ibn-i rüşd'ün bidayetü'l-müctehid adlı eserinde aile hukuku ile ilgili değerlendirmeleri

117 Pages·2011·0.82 MB·Turkish

T.C.
YÜZÜNCÜ YIL ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI
İSLAM HUKUKU BİLİM DALI

İBN-İ RÜŞD’ÜN “BİDAYETÜ’L- MÜCTEHİD” ADLI ESERİNDE AİLE
HUKUKU İLE İLGİLİ DEĞERLENDİRMELERİ

YÜKSEK LİSANS TEZİ

M. Fatih KARANFİL

VAN – 2011
T.C
YÜZÜNCÜ YIL ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLÂM BİLİMLERİ ANA BİLİM DALI
İSLAM HUKUKU BİLİM DALI

İBN-İ RÜŞD’ÜN “BİDAYETÜ’L- MÜCTEHİD” ADLI ESERİNDE AİLE
HUKUKU İLE İLGİLİ DEĞERLENDİRMELERİ

(YÜKSEK LİSANS TEZİ)

Hazırlayan
M. Fatih KARANFİL

Danışman
Prof.Dr. Abdurrahman HAÇKALI

VAN–2011
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜ’NE,

Bu çalışma, jürimiz tarafından TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM
DALI, İSLAM HUKUKU BİLİM DALI’nda YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak
kabul edilmiştir.

Başkan: Prof. Dr. Abdurrahman HAÇKALI

Üye: Doç. Dr. Şevket TOPAL

Üye: Doç. Dr. Nebi GÜMÜŞ

ONAY: Yukarıdaki imzaların, adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu onaylarım.

.... / .... / 2011 ..........................................................

Enstitü Müdürü
I

İÇİNDEKİLER ........................................................................................................................................ I
KISALTMALAR ................................................................................................................................... IV
ÖNSÖZ .................................................................................................................................................. V
GİRİŞ ...................................................................................................................................................... VI
I- ARASTIRMANIN KONUSU, ÖNEMİ, AMACI VE YÖNTEMİ .................................................................... VI
I.ARAŞTIRMANIN KONUSU ................................................................................................................ VI
II. ARAŞTIRMANIN ÖNEMİ .......................................................................................................... VII
III. ARAŞTIRMANIN AMACI ....................................................................................................... VIII
IV. ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ .................................................................................................. VIII
I. BÖLÜM .............................................................................................................................................. 1
1. İBN RÜŞD’ÜN HAYATI VE ESERLERİ .......................................................................................... 1
1.1.İBN RÜŞD’ÜN HAYATI ............................................................................................................. 1
1.1.1 EĞİTİMİ VE İLMİ BİRİKİMİ................................................................................................ 3
1.2.İBN RÜŞD’ÜN ESERLERİ .......................................................................................................... 4
1.2.1.FIKIH VE FIKIH USULU İLE İLGİLİ ESERLERİ ................................................................ 4
II. BÖLÜM ............................................................................................................................................. 7
İBN-İ RÜŞD’ÜN NİKAH AKDİ İLE İLGİLİ DEĞERLENDİRMELERİ ............................................... 7
2.1. NİKÂH AKDİNİN TARİFİ .................................................................................................................. 7
2.1.1.NİKAHIN HÜKMÜ .................................................................................................................... 7
2.1.2. NİKAH AKDİNDE MUHAYYERLİK .................................................................................10
2.1.3. EVLENME AKDİNDE ŞAHİTLİK ......................................................................................17
2.1.4 NİKAHTA VELÂYET ..........................................................................................................18
2.4.2. VELİNİN NİTELİKLERİ .....................................................................................................31
2.5. EVLENMEDE DENKLİK ..........................................................................................................33
2.6 . MEHİR ......................................................................................................................................34
İBNİ RÜŞD’ÜN EVLENME ENGELLERİ İLE İLGİLİ DEĞERLENDİRMELERİ ..............................46
2.7. EVLENME ENGELLERİ .........................................................................................................46
2.7.1.DEVAMLI OLAN EVLENME ENGELLERİ ........................................................................46
2.7.2. DEVAMLI OLMAYAN EVLENME ENGELLERİ ...............................................................47
2.7.3. İHTİLAFLI OLAN EVLENME ENGELLERİ .....................................................................47
2. 8. EVLİLİK HAKLARI .................................................................................................................64
II

