Table Of ContentANKARA ÜNİVERSİTESİ SİYASAL BİLGİLER FAKÜLTESİ YAYINLARI: 504
İ L K E L t o p l u l u k t a n u y g a r t o p l u m a
Geçiş Aşamasında Ekonomik Toplumsal Düşünsel Yapıların Etkileşimi
ALÂEDDİN ŞENEL
Ankara -1982
Alâeddin Şenel, tikel Topluluktan Uygar Topluma
Geçiş Aşamasında Ekonomik Toplumsal Düşünsel Yapıların Etkileşimi,
Ankara, 1982, A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, 324 s.
A.U. S.B.F. BASIN VE YAYIN YÜKSEK OKULU BASIMEVİ, ANKARA-1082
ÖNSÖZ
Tarih bilimi, toplumsal olguların günümüzden geçmişe doğru çö
zülüp geçmişten günümüze doğru örülmesiyle; yeni bilgi, bulgu ve
kuramlarla yeniden çözülüp yeniden örülmesiyle “Penelope’nin ör
güsü"ne benzer bir süreçle dokunur. Tarih biliminin bu dokusunun
bilincinde olmayan düşünürler, kaçınılmaz olarak iki yanılgıdan bi
rine düşmüşlerdir. Daha çok doğa bilimlerinin gelişmesinden önce
ki düşünürlerin düştükleri yanılgı, tarihin çözülmesini beklemeden
ve onu “başlangıçlar”mdan alarak örmeye kalkışmalarıdır. Bu ça
balarının sonucunda düşünsel kurgulara dayanan mitoslardan, ta
rih, toplum ve siyaset felsefelerinden öte bir şey türetememişlerdir.
Ondokuzuncu yüzyıl öncesi düşünürlerinin uygar toplumun ve dev
letin doğuşuyla ve gelişmesiyle ilgili kuramları, böyle düşünsel kur
gu düzeyinde kalan düşüncelerdir. Doğa bilimlerinin gelişmesinden
sonraki düşünürlerin yanılgısı ise Kari Mannheim’m Interpretation
cf Weltanschauung (1923) adlı yapıtında açıkça ortaya koyduğu gi
bi, toplum bilimini doğa bilimlerinin modeline göre kurmaya kalkı
şarak, onu tarihsel boyutundan yoksun etmeleridir. Yağmurun ne
denlerini tarihte aramak gerekmez; ama yağmur duasının nedenle
rini onun tarihsel boyutuna inmeden açıklayanlayız.
Yirminci yüzyılın ikinci yarısından başlayarak bu yanılgılardan
kurtulmanın nesnel koşullan doğmuştur. İnsan toplumunun geçmişi,
bilimsel bulgulara dayanılarak, ilk uygar toplumun Güney Mezopo
tamya’da ortaya çıkmasına, hatta ilkel toplulukların sisli derinlikle
rine kadar çözülmeye başlanmıştır. Şimdi sıra uygar toplumun do
ğup gelişmesinin tarihinin örülmesine ve uygar toplumsal kurumla-
nn, uygar kültürel geleneklerin bu bütünlük içinde araştınlıp, de
ğerlendirilip, yorumlanmasına gelmiştir.
Kuşkusuz, geçmişimizi çözme işleminin tamamlandığı ve yetkin
leştiği söylenemez. Bu nedene dayanarak, onun tamamlanmasını ve
yetkinleşmesini beklemeden geçmişimizi örmek ve yorumlamak gi
rişimlerinden kaçınma tutumu, bir üçüncü yanılgının kaynağını oluş-
III
turmaktadır. Çünkü tarihi çözmeye kalkmadan üremeyeceğimiz gibi,
örmeye kalkmadan onu daha iyi çözme olanaklarım elde edemeyiz.
Buraya kadar dile getirmeye çalıştığım toplum bilimi anlayışı
“toplumun bilimi toplumun tarihinin bilimidir■” önermesiyle daha
açık biçimde ortaya konabilir. Bir başka deyişle “toplumsal kurum-
lar tarih boyutu içinde oluşan neden sonuç ilişkileriyle biçimlenir
ler”. Bu anlayışa göre insan toplumu bir bütündür; yalnızca tüm dün
yayı değil, aynı zamanda tüm tarihi ve tarih öncesini kapsayan bir
bütündür. Dolayısıyla toplumsal olayların nedenleri, toplumsal ku-
rumlann oluşmaları ve gelişmeleri bu bütünlük içinde araştırılma
lıdır.
