ibn sînâ'da ahlâk sorunu

109 Pages·2009·0.87 MB·Turkish

T.C
MARMARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İLAHİYAT ANABİLİM DALI
İSLAM FELSEFESİ BİLİM DALI

İBN SÎNÂ’DA AHLÂK SORUNU

Yüksek Lisans Tezi

ŞEYMA ŞAHİNOĞLU

İstanbul, 2009
T.C
MARMARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İLAHİYAT ANABİLİM DALI
İSLAM FELSEFESİ BİLİM DALI

İBN SÎNÂ’DA AHLÂK SORUNU

Yüksek Lisans Tezi

ŞEYMA ŞAHİNOĞLU

Danışman: Y. DOÇ. DR. HARUN ANAY

İstanbul, 2009

ÖNSÖZ
“İbn Sînâ’da Ahlâk Sorunu” başlığını taşıyan bu tez çalışması, üç ana bölüm ve
bibliyografya halindeki bir adet ekten oluşmaktadır.
Çalışmamızın giriş bölümünde konuyla ilgili literatür değerlendirilmiş ve bu
literatürdeki iddialar tasnif edilmeye çalışılmıştır. Ardından ‘İbn Sînâ’da ahlâk nedir’
sorusuyla başladığımız ilk bölümde İbn Sînâ’nın ahlâk kavramından ne anladığı, ahlâk
kavramını hangi kavramlarla anlamdaş kullanmış olabileceği, ahlâk kavramını
kullanmaksızın ahlâk felsefesi yapmış olma ihtimali, kısaca İbn Sînâ’nın ahlâk felsefesi
yapma tarzı incelenmiştir. İkinci bölüm ‘İbn Sînâ’da ahlâkın kaynağı nedir’ başlığını
taşımaktadır ve bu bölümde insan doğası ile din olmak üzere iki ana kaynak
çerçevesinde İbn Sînâ’da ahlâkın kaynağının ne olduğu tartışılmaktadır. Son bölümde
ise ilk iki bölümde tanımlanan ve belli noktalardan kaynaklanarak oluşan bu ahlâk
anlayışının niteliği üzerinde durulmaktadır.
Bu tezin yapılış gayesi, İbn Sînâ’nın müstakil ahlâk eseri vermemiş olması
dolayısıyla bir ahlâk filozofu olarak tanımlanmamasıyla başlayan ve ahlâk alanına
yaptığı katkıların diğer alanlara yaptığı katkılar yanında önemsiz sayılacağı şeklinde
devam eden iddianın doğru olup olmadığını tartışmak ve eğer mümkünse İbn Sînâ’nın
ahlâk disiplinine yaptığı katkıyı üç ana sorun etrafında incelemeye çalışmaktır. İbn
Sînâ’nın müstakil ahlâk eseri vermemiş olmasından mülhem olan ve giriş bölümümüzde
ayrıntılı olarak kritik edeceğimiz söz konusu iddia asıl itibariyle filozofun eser vermiş
olduğu diğer tüm disiplinler dikkate alınarak değerlendirilmesi gereken bir iddiadır. Biz
de İbn Sînâ’nın ahlâk alanına yaptığı katkıları tüm eserlerini dikkate alarak ele almaya
çalıştık. Fakat takdir edileceği üzere İbn Sînâ düzeyinde tıp eserleri yazan, metafiziğe,
fiziğe onun baktığı boyuttan bakan bir filozofun bütün eserlerinin aynı derinlikte
anlaşılması her zaman mümkün olamamaktadır. Biz de bu anlaşılma problemini yüksek
lisans tezi düzeyinde aşabilmek adına özel uzmanlık gerektirecek bir takım disiplinleri
konumuzun dışında bırakmak zorunda kaldık. Örneğin, İbn Sînâ’nın tıp eserini yahut
mantık eserini okuyup ilgili yerlerde alıntılar yapıp istifade etmiş olsak da,
filozofumuzun sahip olduğu tıp anlayışının doğurduğu ahlâkî sonuçları, mantık
anlayışının ahlâk alanıyla alakasını yahut kozmoloji anlayışının ahlâk alanına istihdam
edildiğinde doğuracağı sonuçları ayrıntılarıyla inceleyemedik. Çalışmamızın dışında
bırakmak zorunda kaldığımız bu alanlar daha üst düzey çalışmalara muhtaç olmakla
birlikte; bizim, çalışmamızın sınırlarını çizmek adına yaptığımız şey, tüm bu alanların
ahlâk alanıyla olan ilişkisine değinmek ve fakat ayrıntılı olarak inceleyeceğimiz
bölümleri zikretmiş olduğumuz üç ana bölümle sınırlamak oldu.
Çalışmamızın mevcut literatürde doldurmasını ümit ettiğimiz boşluk ise, bir
filozofun ahlâk felsefesi konusundaki çalışmalarını ahlâk kavramına bağımlı bir şekilde
ele almaktan mütevellit olarak ortaya çıkan metodoloji problemine işaret etmesi ve
tamamen farklı bir disipline ait gibi görünen bir metnin de ahlâk nokta-i nazarından
yaklaşıldığında ahlâk felsefesi alanına istihdam edilebileceğini göstermiş olmasıdır.
Bu çalışmanın bir konu olarak ortaya çıkması ve sonraki aşamalarıyla ilgili
olarak çok değerli katkı ve yardımlarını gördüğüm değerli hocam, tez danışmanım
Y.Doç Dr. Harun Anay Bey’e bu vesileyle teşekkür etmekten onur duymaktayım.
Kendisinin eleştirileri olmasaydı çalışmamın pek çok yönden eksik kalacağından kuşku
duymuyorum. Tez danışmanımın yanı sıra tez jürimde bulunan değerli hocalarım Prof.
Dr. İsmail Kara Bey ve Doç. Dr. Murat Sülün Bey’e de tezime yaptıkları katkılardan
dolayı müteşekkir olduğumu belirtmeliyim. Tezimi okuyup değerlendirme zahmetinde
bulunan arkadaşım Arş. Gör. Hümeyra Karagözoğlu’na ve tezimin teknik
düzenlemeleriyle ilgilenen arkadaşım Ayşe Yılmazgöz’de tezime katkıları ve ayırdıkları
vakit için teşekkür etmeliyim. Ayrıca gerek lisans dönemimde gerekse sonrasında
çalışmalarıma ve entelektüel gelişimime sağladıkları destekten dolayı; Bilim ve Sanat
Vakfı’nın değerli mensup ve hocalarına, sağladıkları maddi destekten dolayı İlim
