II. MEŞRUTİYET DÖNEMİ EĞİTİMCİSİ SATI BEY VE COĞRAFYA ÖĞRETİMİ II Constıtutıonal ...

16 Pages·2009·0.21 MB·Turkish

(cid:2)(cid:1)(cid:3)(cid:4)(cid:5)(cid:1)(cid:2)
(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:2)(cid:3)(cid:4)(cid:3)(cid:1)(cid:5)(cid:6)(cid:7)(cid:8)(cid:9)(cid:10)(cid:11)(cid:12)(cid:1)(cid:2)(cid:7)(cid:11)(cid:13)(cid:12)(cid:14)(cid:7)(cid:15)(cid:11)(cid:16)(cid:11)(cid:7)(cid:14)(cid:1)(cid:17)(cid:18)(cid:19)(cid:12)(cid:9)(cid:12)(cid:6)(cid:19)(cid:6)(cid:1)(cid:20)(cid:21)(cid:7)(cid:22)(cid:9)(cid:19)(cid:9)(cid:1)(cid:1)(cid:23)(cid:11)(cid:10)(cid:14)(cid:1)(cid:24)(cid:25)(cid:26)(cid:1)(cid:17)(cid:7)(cid:27)(cid:28)(cid:7)(cid:28)(cid:15)(cid:1)(cid:29)(cid:25)(cid:25)(cid:30)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)
II. ME(cid:1)RUT(cid:2)YET DÖNEM(cid:2) E(cid:3)(cid:2)T(cid:2)MC(cid:2)S(cid:2) SATI BEY VE CO(cid:3)RAFYA
Ö(cid:3)RET(cid:2)M(cid:2)
II Constıtutıonal Monarchy Period’s Educator Mr. Satı and Teaching of
Geography

Dr. (cid:2)brahim Caner TÜRK*

ÖZ
Bu çalı(cid:1)mada; II. Me(cid:1)rutiyet dönemi ünlü e(cid:2)itimcisi Satı Bey’in
hayatı, e(cid:2)itim hizmetleri, Osmanlı Devleti’nde Co(cid:2)rafya e(cid:2)itiminin
geli(cid:1)imi ve Satı Bey’in Co(cid:2)rafya ö(cid:2)retimi konusundaki dü(cid:1)ünceleri
incelenmeye çalı(cid:1)ıldı. Osmanlı Devleti’nde 1869 Maarif-i Umumiye
Nizamnamesi ile esaslı olarak resmi ders programlarına giren Co(cid:2)rafya
dersi bu dönemde isim ve niteleme co(cid:2)rafyası safhasını a(cid:1)amamı(cid:1)tır.
Modern (cid:3)zahlı Co(cid:2)rafya E(cid:2)itimi ise II. Me(cid:1)rutiyetle birliktedir.
II. Me(cid:1)rutiyet dönemi ünlü e(cid:2)itimcisi Satı Bey, “Co(cid:2)rafya Nasıl
Tedris Olunmalı?”(Co(cid:2)rafya Nasıl Ö(cid:2)retilmeli?) isimli makalesinde
Co(cid:2)rafya e(cid:2)itiminde günümüzde de geçerli olan ö(cid:2)retim usulleri öne
sürmekte.
Anahtar Kelimeler: Osmanlı Devleti, Co(cid:2)rafya Ö(cid:2)retimi, Satı Bey.

ABSTRACT
(cid:3)n this research, second constıtutıonal monarchy period’s famous
educator Mr. Satı’s life, his contribution to education, development of the
education of geography in Otoman Empire and his thoughts about
teaching of geography are studied. Geography lesson which is participated
to offical school timetables essentially with Maarif-i Umumiye
Nizamnamesi (1869) in Otoman Empire couldn’t go beyond the stage of
naming and descriptive geography. Education of modern and explanatory
geography took place with second contsıtutıonal monarchy.
Second constıtutıonal monarchy period’s famous educator Mr. Satı
suggested some teaching methods in his article, which are also valid
nowadays, named “ How should be geography taught?”
Key Words: Otoman Empire, Teaching of Geography, Mr. Satı.

I. Giri(cid:4)
E
(cid:2)itim ça(cid:2)ı olarak adlandırılan 19. Yüzyılda vatanda(cid:1) için faydalı
olan bilimlerin kullanılması esastı. Tarih – Co(cid:2)rafya ve do(cid:2)a
bilimleri bunların ba(cid:1)lıcaları idi. Ça(cid:2)a ayak uydurma çabasındaki
Osmanlı Devleti’nin de buna uymaya çalı(cid:1)tı(cid:2)ı görülmektedir. Bu do(cid:2)rultuda
Osmanlı Devleti’nde önemli ölçüde geli(cid:1)me gösteren alanlardan birisi de
Co(cid:2)rafya idi. Maarif- i Umumiye Nizamnamesiyle(1869) her seviyedeki

* Erzincan Üniv., Kemaliye H. Ali Akın Meslek YO, Ortak ve Zorunlu Dersler Ö(cid:2)rt. Üyesi.
TAED 40, 2009, 423-438
(cid:2)(cid:1)(cid:3)(cid:4)(cid:3)(cid:1)(cid:2)(cid:1)(cid:1)
(cid:1)(cid:2)(cid:3)(cid:2)(cid:4)(cid:5)(cid:6)(cid:7)(cid:8)(cid:9)(cid:4)(cid:10)(cid:10)(cid:2)(cid:4)(cid:11)(cid:12)(cid:13)(cid:14)(cid:15)(cid:16)(cid:17)(cid:18)(cid:12)(cid:16)(cid:4)(cid:19)(cid:20)(cid:21)(cid:12)(cid:22)(cid:17)(cid:4)(cid:23)(cid:24)(cid:17)(cid:16)(cid:17)(cid:22)(cid:25)(cid:17)(cid:26)(cid:17)(cid:4)(cid:27)(cid:28)(cid:16)(cid:29)(cid:4)(cid:30)(cid:12)(cid:18)(cid:4)(cid:31)(cid:12)(cid:4)(cid:3) (cid:24)(cid:14)(cid:28)!(cid:18)(cid:28)(cid:4)"(cid:24)(cid:14)(cid:12)(cid:16)(cid:17)(cid:22)(cid:17)
Co(cid:2)rafya ö(cid:2)retimi resmi ders programına konularak imparatorlu(cid:2)un her yerinde
uygulanmak üzere kurumsalla(cid:1)tı. Bu geli(cid:1)melere paralel olarak Co(cid:2)rafya ö(cid:2)retim
metotları geli(cid:1)ti, Satı Bey gibi dönemin e(cid:2)itimcileri dersin ö(cid:2)retimi konusunda
programlar hazırladı, ö(cid:2)retim usulleri geli(cid:1)tirdi.
II. Satı Bey’in Hayatı E(cid:5)itim Hizmetleri
Asıl adı Mustafa Satı-el Husri’dir. Yemen’de do(cid:2)du(1880). Halep asıllı
olan babası, Yemen’de mahkeme reisi idi. Karde(cid:1) sayısı 15 idi. Mülkiye
mektebinden mezun oldu(1900). (cid:3)lk önce Yanya (cid:3)dadisinde Tarih-i Tabii
ö(cid:2)retmenli(cid:2)i yaptı. Daha sonra ö(cid:2)retmenlikten ayrıldı(1905). Radkoviç ve
Florina’da 1908’e kadar kaymakamlık yaptı. Manastır’da çıkan Neyyir-i Hakikat
gazetesinde me(cid:1)rutiyet üzerine nutukları yayınlandı. (cid:3)stifa edip (cid:3)stanbul’a gelince
bu gazetenin yazarlı(cid:2)ını yaptı ve Envar-ı Ulum adlı bir yeni dergi çıkardı. Çe(cid:1)itli
yayın organlarında o dönemin ders programlarını tenkit etti. Bu arada çe(cid:1)itli
konularda pek çok yazılar yayınladı.1
Satı Bey’in e(cid:2)itim ile ilgili görü(cid:1)lerini çe(cid:1)itli gazete ve mecmualarda
yazmı(cid:1) oldu(cid:2)u yazılar ile dile getirmesi, devrin aydın ve yöneticilerinin
dikkatlerini üzerine çekmi(cid:1)tir. Nitekim o dönemin maarif nazırları Nail Bey ile
Emrullah Efendi’ye sunmu(cid:1) oldu(cid:2)u layihalarda Darulmuallimin-i Aliyede
yapılmasını gerekli gördü(cid:2)ü reformların ana hatlarını ortaya koymu(cid:1)tur.2
Çe(cid:1)itli yazılarıyle dikkat çekti(cid:2)inden 1909 yılında Mülkiye mektebinden
ö(cid:2)retmeni olan Maarif Nazırı Nail Bey’in teklifi üzerine Darülmuallimin
müdürlü(cid:2)üne getirildi. Fizyolojiden tamamen pedagoji ve sosyoloji alanına geçti.
Satı Bey program ve ö(cid:2)retmenlerinde istedi(cid:2)i de(cid:2)i(cid:1)ikli(cid:2)i yapmak ko(cid:1)uluyla,
Darülmuallimin Müdürlü(cid:2)ü’nü kabul etmi(cid:1)ti. Burada kendisine geni(cid:1) yetkiler
verildi. Müdürlü(cid:2)ü sırasında pek çok (cid:1)eyler yaptı. Programı istedi(cid:2)i gibi
düzenledi, ö(cid:2)retmenleri istedi(cid:2)i gibi seçti. Ö(cid:2)rencileri temelden de(cid:2)i(cid:1)tirdi.
Numune ve Uygulama Okulu (Tatbikat Mektebi) açtı. Burada konferanslar
verildi. Vilayetlerden gelen okul müdürleri için kurslar düzenlendi. Okula her
vilayetten iki(cid:1)er ö(cid:2)retmen getirtilerek “usul-ü tedris” ö(cid:2)retildi. Ö(cid:2)retmen
kongreleri düzenledi3

1 Mustafa Ergün, “Satı Bey, Hayatı ve Türk E(cid:1)itimi’ne Hizmetleri”, (cid:2)nönü Üniversitesi Sosyal
Bilimler Dergisi, sayı: 1, Malatya, 1987,s.4., Hasan Ali Koçer, Türkiye’de Modern E(cid:1)itimin
Do(cid:1)u(cid:3)u ve Geli(cid:3)imi(1773-1925), (cid:3)stanbul, 1991, s.174.
2 Mustafa (cid:4)anal, “Mustafa Satı Bey, Hayatı ve Türk E(cid:1)itim Tarihi (cid:2)çerisindeki Yeri”, Milli E(cid:2)itim
Dergisi, Sayı: 153-154, Kı(cid:1)- Bahar 2002, s. 87.
3 Cavit Binba(cid:1)ıo(cid:2)lu, Türk E(cid:1)itim Dü(cid:3)üncesi Tarihi, Ankara, 2005, s. 108., Hasan Ali Yücel,
Türkiye’de Ortaö(cid:1)retim, (cid:3)stanbul, 1938, s.218., Ergün, a.g.m., s.7.,Koçer,a.g.e., s.174
TAED 40, 2009, 423-438
(cid:2)(cid:1)(cid:3)(cid:4)(cid:6)(cid:1)(cid:2)
(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:2)(cid:3)(cid:4)(cid:3)(cid:1)(cid:5)(cid:6)(cid:7)(cid:8)(cid:9)(cid:10)(cid:11)(cid:12)(cid:1)(cid:2)(cid:7)(cid:11)(cid:13)(cid:12)(cid:14)(cid:7)(cid:15)(cid:11)(cid:16)(cid:11)(cid:7)(cid:14)(cid:1)(cid:17)(cid:18)(cid:19)(cid:12)(cid:9)(cid:12)(cid:6)(cid:19)(cid:6)(cid:1)(cid:20)(cid:21)(cid:7)(cid:22)(cid:9)(cid:19)(cid:9)(cid:1)(cid:1)(cid:23)(cid:11)(cid:10)(cid:14)(cid:1)(cid:24)(cid:25)(cid:26)(cid:1)(cid:17)(cid:7)(cid:27)(cid:28)(cid:7)(cid:28)(cid:15)(cid:1)(cid:29)(cid:25)(cid:25)(cid:30)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)
(cid:3)ki ay süreyle (cid:3)talya, Almanya, (cid:3)sviçre, Fransa, Belçika, (cid:3)ngiltere ve
Romanya’yı kapsayan bir e(cid:2)itim ara(cid:1)tırma gezisi yaptı(1910). Bir buçuk ay
süreyle, vilayetlerdeki eski mezunların yaptıkları i(cid:1)leri ve kar(cid:1)ıla(cid:1)tıkları
güçlükleri tespit etti(1911). (cid:4)am, Beyrut, Adana, Konya, (cid:3)zmir, Selanik ve
Drama’yı ziyaret etti.4
Mustafa Satı Bey, 25 Mart 1912’de Emrullah Efendi ile
anla(cid:1)amadı(cid:2)ından ve Maarif nezaretinin son icraatlarını kendi siyasi fikirlerine
ve memleketin fikri terakkisine aykırı gördü(cid:2)ünden olaylı bir (cid:1)ekilde istifa etti.
Ertesi yıl çok geni(cid:1) yetkilerle Darü(cid:1)(cid:1)afaka-i (cid:3)slamiye müdürlü(cid:2)üne
atandı(5 Ekim 1913). Ancak kısa bir süre sonra buradan da ayrıldı. Dört aylık
Avrupa gezisine çıktı(Temmuz 1914), bu gezisinde çocuk senatoryumları, açık
hava okulları, tatil kolonileri ve bilhassa Montessori usulünü uygulayan okulları
ziyaret etti. Bu gezi, ertesi yıl kuraca(cid:2)ı yeni mektebin esaslarında ve
(cid:1)ekillenmesinde çok etkili oldu. “Yeni Mektep” adlı özel bir anaokulu ve ilkokul
açtı(1915). Hatta bir de anaokulu ö(cid:2)retmenleri yeti(cid:1)tiren “ Darülmürebbiyet”
açtı.5
Birinci Dünya Sava(cid:1)ı’nın sonlarında kendisine teklif edilen müste(cid:1)arlı(cid:2)ı
kabul etmeyerek Suriye’ye geçti(1919). Orada ö(cid:2)retimi Arapça’ya çevirdi.
Suriye’ye Fransızların gelmesi üzerine (cid:3)talya’ya, oradan da Irak’a geçti. Irak’ta
milli e(cid:2)itimin kurucularından oldu. Suriye Maarif Müste(cid:1)arı oldu(1943). Bilahere
Kahire’ye gitti(1946). Ma’had at- Tarbiye (E(cid:2)itim Enstitüsü) de üç yıl pedagoji
ve sosyoloji okuttu. Arap kültür dairesi ilmi mü(cid:1)aviri ve Profesör oldu. (cid:3)lerleyen
dönemde profesörlü(cid:2)ü bırakarak yalnız bir hayata çekildi(1957). Kahire’de
öldü(1969).6
Satı Bey, Türkiye’de ya(cid:1)adı(cid:2)ı yıllarda ve Darülmuallimin’deki
müdürlü(cid:2)ü sırasında (Nisan 1325-Mart 1328) görü(cid:1) ve uygulamalarıyla e(cid:2)itime
büyük katkılarda bulunmu(cid:1)tu. Me(cid:1)rutiyet döneminde Batı pedagojisinin
temellerine dayanan ilmi karakterdeki yeni e(cid:2)itim anlayı(cid:1)ının Türkiye’de
yerle(cid:1)mesinde etkili oldu. Bu dönemin her yönüyle takdir edilen e(cid:2)itimcilerinin
ba(cid:1)ında gelmekteydi. Resmi hizmeti sırasında Maarif nazırlarının ve di(cid:2)er
kurulu(cid:1)ların tam deste(cid:2)ini sa(cid:2)lamı(cid:1)tı. Aydın zümre arasında ele(cid:1)tirisiz kabul
edilen birisiydi. Darülmuallimdeki köklü temizli(cid:2)i ve ondan sonra da okulu
tamamen kendi bilgisine göre idaresi sırasında hiç tepki görmemi(cid:1)ti. (cid:3)yi
e(cid:2)itimciydi ve çok çalı(cid:1)kandı. (cid:3)smail Gaspıralı “Bütün Türk yurduna yüksek

