I. Uluslararası Katılımlı Bilim, Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu

441 Pages·2008·3.85 MB·English

I. ULUSLARARASI KATILIMLI

BĠLĠM DĠN VE FELSEFE
TARĠHĠNDE

HARRAN OKULU
SEMPOZYUMU

28-30 Nisan 2006
Onursal BaĢkan
Prof. Dr. Uğur BÜYÜKBURÇ
Harran Üniversitesi Rektörü

Editör
Prof. Dr. Ali BAKKAL

Sekreterya
Dr. Hüseyin KURT

DanıĢma Kurulu
Prof. Dr. Ġbrahim DÜZEN Prof. Dr. Rami AYAS
Prof. Dr. Alparslan AÇIKGENÇ Prof. Dr. Emrullah YÜKSEL
Prof. Dr. Mustafa PĠRĠLĠ Prof. Dr. Ahmet ARSLAN
Prof. Dr. Abdurrahman ELMALI Prof. Dr. Ahmet ĠNAM
Prof. Dr. Musa Kazım YILMAZ Prof. Dr. Süleyman Hayri BOLAY
Prof. Dr. Ġbrahim CANAN Prof. Dr. Bekir KARLIĞA
Prof. Dr. Yümni SEZEN Dr. Nurettin YARDIMCI

Bilim Kurulu
Prof. Dr. Adnan DEMĠRCAN (BaĢkan) Prof. Dr. Baki ADAM
Prof. Dr. Vahdettin BAġÇI Prof. Dr. Ali Haydar BAYAT
Prof. Dr. Mehmet BAYRAKDAR Prof. Dr. Suat CEBECĠ
Prof. Dr. Yasin CEYLAN Prof. Dr. ġinasi GÜNDÜZ
Prof. Dr. Emrullah ĠġLER Prof. Dr. Esin KAHYA
Prof. Dr. Ziya KAZICI Prof. Dr. Recep KILIÇ
Prof. Dr. Hasan ONAT Prof. Dr. Kazım SARIKAVAK
Prof. Dr. Osman TÜRER Prof. Dr. Nesimi YAZICI

Düzenleme Kurulu
Prof. Dr. Ali BAKKAL (BaĢkan) Doç. Dr. Yusuf Ziya KESKĠN
Doç. Dr. Hikmet AKDEMĠR Doç. Dr. Ahmet BEDĠR
Doç. Dr. H. Hüseyin TUNÇBĠLEK Doç. Dr. Kasım ġULUL
Yrd. Doç. Dr. Gül GÜLER Yrd. Doç. Dr. Yasin KAHYAOĞLU
Yrd. Doç. Dr. M. Nuri GÜLER Yrd. Doç. Dr. Rifat ATAY
Yrd. Doç. Dr. Mahmut POLAT Yrd. Doç. Dr. Ahmet ASLAN
Yrd. Doç. Dr. Harun ġAHĠN Yrd. Doç. Dr. Ġbrahim Hakkı ĠNAL
Yrd. Doç. Dr. Recep ÇĠĞDEM Öğr. Gör. Dr. Veysel KASAR
Okt. Kadir ALPEREN Okt. Mehmet OYMAK
Öğr. Gör. Haldun ÖZBUDUN ArĢ. Gör. Dr. Hüseyin KURT
ArĢ. Gör. Dr. Hüseyin AKPINAR ArĢ. Gör. Dr. Kadir PAKSOY
T.C.
HARRAN ÜNĠVERSĠTESĠ
ĠLAHĠYAT FAKÜLTESĠ

I. ULUSLARARASI KATILIMLI
BĠLĠM DĠN VE FELSEFE TARĠHĠNDE
HARRAN OKULU
SEMPOZYUMU

28-30 Nisan 2006

II. CĠLT

Editör

Prof. Dr. Ali BAKKAL

ġANLIURFA 2006
I. Uluslararası Katılımlı Bilim, Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu
Sempozyumu

ISBN: 975-7113-24-7

Dizgi ve Ġç Sayfa Tasarım
ArĢ. Gör. Dr. Kadir PAKSOY ArĢ. Gör. Dr. Hüseyin KURT

Kapak Tasarım
Öğr. Gör. Haldun ÖZBUDUN

Baskı Yeri ve Yılı
ġelale Matbaası

Haziran 2006 - Konya

Bu kitap internet sitemizde de elektronik ortamda yayımlanmıĢtır.
Ġnternet adresi: www.harran.edu.tr/uhos/index.htm
e-posta: [email protected]
Adres: Harran Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi
Mardin Yolu 20. Km. Osmanbey Kampusü / ġANLIURFA
Tlf: 0.414.3440036 Faks: 0.414.3440037

Bu kitapta yer alan bildirilerin ilmi ve hukuki sorumlulukları yazarlarına aittir.

Bu kitap, TÜBĠTAK ve Türkiye Diyanet Vakfı‟nın katkılarıyla basılmıĢtır.
I. Uluslararası Katılımlı Bilim, Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu 5

ĠÇĠNDEKĠLER

Yrd. Doç. Dr. Abdullah EKĠNCĠ
Harran Ve Harran Okulunu Etkileyen Siyasi, Dinî, Coğrafî Ve Ġlmî Unsurlar .......... 9

HARRANLI TARĠHÇĠLER

Doç. Dr. Abdurrahman ACAR
Harranlı Tarihçiler Ve Abbasiler Devri Tarih Yazıcılığındaki Yerleri ....................... 25

Yrd. Doç. Dr. Necati AVCI
Ebu‟l-Hüseyn, Hilal B. El-Muhassin Es-Sâbi El-Harranî (359-448/970-1056) ....... 41

Dr. Zafer KIZIKLI
Hilâl b. el-Muhassin es-Sâbi‟ el-Harranî‟nin Hayatı ve “Guraru‟l-Belâga” Adlı Eseri
........................................................................................................................................ 62

Yrd. Doç. Dr. Mahmut POLAT
Harranlı Sabiî Ediplerden Garsü‟n-Ni´Me‟nin Hayatı Ve Eserleri............................ 74

HARRAN OKULU - ