ibn sînâ'nın sembolik hikayelerinde ahlak felsefesi

266 Pages·2006·1.51 MB·Turkish

T.C
MARMARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İLAHİYAT ANA BİLİM DALI
FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ BİLİM DALI

İBN SÎNÂ’NIN SEMBOLİK HİKAYELERİNDE AHLAK FELSEFESİ

Yüksek Lisans Tezi

FATMA TURĞAY

Danışmanı: Prof. Dr. İlhan Kutluer

İstanbul 2006
T.C
MARMARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İLAHİYAT ANA BİLİM DALI
FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ BİLİM DALI

İBN SÎNÂ’NIN SEMBOLİK HİKAYELERİNDE AHLAK FELSEFESİ

Yüksek Lisans Tezi

FATMA TURĞAY

İstanbul 2006

İÇİNDEKİLER

Sayfa No
İÇİNDEKİLER i
KISALTMALAR iv
ÖNSÖZ v

GİRİŞ

GENEL BİR BAKIŞ
1. METODOLOJİK PERSPEKTİF
A. Problemin Ortaya Konuluşu ……………………………………..1
B. Yöntem ve Kaynaklar…………………………………………….6
2. SEMBOLİK HİKAYELERİN NİTELİĞİ VE ARKA PLANI
A. Hikayelerin Dili………………………………………………….14
B. Yazılış Ortamı …………………………………………………...16

BİRİNCİ BÖLÜM
İBN SÎNÂ’NIN SEMBOLİK HİKAYELERİNDE
AHLAK FELSEFESİNİN METAFİZİK TEMELLERİ

I. 1.NEFSİN VARLIĞI VE MÂHİYETİ…………………………………19
A. Sembolik Hikayelerde Nefsin Varlığı ……………………………...20
B. Sembolik Hikayelerde Nefsin Mâhiyeti (tanımı)…………………...25
a) Yetkinlik Olarak Nefs …………………………………………...25
b) Cevher Olarak Nefs ……………………………………………...31
c) Benlik Bilinci Açısından Nefsin Tanımı…………………………37
d) Kuş Sembolü Olarak Nefs ……………………………………….39
I. 2.NEFSİN VARLIĞINDAN METAFİZİĞE
A. Metafizik Bilginin İmkanı…………………………………………..48
B. Tanrı’nın Tavsîfi …………………………………………………....51
C. Varoluş ve Varlık Düzeni…………………………………………...62
I. 3. AHLAK- METAFİZİK İLİŞKİSİ …………………………………...72

i
İKİNCİ BÖLÜM
İBN SÎNÂ’NIN SEMBOLİK HİKAYELERİNDE
AHLAK FELSEFESİNİN PSİKOLOJİK TEMELLERİ

II. 1. NEFSİN GÜÇLERİ VE FİİLERİ………………………………………..80
A. Nefsin Nebâtî Güçleri …………………………………………………..82
B. Nefsin Hayvansal Güçleri ………………………………………………83
a) Hissî (duyusal) İdrak Güçleri………………………………………. .86
aa) Dış İdrak Güçleri…………………………………………………..86
ab) İç İdrak Güçleri……………………………………………………89
1) Ortak Duyu Gücü ……………………………………………….89
2) Hayal ve Musavvire Gücü……………………………………….91
3) Hayal Kurma ve Düşünme Gücü………………………………...92
4) Vehim Gücü……………………………………………………...97
5) Belleme ve Hatırlama Gücü…………………………………….101
b) Nefsin Muharrik Güçleri ……………………………………………104
C. Nefsin İnsanî Güçleri …………………………………………………..109
1. Nazarî Akıl Gücü…………………………………………………….111
2. Amelî Akıl Gücü …………………………………………………….114
II. 2. AHLAK PSİKOLOJİSİ………………………………………………....118

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
İBN SÎNÂ’NIN SEMBOLİK HİKAYELERİNDE
AHLAK FELSEFESİNİN EPİSTEMOLOJİK TEMELLERİ

III. 1. NAZARÎ AKIL……………………………………………………… 128
A. Bilginin Elde Edilmesi Açısından Nazarî Aklın Gelişim Aşamaları….131
B. İdrak Nedir? …………………………………………………………...137
C. İdrakin Dereceleri (Hissî, Hayalî, Vehmî, Aklî) ……………………...140
a) Hissî İdrak…………………………………………………………..141
b) Hayâlî İdrak………………………………………………………...142
c) Vehmî İdrak………………………………………………………...143
d) Aklî İdrak…………………………………………………………...145
D. Düşünme……………………………………………………………...150
E. Faal akıl ………………………………………………………………155
III. 2. İLİMLER TASNİFİ VE AHLAK İLMİNİN YERİ ………………….165
III. 3. BİLGİ-AHLAK İLİŞKİSİ…………………………………….………173

ii
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
İBN SÎNÂ’NIN SEMBOLİK HİKAYELERİNDE
AHLAK FELSEFESİNİN BAŞLICA NAZARİYELERİ