4 Ergün, a.g.m., s.6.
5 Ergün, a.g.m.,s.6.
6 Ergün, a.g.m.,s.7.
TAED 40, 2009, 423-438
(cid:2)(cid:1)(cid:3)(cid:4)(cid:7)(cid:1)(cid:2)(cid:1)(cid:1)
(cid:1)(cid:2)(cid:3)(cid:2)(cid:4)(cid:5)(cid:6)(cid:7)(cid:8)(cid:9)(cid:4)(cid:10)(cid:10)(cid:2)(cid:4)(cid:11)(cid:12)(cid:13)(cid:14)(cid:15)(cid:16)(cid:17)(cid:18)(cid:12)(cid:16)(cid:4)(cid:19)(cid:20)(cid:21)(cid:12)(cid:22)(cid:17)(cid:4)(cid:23)(cid:24)(cid:17)(cid:16)(cid:17)(cid:22)(cid:25)(cid:17)(cid:26)(cid:17)(cid:4)(cid:27)(cid:28)(cid:16)(cid:29)(cid:4)(cid:30)(cid:12)(cid:18)(cid:4)(cid:31)(cid:12)(cid:4)(cid:3) (cid:24)(cid:14)(cid:28)!(cid:18)(cid:28)(cid:4)"(cid:24)(cid:14)(cid:12)(cid:16)(cid:17)(cid:22)(cid:17)
sesle ba(cid:2)ırıyorum: (cid:3)stanbul Darülmuallimin Müdürü Satı Beyefendi’nin yurda
gösterdi(cid:2)i usul-ü savtiyeye kulak ver, göz sal!... Satı Bey’i “çalı(cid:1)” nidasıyla
kar(cid:1)ılayın”diyor; giri(cid:1)ken ve çalı(cid:1)kan Satı Bey’i övüyordu.7
Satı Bey, uygulamalarla da didaktik esaslara çok önem vermi(cid:1)di.
Darülmuallimin’e uygulama okulu kurdurma, çe(cid:1)itli yerlerden gelen
ö(cid:2)retmenlere yeni ö(cid:2)retim metotlarını ö(cid:2)retme, ö(cid:2)rencileri (cid:3)stanbul’un en kötü
okullarına kadar gönderip ders verdirme, onun yaptı(cid:2)ı ba(cid:1)arılı çalı(cid:1)malardandı.
O, genel ö(cid:2)retim metotları üzerinde durdu(cid:2)u gibi, çe(cid:1)itli derslerin özel ö(cid:2)retim
metotları üzerinde de durmu(cid:1), pek çok makaleler ve ders örnekleri hazırlayıp
yayınlamı(cid:1)tı.8
E(cid:2)itim ve ö(cid:2)retimde yeni teknolojileri ilk olarak kullanan da O’ dur. (cid:3)lk
kez projeksiyon makinesi ile ders yaptı. Ö(cid:2)retimi, do(cid:2)anın içinde yapmaya özen
gösterdi. Nesnenin tasarımı, yani sözü yerine “kendisi” üzerinde(ayani) ö(cid:2)retim
yaptı. Anlatma ö(cid:2)retimi yerine, ”buldurucu”(tek(cid:1)ifi) yöntemi kullandı. Resim –
eli(cid:1)i ve müzik derslerini programa koydu. Kendisi de okulun yeni programına
göre “Fenn-i Terbiye”(Pedagoji) kitabı yazdı. Bu kitabında bugün “Meslek
dersleri”, yani “pedagojik formasyon” dedi(cid:2)imiz hemen bütün dersler vardı.
E(cid:2)itim bilimleriyle ilgili bir giri(cid:1)ten sonra, çocu(cid:2)un bedensel, dü(cid:1)ünsel ve
ahlaksal e(cid:2)itimi üzerinde duruluyor, ö(cid:2)retim yöntemlerine, e(cid:2)itim yöntemlerine,
okul yönetimine önem veriliyordu.9
Satı Bey, yayın i(cid:1)lerine de el atarak, Türkiye’deki en eski ve ciddi e(cid:2)itim
dergilerinden birisi olan ve bir süre sonra Tedrisat Mecmuası adıyla çıkacak olan
“Tedrisat-ı (cid:3)btidaiyye Mecmuası”nı 1910 yılı (cid:4)ubatında ve Maarif Nezareti adına
(cid:3)stanbul Darülmuallimin’i ö(cid:2)retmenleriyle birlikte çıkarmaya ba(cid:1)lamı(cid:1)tı. Bu
dergi o dönemde on bin adet basılıyor ve bütün okullara gönderiliyordu. Bu
dergide, özellikle ö(cid:2)retim yöntemleri olmak üzere, e(cid:2)itim sorunları üzerinde
birçok yazı yazdı. Onun ve birlikte çalı(cid:1)tı(cid:2)ı arkada(cid:1)larının görü(cid:1)leri ve e(cid:2)itim-
ö(cid:2)retim uygulamaları, daha sonra görülen geli(cid:1)melerin birer ba(cid:1)langıcı olmu(cid:1)tu.
Çocu(cid:2)a göre e(cid:2)itim, güncel konulara yer veren(aktüel) e(cid:2)itim, uygulama ve
deneye yönelik e(cid:2)itim, i(cid:1)e ve hatta üretime yönelik e(cid:2)itim, çevre incelemelerini
esas alan e(cid:2)itim… onun zamanında henüz tartı(cid:1)ılan konular arasında idi. (cid:3)smail
Hakkı Baltacıo(cid:2)lu, Tevfik Fikret, Ali Ulvi Elöve, (cid:3)hsan Sungu gibi e(cid:2)itimciler,
onun yanında ya da çevresinde görev almı(cid:1)lardı. E(cid:2)itim konusunda 1916’da
Hüseyin Ragıp(Baydur)’ın çıkardı(cid:2)ı “Muallim” mecmuasında, Ziya Gökalp ile