2.8.1.KADININ KOCASI ÜZERİNDEKİ HAKLARI ....................................................................64
2.8.2.KOCANIN KARISI ÜZENDEKİ HAKLARI ........................................................................66
2.9.YASAK OLAN EVLENMELER ..................................................................................................66
2.9.1. ŞİĞAR NİKAHI ...................................................................................................................67
2.9.2. MÜT’A NİKÂHI ..................................................................................................................68
2.9.3. EVLİLİK TEKLİFİ ÜSTÜNE TEKLİF ................................................................................69
2.9.4.HÜLLE NİKÂHI ...................................................................................................................69
2.10. FASİT EVLENME AKDİ ..........................................................................................................69
III. BÖLÜM. .........................................................................................................................................72
İBNİ RÜŞDÜN EVLİLİĞİN SONA ERMESİ İLE İLGİLİ DEĞERLENDİRMELERİ ..........................72
3.1. EVLİLİĞİN SONA ERME ŞEKİLLERİ .....................................................................................72
3.1.1. BOŞAMA ( TALAK ) ...........................................................................................................72
3.1.2. BİR ANDA ÜÇ TALAKLA BOŞAMA. ..............................................................................72
3.1.4. KÖLELİKTEN DOLAYI BAİN TALAK SAYISINDA EKSİLME .......................................74
3.2. BOŞAMA ÇEŞİTLERİ .............................................................................................................76
3.2.1. Ric'i ve Bâîn (kesin) Talâk ....................................................................................................76
3.2.2. Sünnî ve Bid'i Talâk ..............................................................................................................78
3.2.3.ÜÇ TALAKLA BOŞAMANIN SÜNNİLİĞİ ..........................................................................78
3.2.4.HAYIZ HALİNDE VUKU BULAN BOŞAMA .....................................................................79
3.3. BOŞAMA EHLİYETİ ................................................................................................................80
3.3.1.ZORLA ve TEHDİT ALTINDA YAPILAN BOŞAMA ..........................................................81
3.3.2. SARHOŞ İKEN BOŞAMA ..................................................................................................81
3.3.3. HASTALIK HALİNDE İKEN BOŞAMA .............................................................................81
3.4. BOŞAMA İÇİN KULLANILAN SÖZLER .................................................................................83
3.4.1. BOŞAMANIN MUTLAK DEYİMLERİ ..............................................................................83
3.4.1.1.Sarih sözler: ........................................................................................................................83
3.4.1.2. Kinayeli sözler: ..................................................................................................................85
3.4.2. BOŞAMANIN ŞARTLI DEYİMLERİ .....................................................................................86
3.5. KARŞILIKLI RIZA İLE BOŞANMA, HULU’ ............................................................................88
3.6. TEMLİK VE TAHYİR BOŞAMALARI. .....................................................................................90
III

SONUÇ .................................................................................................................................................93
ÖZET ....................................................................................................................................................97
ABSTRACT ..........................................................................................................................................98
IV

KISALTMALAR
A.Ü.İ.F: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
b. İbn. : Bin
bkz. : Bakınız
c. : Cilt
bsk. : Baskı
D.İ.B. : Diyanet İşleri Başkanlığı
D.İ.A. : Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi
H.A.K. : Hukuk-ı Aile Kararnamesi
H. : Hicri
H.no : Hadis numarası
Hz. : Hazreti
İst. : İstanbul
mad. : Maddesi
MÜİFY.: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları
Mes. : mes’ele
ö. : Ölümü
(r.a.) : Radiyallahu anh
S. : Sayfa
sy. : Sayı
(s.a.v.) : Sallallahu aleyhi ve sellem
tsz. : Tarihsiz
T.D.V. : Türkiye Diyanet Vakfı
thk. : Tahkik
yy. : Yayınları-Yayınevi
V

