekst 304
1.3 De opbouw van dit hoofdstuk 306
2. HEILIGE WEEMOED 308
2.1 Op losse schroeven 308
2.2 De Monotheïstische Dichotomie 311
2.3 God is niet ironisch 316
2.4 Toespraken tot de wetenden: ook u kent die gevoelens 320
3. DE TERUGKEER VAN GOD IN DE GESCHIEDENIS 330
3.1 Een zoölogisch fantoom 330
3.2 De christelijke geschiedopvatting 333
3.3 Het doel van de slachtbank 338
3.3.1 Hegel: de list van de Rede 339
3.3.2 God, Rede, Mens 345
3.3.3 Nationaal messianisme 351
3.4 Meer eigentijdse materialen 356
4. GOD ALS DICHTER 361
4.1 Het vatten van het unieke 361
4.2 Het bestaansrecht van het unieke 366

Hoofdstuk 8
Naar een Wetenschap van de Mens 372
1. INLEIDING 372
1.1 Een alternatief met beperkingen 372
1.2 De opbouw van dit hoofdstuk 374
2. DE WERELD ALS TEKST 376
9
2.1 Hermeneutiek 376
2.2 De moderne hermeneutiek 379
2.2.1 Een copernicaanse wending? 380
2.2.2 Diltheys fundering van de menswetenschappen 385
2.2.3 Twee leesmethoden 388
3. MENSWETENSCHAP NA DE DOOD VAN DE
WESTERSE MENS 396
3.1 Dekolonisatie van verschillen 396
3.2 Een ingebeelde ziekte 402
3.3 Vertillen aan vertalen 404
3.4.1 Verontrustende voorbeelden 407
3.4.2 Waarom verontrustend? 410
4. MENSWETENSCHAP NA DE DOLLE MENS 415
4.1 Keerpunt Nietzsche? 415
4.2 Een mini-genealogie 417
4.2.1 De morele periode 417
4.2.2 Nietzsches kritiek 420
4.3 Het beeld vergruisd? 422
4.4 Normen en waarden 425
4.5 Naar een wetenschap van de mens 432

SUMMARY 435

DANKWOORD 450

LITERATUUR 453

CURRICULUM VITAE 479

NOTEN 480

REGISTER 498
10