7 Ergün, a.g.m.,s.10.
8 Ergün, a.g.m., s.9.
9 Binba(cid:1)ıo(cid:2)lu, a.g.e., s.109., Necdet Sakao(cid:2)lu, Osmanlı’dan Günümüze E(cid:1)itim Tarihi, (cid:3)stanbul,
2003, s.126., Necdet Sakao(cid:2)lu, Osmanlı E(cid:1)itim Tarihi, (cid:3)stanbul, 1993, s. 127-128.
TAED 40, 2009, 423-438
(cid:2)(cid:1)(cid:3)(cid:4)(cid:8)(cid:1)(cid:2)
(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:2)(cid:3)(cid:4)(cid:3)(cid:1)(cid:5)(cid:6)(cid:7)(cid:8)(cid:9)(cid:10)(cid:11)(cid:12)(cid:1)(cid:2)(cid:7)(cid:11)(cid:13)(cid:12)(cid:14)(cid:7)(cid:15)(cid:11)(cid:16)(cid:11)(cid:7)(cid:14)(cid:1)(cid:17)(cid:18)(cid:19)(cid:12)(cid:9)(cid:12)(cid:6)(cid:19)(cid:6)(cid:1)(cid:20)(cid:21)(cid:7)(cid:22)(cid:9)(cid:19)(cid:9)(cid:1)(cid:1)(cid:23)(cid:11)(cid:10)(cid:14)(cid:1)(cid:24)(cid:25)(cid:26)(cid:1)(cid:17)(cid:7)(cid:27)(cid:28)(cid:7)(cid:28)(cid:15)(cid:1)(cid:29)(cid:25)(cid:25)(cid:30)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)
örnek olacak nitelikte seviyeli tartı(cid:1)maları vardı. Bu nitelikleri ile Satı Bey,
zamanında (cid:3)stanbul’da adeta bir “okul” olu(cid:1)turmu(cid:1)tu. Bunun etkisi,
Anadolu’daki di(cid:2)er ö(cid:2)retmen okullarında da görülmü(cid:1)tü.10
Ziya Gökalp’in aksine Türk milliyetçili(cid:2)ine yana(cid:1)mayan, Osmanlıcılık
yanlısı olan Satı Bey, “E(cid:2)itim bir yönüyle milli, bir yönüyle de(cid:2)ildir. Dü(cid:1)ünce
e(cid:2)itimini de kapsayan geni(cid:1) anlamlı bir e(cid:2)itim esastır. Bilgi ve dü(cid:1)ünce e(cid:2)itimi
ba(cid:1)ka, ahlak e(cid:2)itimi ba(cid:1)kadır. Ahlak e(cid:2)itiminde milli olunabilir” görü(cid:1)ünü
savunmu(cid:1)tur.11
Osmanlıcılık fikrine taraftar olup, milliyetçi bir yakla(cid:1)ıma kar(cid:1)ı çıkan
Satı Bey’i ilerleyen dönemde Osmanlı Devleti’nin yıkılmaya yüz tutmasıyla
birlikte Arap milliyetçili(cid:2)inin teorisyeni olarak görmekteyiz. Nitekim Türkiye’yi
terk etme kararı üzerine Tedrisat Mecmuasında Darülmuallimin ö(cid:2)retmenlerinin
kendisine yönelik ortak imzayla ne(cid:1)rettikleri mektuplarında bu durum telin
edilmekteydi: “ Muhterem ve Sevgili Satı Beyefendi’ye, Atida vazı’ül imza
olanlar hakiki muhib ve takdirgarlarınızdan bir kısmıdır ki bu memleketin iyi
dü(cid:3)ünen ve sizin gibi nevadır faziletinden tanıdı(cid:1)ı zevatı daima bir teselli ve bir
ümid addeden bütün insan evladını temsil ettiklerine kanidirler. Onlar kıymetli
mevcudiyetinizin hakkı faziletinden bu kadar uzak kalan (cid:3)u zavallı memleketten
ayrılması ihtimalini büyük bir eza ve derin bir (cid:3)üphe ile his ediyorlar ve sizin
vicdanınıza müracaatı vatani oldu(cid:1)u kadar insani bir vazife telakki eylemekte
müttehid bulunuyorlar.
Satı Beyefendi, senelerce bir muhitle ülfet etmi(cid:3), (cid:1)adayı hayatını ordan
almı(cid:3) ve en feyyaz semeratını orada vermi(cid:3) bir nebati nesline mün(cid:3)ae olan yere
nakletmek tabiata gadr de(cid:1)il midir? Sizde zeka ve irfanınızı buradan ayırmakla
hem kendi (cid:3)ahsiyetinize, hem de vatanınıza kar(cid:3)ı böyle bir gadri iltizam etmi(cid:3)
olmayacak mısınız?
Muhterem Satı Beyefendi, biz zannediyoruz ki bu memleketi terk etti(cid:1)iniz
takdirde ekseriyet azimesi buranın evladı olan dostlarınızın, hürmetkarlarınızın
inkisarı sizi takip ve ihmal etti(cid:1)iniz vezaifiniz madam el-hayat vicdanınızı tezib
edecektir.”12
Türkiye’deki çalı(cid:1)malarıyla (cid:3)kinci Me(cid:1)rutiyet e(cid:2)itiminin (cid:1)ekillenmesinde
ve geli(cid:1)mesinde bir Pestalozzi ruhu ve çabası gösterdi(cid:2)i takdir edilen13 ö(cid:2)retmen
yeti(cid:1)tirme alanında göstermi(cid:1) oldu(cid:2)u ciddi çalı(cid:1)maları dolayısıyla tüm Türk