Yayma Cemiyeti ve Türkiye Milli Kültür Vakfı’na, sağladıkları çalışma ortamından
dolayı da İSAM Kütüphanesi yetkili ve görevlilerine teşekkür ederim.
Son olarak, çalışmalarımın sonunun nereye varacağını hesaplamadan hep
arkamda olan anneme, babama ve kardeşlerime olan minnettarlığım pek tabiidir ki bu
satırlarla ifade edilemez. Çalışmamın sonuna yetişip bu satırlarda yer alma şansı bulan
eşime de bana sağladığı huzurlu çalışma ortamı ve anlayışından dolayı müteşekkirim.
Şeyma Şahinoğlu
Adapazarı, Ekim 2009
İÇİNDEKİLER
İÇİNDEKİLER................................................................................................................I
KISALTMALAR...........................................................................................................II
GİRİŞ
I. AMAÇ VE YÖNTEM...................................................................................................1
II. İBN SÎNÂ HAKKINDA YAPILAN ÇALIŞMALARDA AHLÂK............................5
A. İbn Sînâ’nın Ahlâk Felsefesinin Olmadığını İddia Edenler.....................................7
B. İbn Sînâ’nın Ahlâk Felsefesinin Olduğunu İddia Edenler.....................................12
BİRİNCİ BÖLÜM
İBN SÎNÂ'DA AHLÂK NEDİR?
I. İBN SÎNÂ’DA AHLÂK KAVRAMI VE KULLANIMI............................................19
A. Ahlâk Kavramı ve İlişkili Olduğu Diğer Kavramlar.............................................26
1. Hey’e...................................................................................................................28
2. Hulk....................................................................................................................29
3. İtidal....................................................................................................................30
B. İlim Olarak Ahlâk ve İbn Sînâ Sistemindeki Yeri.................................................31
II.AHLÂK VE SEMBOLİK AKTARIM.......................................................................34
İKİNCİ BÖLÜM
İBN SÎNÂ'DA AHLÂKIN KAYNAĞI NEDİR?
I. AHLÂKIN KAYNAĞI OLARAK İNSAN DOĞASI................................................38
A. Nefs ve Beden........................................................................................................38
B. Mizaç......................................................................................................................44
II. AHLÂKIN KAYNAĞI OLARAK DİN....................................................................49
A.İnayet Kavramı ve Tanrının Ahlâkın Kaynağı Oluşu.............................................49
B. Tanrının Ahlâkı Belirleyiciliği ve İrade Hürriyeti.................................................51
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
İBN SÎNÂ'DA AHLÂKIN NİTELİĞİ: MUTLULUK AHLÂKI
I. NAZARÎ AHLÂKIN KONUSU OLARAK İBN SÎNÂ’DA MUTLULUK
KAVRAMI.....................................................................................................................56
II. PRATİK AHLÂKIN KONUSU OLARAK MUTLULUK.......................................65
A. Birey Olarak İnsanın Mutluluğu............................................................................65
B. Sosyal Bir Varlık Olarak İnsanın Mutluluğu.........................................................76
1. Mutlu Olmak İçin Bir Arada Yaşamak Zorunlu mudur?....................................76
2. Mutlu Olmak İçin Ailenin Gerekliliği................................................................77
3. Mutlu Olmak İçin Nasıl Bir Toplum Yapısı Oluşturulmalıdır?.........................79
SONUÇ..........................................................................................................................85
EK 1: İBN SÎNÂ’DA AHLÂK VE SİYASET KONULU ESERLER
BİBLİYOGRAFYASI..................................................................................................90
KAYNAKÇA.................................................................................................................94
I
KISALTMALAR
a.g.e : Adı geçen eser.
a.g.m : Adı geçen makale.
ar. : Arapça.
b. : Bin, İbn.
bkz. : Bakınız.
bs. : Basım, baskı.
c. : Cilt.
çev. : Çeviren.
d. : Doğum tarihi.
der. : Derleyen
DİA : Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi.
ed. : Editör.
EI : The Encyclopedia of Islam.
haz. : Hazırlayan.
İA. : İslam Ansiklopedisi.
İ.Ü. : İstanbul Üniversitesi.
İFAV : İlahiyat Fakültesi Vakfı.
md. : Madde, maddesi.
M.Ö : Milattan önce.
M.Ü. : Marmara Üniversitesi.
nr. : Numara.
neşr. : Neşreden.
s. : Sayfa.
sdl. : Sadeleştiren.
sy. : Sayı.
ö. : Ölüm tarihi.
t.y. : Tarih yok.
vb. : ve benzeri.
II
vd. : ve devamı.
y.y. : Yayın yeri yok.
yay. : Yayıncılık
yay.yok. : Yayınevi yok.