İnsan toplumunun geçmişine böyle bir anlayışla bakıldığında,
onun, birbirleriyle bağıntılı olmakla birlikte yapılan birbirlerinden
farklı olan türdeş ilkel dönemle farklılaşmış uygar dönem olmak
üzere iki ana dönemden oluştuğu görülür. İçinde yaşadığımız toplum
farklılaşmış uygar dönemin bir filizidir.
Farklılaşmış uygar dönemin “kişiliği” ilkel topluluktan uygar
topluma geçiş aşamasında biçimlenmiştir. Gerçekten, çağdaş uygar
toplumun birçok temel kurumu ilkel topluluktan uygar topluma ge
çiş aşamasında ortaya çıkmışlar; daha sonra öteki kurumlarla ve ye
ni yeni ortaya çıkan kurumlarla karşılıklı etkileşim ilişkileri içinde
örülüp günümüze dek ulaşarak, içinde yaşadığımız toplumun yapı
sını dokumuşlardır.
Bu bakımdan, günümüzün birçok önemli toplumsal kurumun
yapısını ve işlevini, bu kurumlann birbirleriyle etkileşimlerinin nite
liğini, örneğin ekonomi ideoloji etkileşiminde öncelikler ve ağırlık
lar sorununu, son derece karmaşıklaşmış olan çağdaş toplumsal ya
pı içinde çözüp kavramak güçtür, bazen olanaksızdır. Oysa ilkel top
luluktan uygar topluma geçiş aşamasında bunların doğuşlarını, bi
çimlenmelerini, gelişmelerini, tarih laboratuvannm sağladığı soyut
lama koşullan içinde oldukça açık bir biçimde gözlemlemek olanağı
bulunabilmektedir.
Yukarıda açıklanan anlayışla ve düşüncelerle bu çalışmada “il
kel topluluktan uygar topluma geçiş aşamasında ekonomik toplum
sal düşünsel yapilann etkileşimi” araştırılmaktadır. Araştırma ala
nının odağını geçiş dönemi oluşturmakla birlikte, geçişin toplumsal
yapıda yarattığı değişiklikleri saptayabilmek için ilkel topluluk ve
uygar toplum alanlanna girmek zorunluluğuyla karşılaşılmıştır. Böy
le geniş bir tarih kesimi içinde bir pusulaya sahip olunmazsa araş
IV
tırmanın yolunu yitirmesi işten değildir. Bu yolda ilkel topluluğu uy
gar toplumdan ayıran ve uygar toplumun ekonomik, toplumsal, ideo
lojik farklılaşmalarını türeten "toplumsal artı” kavramı, araştırmayı
derleyip toplayıp yönlendiren pusula görevini görmüştür.
Bu çalışma ilkel topluluktan uygar topluma geçişin tarihini kur
mak savında değildir; ne de bu dönemin kalıcı olmaya çabalayan bir
yorumunu yapmak savmdadır. Çok daha sınırlı bir amacı vardır. Bu
amaç, ondokuzuncu hatta yirminci yüzyıla kadar öne sürülen, insan
lık toplumunu tarihsel bütünlüğü içinde ele almakla birlikte, onu
bilimsel verilere değil düşünsel kurgulara dayandıran eski kuram
lara karşı ve, toplumun bilimini düşünsel kurgulardan kurtarıp bi
limsel verilere dayandırayım derken onu tarihsel boyutundan ko
parma eğilimi gösteren çağdaş eğilimlere karşı, bunların yanılgıla-
parma eğilimi gösteren çağdaş akımlara karşı, bunların yanılgıla-
ve bu yaklaşımın gizilgücüne ilgileri çekmektir. Bu ise, ekonomi ideo
loji etkileşimi örneğinde ve özellikle toplumsal yapı siyasal düşünüş
ilişkisi üzerinde durularak yapılmaya çalışılmıştır.