10 Binba(cid:1)ıo(cid:2)lu. a.g.e.,s.163-164., Koçer, a.g.e., s.174.
11 Sakao(cid:2)lu, Osmanlı’dan Günümüze E(cid:1)itim Tarihi, s.126.
12 “Satı Bey Suriye’ye Gidiyor”, Tedrisat Mecmuası, cilt.10, no.1-44, Nisan 1919,s.10-11.
13 Ergün, a.g.m.,s.10.
TAED 40, 2009, 423-438
(cid:2)(cid:1)(cid:3)(cid:4)(cid:9)(cid:1)(cid:2)(cid:1)(cid:1)
(cid:1)(cid:2)(cid:3)(cid:2)(cid:4)(cid:5)(cid:6)(cid:7)(cid:8)(cid:9)(cid:4)(cid:10)(cid:10)(cid:2)(cid:4)(cid:11)(cid:12)(cid:13)(cid:14)(cid:15)(cid:16)(cid:17)(cid:18)(cid:12)(cid:16)(cid:4)(cid:19)(cid:20)(cid:21)(cid:12)(cid:22)(cid:17)(cid:4)(cid:23)(cid:24)(cid:17)(cid:16)(cid:17)(cid:22)(cid:25)(cid:17)(cid:26)(cid:17)(cid:4)(cid:27)(cid:28)(cid:16)(cid:29)(cid:4)(cid:30)(cid:12)(cid:18)(cid:4)(cid:31)(cid:12)(cid:4)(cid:3) (cid:24)(cid:14)(cid:28)!(cid:18)(cid:28)(cid:4)"(cid:24)(cid:14)(cid:12)(cid:16)(cid:17)(cid:22)(cid:17)
aydınları tarafından takdir edilerek “Türk Frobel’i” diye adlandırılan14 Satı
Bey’in e(cid:2)itim yönü ve özellikle de “Co(cid:2)rafya Ö(cid:2)retimi” konusundaki
dü(cid:1)ünceleri bu çalı(cid:1)manın özünü olu(cid:1)turmaktadır.
III. Osmanlı Devleti E(cid:5)itim Kurumları ve Co(cid:5)rafya E(cid:5)itimi
Klasik dönem Osmanlı Devleti e(cid:2)itim-ö(cid:2)retim kurumlarının
ba(cid:1)lıcalarını; Sıbyan Mektepleri, Medreseler, Enderun, (cid:4)ehzadegan Mektepleri
gibi kurumlar olu(cid:1)turmaktadır.
Osmanlı Devleti’nin kurulu(cid:1)undan beri a(cid:1)a(cid:2)ı-yukarı her köy ve
mahallede en az bir tane olan sıbyan mekteplerinde e(cid:2)itim-ö(cid:2)retimin esası, dinin
ve ahlakın ö(cid:2)retilmesinden ibaretti.15 Dolayısıyla Co(cid:2)rafya dersi yoktu. Co(cid:2)rafya
dersi esaslı olarak sıbyan mekteplerine 1869 Maarif-i Umumiye
Nizamnamesi’yle girecektir.
Gazali çizgisini izleyen medreselerin geli(cid:1)imi de nakli ilimlerde
olmu(cid:1)tur. Bunlar Kuran’ın ve nassların zahiri anlamlarıyla ilgileniyorlardı.
Dolayısıyla bunlarda da Co(cid:2)rafya dersi görülmemekteydi. Nitekim dönemin
Avrupa e(cid:2)itim kurumları olan Trivium ve Quadrivium programlarının da
medrese e(cid:2)itim programlarından farkı görülmemektedir. Emsal dersler
okutulmaktaydı ve Co(cid:2)rafya bunlarda da yoktu.
Görevi orduda ve sarayda görev alacak çe(cid:1)itli elemanları yeti(cid:1)tirmek16
olan Enderun Mektebinde medrese programlarından daha (cid:1)ümullü bir program
uygulanmaktaydı. Programda Co(cid:2)rafya ve Harita Yapımı dersleri
okutulmaktaydı.17
(cid:3)lerleyen yüzyıllarla birlikte ise Avrupalı co(cid:2)rafyacıların eserleri
tercümeye ba(cid:1)lanmı(cid:1)tır(17.Yüzyıl). Sonraki yüzyılda buna devam edilmi(cid:1)tir. Bu
yüzyıl co(cid:2)rafyacılarının en renkli simasını (cid:3)brahim Müteferrika te(cid:1)kil eder. Sahip
oldu(cid:2)u çok geni(cid:1) mekan bilgisi ile “El-Co(cid:2)rafi” lakabını alan (cid:3)brahim
Müteferrika az sayıda telif co(cid:2)rafi eser vermesine ra(cid:2)men, esas ününü, çok
sayıda co(cid:2)rafya eseri ve haritayı kurmu(cid:1) oldu(cid:2)u matbaasında yayınlamasıyla
duyurmu(cid:1)tur. Müteferrika “Usulu’l Hikem Fi- Nizamü’l –Ümem adlı eserinde