ÖNSÖZ

Bu çalışma, Yüksek Lisans Tezi olarak hazırlanmıştır. Kurtubada baş kadılık yapan,
İslâm âleminde "Şârih" unvanıyla ünlenen İslâm ve Batı dünyasının ortak filozofu, fakih ve
hekim olan İbn Rüşd, Bidâyetü'l-Müctehid adlı fıkıh eserinde fukâha’nın üzerinde ittifak veya
ihtilâf ettikleri konuları delilleriyle birlikte açıklamaya çalışmış ve bunlar üzerinde çeşitli
değerlendirmeler yapmıştır.
İbn Rüşd, Bidâyetü’l-Müctehid adlı eserinde, fakihlerin görüşlerini, farklılıklarını ve
delillerini verdikten sonra, yer yer değerlendirmelerde bulunur.
Biz de bu çalışmamamızda İbn Rüşd’ün mezkür eserinde, Aile Hukukuyla ilgili
görüşlerini tespit ve değerlendirmeyi amaçladık. İbni Rüşd’ün bir konuda hükme varırken
nelere dikkat ettiğini, farklı görüş ve tercihlerinin dayanaklarına yer vermek suretiyle
göstermeye çalıştık. Ayrıca tesbit ettiğimiz bazı nakil hatalarına da dipnotlarda işaret ettik.
Tezimimi üç bölüme ayırdık. Birinci bölümde İbn Rüşd’ün hayatı ve eserleri hakkında
bilgi verdik. İkinci bölümde onun, nikah akdi ile ilgili değerlendirmelerini, üçüncü bölümde
ise, boşanma ve ilgili konularla ilgili görüşlerini analiz ettik.
Tez çalışmaları sürecinde kişinin katkı ve yardımlardan mustağni olamayacağı
âşikardır. Ben de bu çalışmanın, tez konusu olarak belirlenip hazırlanmasında ve geçen bütün
aşamalarda derin ilmî vukufu, engin sabır ve hoşgörüsüyle hep yanımda olan, maddî ve
manevî hiçbir konuda yakın ilgi, alâka ve desteğini esirgemeyerek üstün bir fedakârlık örneği
gösteren ve eksiklerimiz hususunda bizi uyaran değerli danışman hocam Prof. Dr.
Abdurrahman HAÇKALI’ ya ve çalışmamın her aşamasında bana katkıda bulunan değerli
hocalarıma ve dostlarıma teşekkürü bir borç bilir en kalbi duygularla teşekkürlerimi sunarım.

M.Fatih KARANFİL
VAN 2011
VI

GİRİŞ
I- ARASTIRMANIN KONUSU, ÖNEMİ, AMACI VE YÖNTEMİ
I.ARAŞTIRMANIN KONUSU
İslam hukukunda evlilik, günümüz hukukunda olduğu gibi, bir akit olarak
düzenlenmiştir. Evlilik akdi klasik fıkıh literatüründe "akdün-nikah" veya "akduz-zevac"
tabirleri ile ifade edilir. Klasik fıkıh kitaplarında evliliğe ilişkin hukuki düzenlemeler
“münâkahat”, boşanma ile ilgili hükümler de “müfârakât” başlığı altında ele alınmaktadır.
İslâm hukukunda evlilik sözleşmesi, bir yönüyle hukukî bir akit iken, diğer bir
yönüyle de ibadet olarak değerlendirilir.1 Örneğin hukukçuların, evlilikeri vacib, mendub,
mekruh, haram tavsif etmeleri evlilik akdinin hukuki niteliği ile ilgili değildir. Bu anlayıştan
hareketle birçok fıkıh ve hadis kitaplarının tertibi yapılırken ameli hükümlerin akabinde aile
hukuku ile ilgili hükümler yer alır.2
Özellikle İslâm’ın değerler sisteminde aile müessesiyle ilgili normlarda dünyevi ve
uhrevi sorumluluklar öne çıkarılmaktadır. Dolayısıyla İslâm Aile Hukukuyla ilgili esaslarda
özellikle din, ahlâk ve hukukun iç içe olduğu görülmektedir.3
İslâm, aile hukuku ile ilgili kapsamlı bir hukuk sistemi getirmiştir. Bu kapsamda
insanın doğumundan ölümüne kadar, evlenme, boşanma, miras, vasiyet, velâyet, emzirme
(rada), bakımı (hidane), hacr ve nafaka gibi konular yer almaktadır. Kur’an-ı Kerim’de bu
konularla ilgili olarak yaklaşık 70 âyet vardır.4
Kur’an’ın bütün hukuk alanlarıyla ilgili hüküm koymadaki genel yaklaşımı, o alanla
ilgili çerçeve hükümleri belirlemek biçiminde iken, Aile Hukuku söz konusu olunca bu
çerçevenin içi yer yer yine Kur’an tarafından doldurulmuştur. Bir başka ifadeyle, Aile
Hukuku hükümlerinin tek tek vahye dayanma oranı, diğer hukuk alanlarına göre daha