IV. 1. HULK KAVRAMI……………………………………………….……177
IV. 2. İYİ VE KÖTÜ (HAYR-ŞER) …………………………………………182
IV. 3. HAZ VE ELEM………………………………………………………..193
IV. 4. FAZİLET (ERDEM) …………………………………………………..205
IV. 5. MUTLULUK (SAÂDET) ……………………………………………..217

SONUÇ……………………………………………………………………..225
EK: SEMBOLİK HİKAYELER……………………………………..233
KAYNAKÇA……………………………………………………………....252

iii
KISALTMALAR

Ank. :Ankara
bkz. :bakınız
bs. :basım
C. :Cilt
çev. :çeviren
derl. :derleyen
Ed. :Editör
göz.geç. :gözden geçiren
haz. :hazırlayan
İst. :İstanbul
krş. :karşılaştırınız
M.E.B. :Milli Eğitim Bakanlığı
M.Ü. :Marmara Üniversitesi
mad. :madde
mukad. :mukaddime
neşr. :neşreden
s. :sayfa
ss. :sayfa sayıları
t.y. :tarihi yok
T.D.V. :Türkiye Diyanet Vakfı
terc. :tercüme eden
thk. :tahkik eden
tsh. :tashih eden
U.A. :Uluslararası
yay. :yayınları

iv
ÖNSÖZ
Hem İslam Felsefe geleneğinin hem de dünya düşünce tarihinin en önemli
şahsiyetlerinden olan İbn Sînâ, hakkında en çok araştırma yapılan filozoflardan biridir. Bu
araştırma ve çalışmaların filozofun felsefesinin anlaşılmasındaki katkısına ortak olabilmek
amacıyla kaleme alınan bu tez, onun, en azından ülkemizde, üzerinde çok fazla
durulmamış eserlerinden olan “sembolik hikayeleri”ni temel almaktadır. Bu temel üzerinde
ahlak felsefesinin incelenmesi ise, hikayelerin “nefs”in hikayesi olarak öne çıkmasından
kaynaklanmaktadır. İslam hikaye geleneğinde “insan”ın yeri düşünülürse, İbn Sînâ’nın
ahlak felsefesine dair söylemek istediklerini bu hikayelerde görmek şaşırtıcı olmayacaktır.
Filozofun kadim geleneklerde de görülen bir yöntemle felsefesini sembolik dilde ifade
etmesi kendisinden sonraki filozofları etkilemiştir. Bu gerçekten hareketle İbn Sînâ’yı bir
de bu pencereden okumak, onu ve felsefesini anlama çabasında olan bizler için farklı bir
bakış açısı kazandıracağı ümidini taşımaktayız.
Bu tezin ortaya çıkmasında dolaylı dolaysız emeği geçen tüm hocalarım ve
dostlarıma burada teşekkür etmek isterim. Kıymetli hocam ve danışmanım Prof. Dr. İlhan
Kutluer’in bu tezin her aşamasında gösterdiği destek, anlayış, hoşgörü ve paha biçilmez
yönlendirmeleri benim için ifade edilemez değerdedir. Onun teşvik ve yüreklendirmeleri
olmasaydı bu tezin ortaya çıkması mümkün olmazdı. Tüm güven ve desteği için kendisine
burada şükranlarımı ve en iyi dileklerimi sunuyorum. Bu çalışmanın maddî formunu
kazanmasında yardımını esirgemeyen arkadaşım Özlem Uluç’a da minnet ve şükran
borçluyum.
İstanbul, 2006 Fatma Turgay