14 Yahya Akyüz, Türk E(cid:1)itim Tarihi(Ba(cid:3)langıçtan 1993’e), (cid:3)stanbul, 1993, s.263., (cid:4)anal, a.g.m.,
s.28.
15 Osman Ergin, Türk Maarif Tarihi, (cid:3)stanbul, 1977, c.1, s.86., Bayram Kodaman, II.Abdülhamid
Dönemi E(cid:1)itim Sistemi, Ankara, 1991, s.IX.
16 (cid:3)smail Hakkı Baykal, Enderun Mektebi, (cid:3)stanbul, 1953, s.11., Ülker Akkutay, Enderun Mektebi,
Ankara,1984, s.17-55.
17 Baykal,a.g.e.,s. 49., (cid:3)lhan Tekeli-Selim (cid:3)lkin, Osmanlı (cid:2)mparatorlu(cid:1)unda E(cid:1)itim ve Bilgi Üretim
Sisteminin Olu(cid:3)umu ve Dönü(cid:3)ümü, Ankara, 1999, s. 20.
TAED 40, 2009, 423-438
(cid:2)(cid:1)(cid:3)(cid:4)(cid:10)(cid:1)(cid:2)
(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:2)(cid:3)(cid:4)(cid:3)(cid:1)(cid:5)(cid:6)(cid:7)(cid:8)(cid:9)(cid:10)(cid:11)(cid:12)(cid:1)(cid:2)(cid:7)(cid:11)(cid:13)(cid:12)(cid:14)(cid:7)(cid:15)(cid:11)(cid:16)(cid:11)(cid:7)(cid:14)(cid:1)(cid:17)(cid:18)(cid:19)(cid:12)(cid:9)(cid:12)(cid:6)(cid:19)(cid:6)(cid:1)(cid:20)(cid:21)(cid:7)(cid:22)(cid:9)(cid:19)(cid:9)(cid:1)(cid:1)(cid:23)(cid:11)(cid:10)(cid:14)(cid:1)(cid:24)(cid:25)(cid:26)(cid:1)(cid:17)(cid:7)(cid:27)(cid:28)(cid:7)(cid:28)(cid:15)(cid:1)(cid:29)(cid:25)(cid:25)(cid:30)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)
Osmanlıların yenile(cid:1)me yoluna girmelerinin, kendilerine çeki düzen
vermelerinin, çevrelerini ve dünyayı tanımalarının (cid:1)art oldu(cid:2)u ısrarla ileri
sürülmekte, bunun için Tarih ve Co(cid:2)rafyanın önemi belirtilmektedir.18
Donanmada Co(cid:2)rafya, Hendese ve gemi yapımını bilen ki(cid:1)iler
bulunmasını sa(cid:2)lamak amacıyla kurulan Mühendishane-i Bahr-i Hümayunda
da(1773) denizcilik bilgileri, Harita Bilgisi ve Co(cid:2)rafya okutulmaktaydı.19
Uzman subay yeti(cid:1)tirmek üzere açılan Mühendishane-i Berri Hümayunda
da(1793) deniz mühendishanesine ko(cid:1)ut dersler bulunmakta idi. Topçuluk,
istihkam ve haritacılık ö(cid:2)retilen dersler arasındaydı. Dört yıllık okulun ikinci-
üçüncü sınıflarında okutulan be(cid:1) dersten biri de Co(cid:2)rafya idi.
Co(cid:2)rafya biliminin ve e(cid:2)itiminin zirveye ula(cid:1)ması ise 19. Yüzyılla
birlikte olacaktı. E(cid:2)itim ça(cid:2)ı olarak adlandırılan 19.Yüzyıl’da, vatanda(cid:1) için
faydalı olan bilimlerin kullanılması esastı. Tarih-Co(cid:2)rafya ve do(cid:2)a bilimleri
bunların ba(cid:1)lıcaları idi. Ça(cid:2)a ayak uydurmak çabasındaki Osmanlı Devleti’nin de
buna uymaya çalı(cid:1)tı(cid:2)ı görülmektedir.
Nitekim bu dü(cid:1)ünce do(cid:2)rultusunda Osmanlı Devleti’nde önemli ölçüde
geli(cid:1)me gösteren alanlardan birisi de Co(cid:2)rafya idi.20 Tanzimat döneminin ilk
okulları olan Mekteb-i Maarif-i Adliye, Mekteb-i Mülkiye, Mahreç-i Aklam gibi
okullarda hükümete memur olarak yeti(cid:1)eceklere Hendese, Tarih, politikaya dair
derslerin yanı sıra Co(cid:2)rafya ö(cid:2)retilmesi lüzumu ileri sürülmü(cid:1)tü.21
Her seviyedeki Co(cid:2)rafya ö(cid:2)retiminin resmi ders programına konularak,
imparatorlu(cid:2)un her yerinde uygulanmak üzere kurumsalla(cid:1)ması ise 1869 Maarif-i
Umumiye Nizamnamesiyle gerçekle(cid:1)ecekti.
Mesela 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesiyle ilkö(cid:2)retime giren
Co(cid:2)rafya dersi, yeni te(cid:1)kil edilen Darülmuallimin(Erkek Ö(cid:2)retmen Okulu) ve
Darülmuallimat(Kız Ö(cid:2)retmen Okulu) müfredatlarına girmekte de gecikmedi.
Darülmuallimatın 1290(1873) senesi ders programında birinci, ikinci, üçüncü

18 Server (cid:3)skit,Türkiye’de Ne(cid:3)riyat Hareketleri Tarihine Bakı(cid:3), Ankara, 2000, s.21-28., Yahya
Akyüz, a.g.e., s.121., Ahmet Cihan, Reform Ça(cid:1)ında Osmanlı (cid:2)lmiye Sınıfı, (cid:3)stanbul, 2004 ,s.138.
19 T.C.Milli Savunma Bakanlı(cid:2)ı, Osmanlı Döneminde Askeri Okullarda E(cid:1)itim, Ankara,
2000,s.254., Sakao(cid:2)lu,a.g.e., s.61.,Hamit Er, Osmanlı Devletinde Ça(cid:1)da(cid:3)la(cid:3)ma ve E(cid:1)itim,
(cid:3)stanbul, 1999, s.115.
20
21 Sadreddin Celal Antel, “Tanzimat Maarifi”, Tanzimat I, (cid:3)stanbul, 1999, s.448., Hasan Ali Yücel,
a.g.e., s.6., Faik Re(cid:1)it Unat, Türkiye’de E(cid:1)itim Sisteminin Geli(cid:3)mesine Tarihi Bir Bakı(cid:3), Ankara,
1964, s.71., Ergin, a.g.e., s.599.
TAED 40, 2009, 423-438
(cid:2)(cid:1)(cid:3)(cid:5)(cid:11)(cid:1)(cid:2)(cid:1)(cid:1)
(cid:1)(cid:2)(cid:3)(cid:2)(cid:4)(cid:5)(cid:6)(cid:7)(cid:8)(cid:9)(cid:4)(cid:10)(cid:10)(cid:2)(cid:4)(cid:11)(cid:12)(cid:13)(cid:14)(cid:15)(cid:16)(cid:17)(cid:18)(cid:12)(cid:16)(cid:4)(cid:19)(cid:20)(cid:21)(cid:12)(cid:22)(cid:17)(cid:4)(cid:23)(cid:24)(cid:17)(cid:16)(cid:17)(cid:22)(cid:25)(cid:17)(cid:26)(cid:17)(cid:4)(cid:27)(cid:28)(cid:16)(cid:29)(cid:4)(cid:30)(cid:12)(cid:18)(cid:4)(cid:31)(cid:12)(cid:4)(cid:3) (cid:24)(cid:14)(cid:28)!(cid:18)(cid:28)(cid:4)"(cid:24)(cid:14)(cid:12)(cid:16)(cid:17)(cid:22)(cid:17)
sınıflarda Arabi, Farisi, Hesap, Sülüs, Rika, Kıraat-ı Türkiye ve (cid:3)mla, Nakı(cid:1)’ın
yanı sıra Co(cid:2)rafya da bulunmaktaydı.22
23 Muharrem 1291(12 Mart 1874) tarihli resmi ilanda da
Darülmuallimin; sıbyan, rü(cid:1)diye, idadiye (cid:1)ubelerine ayrılarak, iki yıllık Dar-ı
Sıbyan’da okutulacak dersler; Usul-i Tedrisiye, Lisan-ı Türki ve (cid:3)mla, Tenasübe
kadar Hesap, Muhtasar(Kısaltılmı(cid:1)) Tarih-i Osmani, Mebadi-i Hendese ve
Mesaha, Muhtasar(Kısaltılmı(cid:1)) Co(cid:2)rafya olarak belirleniyordu. Münif Pa(cid:1)a’nın
nazırlı(cid:2)ında(1891); sınıf-ı ibtidaiyye ve rü(cid:1)diyeden bile(cid:1)ik tahsil müddetleri altı
seneden ibaret olan kız rü(cid:1)diyelerine mahsus ders programında: 4-5-6. sınıflarda,
haftada iki(cid:1)er saat Co(cid:2)rafya dersi bulunmaktaydı.23
Nizamnamenin yayınlanmasıyla birlikte 23 Muharrem 1287/25 Nisan
1870 de okullarda okutulacak kitapların yazım ve tercümeleriyle ilgili 13
maddelik bir nizamname yayınlandı. (Takvim–i Vekayi, 1216 [ 23 Muharrem
1281/28 Haziran 1864], 1217 [25 Muharrem 1281/30 Haziran 1864] ).
Nizamnamede, önce kitapların ta(cid:1)ıyacakları genel nitelikler sıralanmı(cid:1)tı. Burada
kitapların mümkün oldu(cid:2)u kadar açık ve sade bir dille yazılması, ö(cid:2)rencileri
özendirici olması isteniyordu. Nizamnamenin sıbyan okulları için öngördü(cid:2)ü
ders kitapları arasında Co(cid:2)rafya (Co(cid:2)rafi terimler, küre, be(cid:1) kıta, insan ırkları,
Osmanlı fiziki, idari, be(cid:1)eri ve ekonomik co(cid:2)rafyası), çe(cid:1)itli cetveller ve haritalar
da vardı.(Takvim-i Vekayi, 1275 [25 Cemaziyelevvel 1287/23 A(cid:2)ustos 1870] )
kitapların yazımı için bir de yarı(cid:1)ma açılmı(cid:1) ve ödüller konmu(cid:1)tu.24
Belirlenen program do(cid:2)rultusunda okutulacak kitapların daha ziyade
yabancı dillerden tercüme edildi(cid:2)i görülmektedir.25 Nitekim (cid:3)brahim Hakkı
Akyol, “Tanzimat Devrinde Bizde Co(cid:2)rafya ve Jeoloji” isimli makalesinde: “Bu
suretle yabancı dillerden tercüme edilerek (cid:3)ptidai ve Rü(cid:1)di mektepler ((cid:3)lk
Tedrisat) için yazılmı(cid:1) olan co(cid:2)rafya kitapları memleketimiz hakkında pek basit
(Büyük nehirler, vilayet taksimatı…) malumatı ihtiva etmektedir.”26
De(cid:2)erlendirmesinde bulunmakta, Tanzimat Co(cid:2)rafyası’nın tedris vasfının de(cid:2)i(cid:1)ir