Alâeddin Şenel
Mart 1980
Ankara
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ 111
İÇİNDEKİLER VI
GİRİŞ 1
a. Yaklaşım .................................................................................................. I
b. Temel Kavramlar 7
c. Yöntem 26
I. BÖLÜM
İLKEL TOPLULUĞUN EKONOMİK TOPLUMSAL YAPISI ............................. 34
1. Biyolojik Evrimden Toplumsal Evrime ....... 34
2. İlkel Toplulukların Ekonomik ToplumsalD üşünselY apılarının Gelişmesi 40
a. Toplayıcılıktan Avcılığa ................................................................ 41
' b. Avcılık ve Toplumsal Etkileri .......................................................... 50
c. Uzman Avcılık ve Toplumsal Düşünsel Etkileri ............................... 63
3. İlkel Topluluğun Ekonomik Yapısı 84
a. İlkel Ekonominin Darboğazları 85
b. İlkel Ekonominin Sigortası 88
4. İlkel Topluluğun Toplumsal Yapısı ..................................................... 90
5. İlkel Topluluğun Düşünsel Yapısı 99
6. İlkel Toplulukta Ekonomik ToplumsalD üşünsel Yapıların Etkileşimi 119
VII
II. BÖLÜM
İLKEL TOPLULUKTAN UYGAR TOPLUMA GEÇÎŞ AŞAMASINDA
EKONOMİK TOPLUMSAL DÜŞÜNSEL VE İDEOLOJİK YAPILARIN ETKİLEŞİMİ' 125
1. Paleolitikten Mezolitiğe:
Uzman Avcılıktan Avcılık ve Toplayıcılığa Geri Adım ....................... 126
a. Yukarı Paleolitik Kültürlerin Mezolitik Topluluklara Etkisi ....... 126
b. Mezolitik Toplulukların Geçim Yaşam ve Düşün Biçimleri ....... 127
c. Mezolitik Toplulukların Çıkmazları ................................................ 134
2. Mezolitikten Neolitiğe:
Asalak Ekonomiden Üretici Ekonomiye ................................................ 136
a. Yarı Göçebe Avcılık ve Toplayıcılıktan Çiftçiliğe ....................... 137
aa. Toplayıcılıktan "Devşiriciliğe” 139
bb. Devşiricilikten Çiftçiliğe ........................................................... 142
cc. Küçük Sulama Tanmı ve Yerleşik Çiftçilik ............................ 149
dd. Tarla Açma Tanmı ve Göçebe Çiftçilik ................................. 149
b. Çiftçilikten ve Avcılıktan Çobanlığa Geçiş ................................. 151
c. Klandan Köy Toplumuna ve Klandan Aşirete Geçiş .................. 153
aa. Klandan Köy Toplumuna ve Klandan Aileye Geçiş ............ 153
bb. Klandan Aşirete Geçiş ................................................................ 155
d. Yeni Dünya Neolitiği 155
3. Neolitik Toplumun Geçim Yaşam ve Düşün Biçimleri ....................... 157
a. Neolitik Çiftçilerde Geçim Yaşam ve Düşün Biçimleri .................. 158
b. Neolitik Çobanlarda Geçim Yaşam ve Düşün Biçimleri ............ 169
c. Neolitik Toplumla Mülkiyetin Temellerinin Atılışı ....................... 174
d. Neolitik Toplumun Toplumsal Artı Üretme Gizilgücü ............. 176
4. İlkel Topluluktan Uygar Topluma Geçiş ........................................... 179
a. Çiftçilerle Çobanlar Arasındaki Barışçı ve Savaşçı İlişkiler ....... 180
aa. Barışçı ilişkiler ve Ticaretin Doğuşu ...................................... 181
bb. Savaşçı ilişkiler Fetih ve “Çöreklenme” ................................. 186
b. Artı Enerjiden Artı Ürüne ................................................................ 200
c. Tarımdan Zanaatlara ve Ticarete ..................................................... 207
d. Köyden Kente ............................................................................... 207
5. Geçiş Toplununum Ekonomik Yapısı ..................................................... 208
6. Geçiş Toplumunun Toplumsal Yapısı 212
7. Geçiş Toplumunun Düşünsel Yapısı ..................................................... 217
8. Geçiş Toplumunda Ekonomik Toplumsal Düşünsel ve
İdeolojik Yapıların Etkileşimi ................................................................ 226
vnı