III
GİRİŞ
I. AMAÇ VE YÖNTEM
Bir sorun olarak ahlâk İbn Sînâ sisteminde yer almakta mıdır? Bugüne kadar
felsefesinin metafizik ve psikolojik örgüsüyle karşımıza çıka(rıla)n İbn Sînâ aslında bir
ahlâk filozofu olabilir mi? Bu sorulara vereceğimiz cevaplar muvacehesinde
oluşturmaya gayret edeceğimiz örgü, literatürde bugüne kadar bir ahlâk düşünürü olarak
yer bulmayan İbn Sînâ’nın felsefesinde ahlâk sorununun ne şekilde yer aldığını tespite
yöneliktir. Söz konusu tespitin yapılabilmesi için öncelikle İbn Sînâ öncesinde İslam
ahlâk felsefesinin hangi mecralarda aktığı kısaca zikredilecek, ardından ahlâk
felsefesinin İbn Sînâ’da nasıl yer bulduğu konusunda bugüne kadar gündeme getirilmiş
iddialar değerlendirilmeye çalışılacaktır.
Mevcut literatüre göre İslam düşünce tarihinde ahlâk felsefesinin oluşumu ve
gelişimi, köklerini Sokrates’te bulan erdem anlayışı ve Aristoteles’in ortaya koymuş
olduğu orta yol nazariyesi çerçevesinde şekillenmiştir.1 Bu çerçevede Kindî’de ilk
örneklerini bulan ‘etkilenmeme ahlâkı’, Fârâbî’de mutlu olma/mutlu etme sarkacında
“siyasetü’l-medenî” ile iç içe ele alınan İslam ahlâk felsefesi, İhvan-ı Safa’nın
risalelerinde eklektisizmin bir ürünü olarak dağınık vaziyette yer alan tasavvufî esaslar
çerçevesinde işlenmiş2 ve İbn Sînâ’da müstakil eserlerde işlenen bir mevzu olmaktan
çıkarılıp bütün eserlerde parça parça işlenen bir disiplin halini almıştır. İslam ahlâk
felsefesinde tartışılan temel meseleler, bir kul olarak tasavvur edilen insanın dünya
üzerindeki fiilleri ve bu fiillerin diğer insanlar ve Tanrı karşısındaki durumu, adalet,
sorumluluk, ölüm karşısında insanın tavrı olmuş, hakikî mutluluğa erişme ve Tanrının
buradaki rolü/belirleyiciliği üzerinden bir kurgu yapılmıştır. Bu kurgu İbn Sînâ’ya