22 Mahmud Cevad, Maarif-i Umumiye Nezaret-i Tarihçe-i Te(cid:3)kilat ve (cid:2)craatı, Haz:Mustafa Ergün,
Tayip Duman, Sebahattin Arıba(cid:1), Hüseyin Dilaver, Ankara, 2002, s.112-113.
23 Mahmud Cevad, a.g.e., s.115,233.
24 Cahit Yalçın Bilim, Türkiye’de Ça(cid:1)da(cid:3) E(cid:1)itim Tarihi(1734-1876) , Eski(cid:1)ehir, 2002, s.203.
25Bu konuyla ilgili olarak, Ba(cid:1)bakanlık Osmanlı Ar(cid:1)ivinde çok sayıda belge
bulunmaktadır.Ba(cid:1)bakanlık Osmanlı Ar(cid:1)ivi, HAT Tasnifi, 223/12436: Reis Efendi’nin tercüme
ettirdi(cid:2)i Co(cid:2)rafyanın tabettirilip, atlas da zeyline(Ekine) rabt olunarak takdim kılınması,
Ba(cid:1)bakanlık Osmanlı Ar(cid:1)ivi, Yıldız Perakende Evrakı Maarif Nezareti Maruza-ı Analitik
Envanteri Tasnifi, 3/53: Co(cid:2)rafya kitabı tercümesi, v.s.
26 (cid:3)brahim Hakkı Akyol, “Tanzimat Devrinde Bizde Co(cid:1)rafya ve Jeoloji”, Tanzimat II, (cid:3)stanbul,
1999, s.559.
TAED 40, 2009, 423-438
(cid:2)(cid:1)(cid:3)(cid:5)(cid:12)(cid:1)(cid:2)
(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:2)(cid:3)(cid:4)(cid:3)(cid:1)(cid:5)(cid:6)(cid:7)(cid:8)(cid:9)(cid:10)(cid:11)(cid:12)(cid:1)(cid:2)(cid:7)(cid:11)(cid:13)(cid:12)(cid:14)(cid:7)(cid:15)(cid:11)(cid:16)(cid:11)(cid:7)(cid:14)(cid:1)(cid:17)(cid:18)(cid:19)(cid:12)(cid:9)(cid:12)(cid:6)(cid:19)(cid:6)(cid:1)(cid:20)(cid:21)(cid:7)(cid:22)(cid:9)(cid:19)(cid:9)(cid:1)(cid:1)(cid:23)(cid:11)(cid:10)(cid:14)(cid:1)(cid:24)(cid:25)(cid:26)(cid:1)(cid:17)(cid:7)(cid:27)(cid:28)(cid:7)(cid:28)(cid:15)(cid:1)(cid:29)(cid:25)(cid:25)(cid:30)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)(cid:1)
bir (cid:1)ekilde ve tarihi istikamette isim ve niteleme co(cid:2)rafyası safhasını a(cid:1)amadı(cid:2)ını
belirtmektedir. Modern izahlı co(cid:2)rafya, mekteplerimize II. Me(cid:1)rutiyet
(1908/1324) ten sonra girmeye ba(cid:1)layacaktır27
IV. Satı Bey ve Co(cid:5)rafya Ö(cid:5)retimi
Daha önce gösterildi(cid:2)i üzere Satı Bey, Darülmuallimindeki müdürlü(cid:2)ü
esnasında görü(cid:1) ve uygulamalarıyla e(cid:2)itime büyük katkılarda bulunmu(cid:1)tu. O,
genel ö(cid:2)retim metodları üzerinde durdu(cid:2)u gibi, çe(cid:1)itli derslerin özel ö(cid:2)retim
metotları üzerinde de durmu(cid:1), pek çok makaleler ve ders örnekleri hazırlayıp
yayınlamı(cid:1)tı.
Nitekim bu yayınların kayna(cid:2)ı olan Tedrisat-ı (cid:3)btidaiyye Mecmuası’nın
ilk sayısında yayınların amacı: “(cid:3)lkö(cid:2)retimde izlenmesi gereken amaç ve ere(cid:2)i,
bu ere(cid:2)e ula(cid:1)mak için uygulanması gereken yöntemi herkese tanıtmak… Ders
örnekleri kısmı ile bu yöntemlerin uygulama (cid:1)ekillerini tam bir açıklıkla
göstermek… Tedrisat-ı (cid:3)btidaiyye Mecmuası’nın i(cid:1)i ve ere(cid:2)i bundan ibarettir28
denilmekteydi.
Bu do(cid:2)rultuda yayınlanan makalelerden birisi de ba(cid:1)yazar Satı Bey’in
“Co(cid:2)rafya Nasıl Tedris Olunmalıdır?” isimli makalesiydi.
Co(cid:1)rafya Nasıl Tedris Olunmalıdır?(Co(cid:1)rafya Nasıl Ö(cid:1)retilmelidir?)29
Co(cid:2)rafya, insana hayatta daima lazım olacak bir takım malumat verdi(cid:2)i
için do(cid:2)rudan do(cid:2)ruya ameli faydalar temin eder; bundan ba(cid:1)ka, vatanı ve di(cid:2)er
kavimlerin hal ve medeniyetlerini tanıttı(cid:2)ı için terbiye-i vataniye ve medeniyede
büyük hizmetler eyler; nihayet muhtelif melekat-ı akliyeyi ve bilhassa
mahalliyeyi faaliyete getirdi(cid:2)i için terbiye-i fikriye hususunda mühim bir tesir
icra eder.
Fakat co(cid:2)rafyanın bu faydaları temin, bu terbiye tesirlerini icra
edebilmesi, canlı ve tasviri bir surette ö(cid:2)retilmesine ba(cid:2)lıdır. Co(cid:2)rafya dersinde
bahs olunan memleketlerin ahvali, nazarı hayal önünde canlandırılmazsa, bir
isimler ve rakamlar silsilesi ezberletmekten, bir sürü hudut, nehir, göl, (cid:1)ehir,
burun, ada isimleri ile birçok ölçü, uzunluk ve nüfus rakamları… ezberletmekten
ve nihayet nihayet, bir haritanın (cid:1)eklini zihinde nak(cid:1) ettirmekten ba(cid:1)ka bir (cid:1)ey
yapılmı(cid:1) olmaz. Böylelikle ise ne hayat ve uygulamaya yarayacak bir (cid:1)ey
ö(cid:2)retilmi(cid:1), ve ne de zihne faydalı bir idman yaptırılmı(cid:1) olur: Bu suretle ö(cid:2)retilen