1 bkz.ed-Demiri, Kemaluddin, Necmul-Vehhac, thk, Salahaddin Muhammed el-himsi ve diğerleri, Minhac yy.
Cidde, 2004. ,VII, 8-12.
2 Örnek olarak bkz. İbn Rüşd, Kadı Ebu'l-Velid Muhammed b. Ahmed b. Muhammed El-Hafîd, Bidâyetü’l-
Müctehid ve Nihâyetü’l-Muktesid, Akide yy, Kahire, 2004, c.II, s. 3-4.
3 M.Akif Aydın, İslam ve Toplum , DİB yy, Ankara 2006, c..II, s 197.
4 A.Kerim Zeydan, el-Veciz fi usuli-l fıkh, er-Risale yy, Beyrut 2004, s.122. örnek olarak bkz.. Rum 30/ 21,

Talak, 65/1, .Nisa 4/1, Bakara, 2/233.
VII

yüksektir. İlahi takdirin böyle tecelli etmiş olması, belki de ailenin insan hayatı için taşıdığı
büyük önemden kaynaklanmaktadır.5
İslam, ilk önce kadını, içine düştüğü perişan ve mağdur durumdan kurtarmakla işe
başladı. Çünkü İslam öncesi kadın, diğer haklar bir yana, hayat hakkına bile sahip değildi.
Kur'an-ı Kerim, cahiliyye devri araplarında meşhur olan kız çocuklarını toprağa gömerek
katletme adetini haram kılmış ve bu fiili şiddetle kınamıştır.6
İslâm, kadına hayat hakkı vermekle yetinmemiş, erkek için tanıdığı bütün hukukî
ehliyetleri kadın için de geçerli kılmış ve böylece onun için daha önce mahrum bulunduğu
miras hakkını, evlenme ve eş seçme hürriyetini, çocukları veya başkaları üzerine vesâyet
ehliyetini, şahsî mallarını idare etme ve bunları arttırmak hakkını -üzerinde başka bir akraba,
erkek veya eşinin, bu mevzularda hakimiyeti olmamak üzere-kabul etmiştir.
İslâm hukukçuları, Kur’an ve Sünnet’te belirtilen hükümlere ek olarak çeşitli hukukî
düzenlemeler yapmışlar, evlenme ve boşanmayı, aile fertlerinin karşılıklı hak ve görevlerini
ve hukuk düzenini ilgilendiren yönlerini en ince ayrıntısına kadar belirlemeye çalışan bir
hukuk doktrini geliştirmişlerdir. Onların bu düzenlemeleri yaparken yaşadıkları toplumun örf,
âdet ve telakkilerini de dikkate aldıkları kuşkusuzdur.
.Genel çerçevede araştırma konumuzun İslam hukuk ilmi alanına ilişkin olduğunu
ifade edebiliriz. Ancak İslam hukuk ilminin altında bulunan temel meselelerden ve
konulardan biri olan Aile hukuku çerçevesinde bu çalışmanın alanını belirleyecek olursak,
İbni Rüşd gibi bir filozofun, bir hukuk alimi’nin hukuk üzerine kafa yorup, doğrudan hukuk
düşüncesini ortaya koymuş olduğu ve temel çalışması olan “Bidâyetü’l-Müctehid ve
Nihâyetü’l-Muktesid” adlı eserinde Aile hukukuyla ilgili değerlendirmelerini konu edinen bir
çalışma olacaktır.
II. ARAŞTIRMANIN ÖNEMİ

İbni Rüşd, mezhepler arası Mukayeseli İslam Hukuku alanındaki eserlerin en
meşhurlarından biri olan Bidâyetü’l-Müctehid adlı eserinde ihtilaflı konuları objektif bakış
açısıyla ele almış, İslam Aile Hukuku meseleleri hakkında farklı ictihadlar, farklı görüşler
ortaya koymuştur. İslam Aile Hukukuna İbni Rüşd gibi bir filozofun, bir hukuk âliminin

5 Ahmet Yaman, İslam Aile Hukuku, MÜİFY. no.220, İstanbul 2008, s.14.

6 el-En'âm: 6/140; el-İsrâ: 17/31; et-Tekvîr: 81/8-9