1 İslam Ahlâk Düşüncesinin tarihî seyri için bkz. Macit Fahri, İslam Ahlâk Teorileri, İstanbul: Litera
Yay., 2004.
2 Mustafa Çağrıcı, İslam Ahlâk Düşüncesi, İstanbul: Birleşik Yay., 2000, s. 94.
1
intikal ettiğinde ise mezkur bahisler üzerinde gerek kelamcılar3 ve fıkıhçılar, gerekse de
felasife arasındaki tartışmalar olgunlaşmış vaziyetteydi. Aristoteles’in –ve doğal olarak
Grek felsefesinin- ahlâk anlayışını tevarüs eden İbn Sînâ bir yandan da kendinden önce
kelâmî tartışmalar formunda başlayan ahlâkî problemleri devralmış durumdaydı.
Devraldığı bu işlenmiş miras, onun ahlâk konusuna ilgisiz kalması gibi bir sonucu mu
doğurmuştur, bunu henüz bilmiyoruz ancak geliştirmiş olduğu ahlâk fikrinin bu mirasın
üzerinde yükseldiği bir gerçektir.
İbn Sînâ’da İslam ahlâk felsefesi mirasının ne şekilde tebarüz ettiği üst
sorusundan hareketle geliştirilebilecek sorular çeşitlidir. Bu sorular, “bir sistem filozofu
olarak asırlardan beri karşımızda duran bir isim neden ahlâka dair müstakil bir alan
açmamıştır /Bir filozofun ahlâka dair müstakil eserler vermemiş olması onun ahlâkî
sorunlarla ilgilenmemiş olduğunu mu gösterir? İbn Sînâ’da ahlâk sorunu felsefesinin
bütünü içerisinde hangi kavram ya da kavramlar çerçevesinde ele alınmıştır? Son
olarak, modern dönemde “ahlâkın psikolojikleştirilmesi”4 şeklinde karşımıza çıkan
yaklaşım acaba İbn Sînâ’nın ahlâk anlayışı hakkında oluşan literatüre de sirayet etmiş
ve yorumlar bu çerçevede yapılmış olabilir mi? sorularıdır fakat bu tez çerçevesinde
zikrettiğimiz soruların tamamının cevapları aranmayacak; yalnızca İbn Sînâ’da ahlâk
sorununun ne şekilde yer aldığı sorusu cevaplanmaya çalışılacaktır. Bu soruları izlek
kabul ederek ortaya attığımız iddia ise şu noktalarda temerküz etmektedir:
i. Eserlerinin sayısı 276’yı bulan5 bir külliyatın sahibi olarak İbn Sînâ, ahlâk
konusunda müstakil eser kaleme almamış olmakla birlikte bu hususta
yazdığı risaleleri de nicelik itibariyle diğer konulardaki risalelerine nazaran
oldukça ehemmiyetsiz bir noktada durmaktadır. Fakat bu mesele
değerlendireceğimiz literatürde iddia edildiği gibi ahlâk felsefesine önem
vermemesiyle yahut kendinden önce bu yolun çokça çiğnenmiş olduğunu

3 Kelam ekollerinin ahlâk görüşleri için bkz. Fethi Naci, Gazali Öncesi Ehl-i Sünnet Kelamında Ahlâk
Düşüncesi, Ankara: Ankara Okulu Yay., 2007.
4 “Ahlâk’ın psikolojikleştirilmesi, insan iyiliği ve kötülüğü kadar ahlâk normlarını ve erdemleri de
psikolojik nedenlerle açıklamak demektir. Ahlâk normları da dâhil ahlâk, gölge-fenomenler haline gelir.
Sağlıklı olmak ‘iyi’, hasta olmak ‘kötü’ olduğundan suç, ‘psişik bozukluk’ haline gelir, ‘ceza’ yerini
tedavi amacına bırakır. Seçim, ahlâkî özerklik böylelikle olumsuzlanır ve insanlara makineler, bozulması
durumunda meslekten tamirciler, yani psikologlar tarafından tamir edilecek makineler gibi muamele
edilir.” Bkz. Agnes Heller, Bir Ahlâk Kuramı, İstanbul: Ayrıntı Yay., 2006, s. 169 vd.
5 Macit Fahri, s. 125.
2