v
GİRİŞ
GENEL BİR BAKIŞ
1. METODOLOJİK PERSPEKTİF
A. Problemin Ortaya Konuluşu
İbn Sînâ’nın eş-Şifa, en-Necât, el-İşârât gibi sistematik ve hacmi büyük
eserlerinin yanı sıra çeşitli konular üzerine yazılmış küçük risâleleri, şiirleri, âyet
yorumları ve hikayeleri onun felsefesini ortaya koymada seçtiği farklı tarzları ve
üslûplarıyla dikkat çekerler. Çeşitli vesilelerle kaleme alınmış bu eserlerin dili ve
yöntemlerindeki farklılıklarının neye işaret ettiği düşünülürken belli çağrışımlar ve ön
kabullerin devreye girdiğini görüyoruz. Aklî/teorik metodlarla büyük eserler vermiş bir
filozofun şiirler ya da hikayelerle edebî tarzda eserler vermesi, farklı bir düşünceyi ifade
etmekte kullandığı bir yol mudur, yoksa felsefesini anlatmada denediği farklı bir tarzı
mı yansıtmaktadır? Bu soruya verilecek cevaplar tezimizin ana kaynakları olan
hikayeleri de içine alacağından, hikayelerin ele alınış biçimini ve tezimizde takip
edeceğimiz metodu belirleme durumunda olan bu soruyu ve cevaplarını irdelemek
gerekmektedir. Zira hikayelerin sembolik dili ve üslubu öncelikli olarak bu eserlerin
doğru anlaşılmasını gerektirmekte, bu anlama yöntemi referans alacağımız
perspektifleri de ihtiva etmektedir.
Söz konusu soru İbn Sînâ’nın eserlerinde atıfta bulunduğu “el-Hikmetü’l-
Meşrikıyye” teriminin anlamından yola çıkarak gelişen tartışmaların sonucunda gelinen
yerle ilgilidir. Bu terimin filozofun farklı bir felsefe anlayışına işaret edip etmediği
konusunda yapılan değerlendirmelerin hikayelerimizle olan bağlantısı ise hikayelerin
ana sembollerinden olan “meşrik” (Doğu) ve “mağrib” (Batı) tir. Filozofun “el-
Hikmetü’l-Meşrikıyye” terimini kullanış biçimi bazen bir kitap adı olduğu izlenimini
vermekle birlikte bazen de “meşrikîler” (meşrikıyyûn) diye bir coğrafya ve orada
yaşayanlara atıf olup olmadığı tartışma konusu olmuştur. Bu tartışmanın önemi
“meşrikîler”e göre Aristo’nun “nefs” (ve akıl) konusundaki bazı fikirleri yanlış, bazı
fikirleri yetersiz, bazıları da açıklanmaya muhtaç olduğu yönündeki yorumlardır. Bu
kesim nefsin cevherliliğinin ispatı ve Faal Akılla ittisal meselesinin Aristo sisteminin
merkezinde olmayışı ve kendilerini tatmin edecek tarzda çözümlenişini belli bir bakış
açısına ve felsefî tavra bağlamış görünmektedir.1 Burada “Meşrikî hikmet” bağlamında
yapılan tartışmalarda Doğu’nun ve Batı’nın işaret ettiği yön filozofun Batılıları
eleştirerek Doğululardan yana aldığı tavırla birlikte önem kazanmaktadır.2 Dolayısıyla
bu terimin bir sembol olarak hikayelerde kullanılmasında bir cevap arayanların
vardıkları sonuç bunun en azından hikayelerde coğrafî bir yer olmaktan ziyade
metafizik bir anlam taşıdığı, varlık memleketi olarak sembolize edilen alemin Doğusuna
işaret ettiği yolunda olmuştur.
Hikayeler üzerine kapsamlı araştırmalar yapan ve tezimizin önemli
kaynaklarından birinin de müellifi olan Henry Corbin “meşrik” sembolünün bu
metafizik karakterine atıfta bulunarak “meşrik”in İbn Sînâ’nın “el-Hikmetü’l-
Meşrikıyye”sinin ufku ve gayesi olduğunu belirtir. Corbin’e göre bu felsefenin
“orientation”u (Doğu’ya yöneltiyor oluşu) “meşrik” istikametindedir ve bu hikmete
ilişkin entelektüel tecrübe, arzda bir beşer konumuyla “mağribî” olan filozofu, bir
“meşrikî filozof” haline getirecektir.3 Bu yorumun akabinde Corbin’in İbn Sînâ ile
Sühreverdî arasındaki felsefefî süreklilikten söz ederek “Meşrikî Hikmet”le veya
Doğu’yla kastedilen şeyin doğru yorumlanması halinde her ikisinin de İşrâkî
(Aydınlanmacı) olduğu sonucuna ulaşılacağını yorumunu getirmesi4, onun İbn Sînâ
hikayelerine yaklaşımının, kendisinin de ifadesiyle, Sühreverdî’yi anlamak gayesine
matuf oluşudur.5 Zira her iki filozofun hikayelerinde kullandıkları sembollerin
yakınlıkları ve benzerliklerini ortaya çıkarma sürecinde bu sürekliliği Sühreverdî’den
yola çıkarak ve sembollerin kadim geleneklerdeki kullanımlarına dikkat çekerek
yapması Corbin’i bu sembollerin gnostik (mistik) olduğu sonucuna ulaştırmıştır. Bu
sonuca göre hikayelerin filozofun farklı bir felsefeyi anlatma biçimi olarak eş-Şifâ gibi

1 İbn Sînâ, et’Ta’lîkât alâ havâşî Kitâbi’n-nefs lî Aristâtâlîs, A. Bedevî (neşr.), Aristû inde’l-Arab içinde (ss. 75-
116), Kahire: 1947, ss. 83, 86, 94, 95, 110.
2 “el-Hikmetü’l-meşrikiyye” terimi etrafında yapılan tartışmalar ve sembolik hikayelerin bu tartışmada durduğu yeri
daha kapsamlı olarak incelemek için bkz. İlhan Kutluer, İslamın Klasik Çağında Felsefe Tasavvuru, İstanbul:İz
yayınları, 1996, ss. 61-104.
3 Henry Corbin, Avicenna and The Visionary Recitals, Willard R. Traks (terc.), Dallas: Spring Publications, 1980,
s. 36.
4 Corbin, Avicenna and The Visionary Recitals, ss. 37-38.
5 Corbin, Avicenna and The Visionary Recitals, s. 126.
2