27Akyol,a.g.m., s.569.
28 “Önsöz”, Tedrisat-ı (cid:3)btidaiyye Mecmuası, (cid:4)ubat 1910, Cilt:1, s.1-2.
29 M.Satı, “Co(cid:1)rafya Nasıl Tedris Olunmalıdır?”, Tedrisat-ı (cid:3)btidaiyye Mecmuası (Nazariyat ve
Malumat Kısmı), Sene:1, Numara:12.
TAED 40, 2009, 423-438
(cid:2)(cid:1)(cid:3)(cid:5)(cid:4)(cid:1)(cid:2)(cid:1)(cid:1)
(cid:1)(cid:2)(cid:3)(cid:2)(cid:4)(cid:5)(cid:6)(cid:7)(cid:8)(cid:9)(cid:4)(cid:10)(cid:10)(cid:2)(cid:4)(cid:11)(cid:12)(cid:13)(cid:14)(cid:15)(cid:16)(cid:17)(cid:18)(cid:12)(cid:16)(cid:4)(cid:19)(cid:20)(cid:21)(cid:12)(cid:22)(cid:17)(cid:4)(cid:23)(cid:24)(cid:17)(cid:16)(cid:17)(cid:22)(cid:25)(cid:17)(cid:26)(cid:17)(cid:4)(cid:27)(cid:28)(cid:16)(cid:29)(cid:4)(cid:30)(cid:12)(cid:18)(cid:4)(cid:31)(cid:12)(cid:4)(cid:3) (cid:24)(cid:14)(cid:28)!(cid:18)(cid:28)(cid:4)"(cid:24)(cid:14)(cid:12)(cid:16)(cid:17)(cid:22)(cid:17)
isimler, ya zihinde hiçbir hayal ve mana uyandıramayacak kuru birer lafız
halinde kalır veya nihayet nihayet bir harita üzerinde bir nokta veya (cid:1)ekli ihtar
edecek birer kelime haline gelir…
Co(cid:2)rafya dersini, böyle kazançsız bir karakterdeki bir ders ve kelimeler
halinden çıkarmak için derhal canlandırmalı: Dersi bahs olunan memleketlerin
ahval ve görüntüsünü nazar-ı hayal önünde canlandıracak bir (cid:1)ekle
dönü(cid:1)türmelidir. Talebe, Co(cid:2)rafya okurken, muhtelif memleketleri uzaktan,
yüksekten görüyor gibi olmalı; onları hayalen canlandırmalı ve tasvir
eylemelidir…
(cid:3)nsan gözü ile görmedi(cid:2)i (cid:1)eyleri tarif ve tasvir üzerine tasavvur ve tahlil
edebilir; ancak buna, tarifler ve tasvirler vakayı gördü(cid:2)ü bildi(cid:2)i (cid:1)eylere tatbik
etmek sayesinde muvafık olabilir: Bir (cid:1)eyin tarif veya tasvirini dinlerken muhtelif
yerlerde ve muhtelif zamanlarda görmü(cid:1) oldu(cid:2)umuz muhtelif (cid:1)eylerin birer
parçasını – birer hal ve sıfatını- zihnen muhtelif suretlerle büyültüp küçültür,
muhtelif30 suretlerle ayırıp birle(cid:1)tirir ve bu suretle o (cid:1)eyin–hakikate az çok yakın
bir hayalini görür gibi olur. Fakat, örne(cid:2)ini veya unsurlarını olsun görmedi(cid:2)i
bilmedi(cid:2)i (cid:1)eyleri, hayal etmekte ba(cid:1)arılı olamaz: Mesela hayvanlardan ba(cid:1)ka bir
nakil vasıtası bilmeyen, araba yüzü bile görmeyen birine lokomotifi –tarif ve
tasvir- ile hayal ettirmek mümkün olmaz. Hayalde canlandırma ancak bizatihi
gözle görmekle meydana gelir.
Onun için çocuklara gözleri önünde olmayan memleketlerin ahvalini hayal
ettirebilmek için evvela gözleri önünde bulunan yerin ahvalini tetkik ve
mü(cid:1)ahede ettirmek iktiza eder.
Bu sebeple Co(cid:2)rafya dersine, ba(cid:1)langıçtan bir e(cid:1)ya dersi gibi ba(cid:1)lamalı;
öncelikle okulun bulundu(cid:2)u (cid:1)ehir veya kasaba ile civarının ahvalini aynen tetkik
ile me(cid:1)gul etmelidir. Çocukları arada sırada kasabanın nazretli mevkilerine
götürmeli, kırlara çıkarmalı, oralardan etraftaki da(cid:2)lara, vadilere, ovalara,
nehirlere, göllere, burunlara, adalara, köylere…. velhasıl bütün Co(cid:2)rafi unsurlara
dikkat ettirilmelidir. Bunu muhtelif mevsimlerde tekrar etmeli, etraf ve bölgelerin
kı(cid:1) ve yaz halleri arasındaki farkları nazarı dikkate çarptırmalı; hadisat-ı tabiyeyi
– bilhassa (cid:1)ehirlerde- nazarı dikkatten uzak tutmamaya itina etmelidir. Bu suretle
yava(cid:1) yava(cid:1) birbiri arkasından gelecek ve birikecek gözlemler ve tetkikler,
Co(cid:2)rafya dersi için pek önemli bir temel, daha do(cid:2)rusu, pek zaruri bir in(cid:1)a
malzemesi olu(cid:1)turur: Güne(cid:1)in- ayın do(cid:2)u(cid:1)u ve batı(cid:1)ıyla ilgili gözlem, ana yönler
hakkında verilecek izahata esas olur; ovaların, derelerin ve da(cid:2)ların kı(cid:1)
manzarası bölgelerin durumu hakkında verilecek bilgilerin ilk zeminini olu(cid:1)turur;

30 Satı, “Co(cid:1)rafya Nasıl Tedris Olunmalıdır”, s.244.
TAED 40, 2009, 423-438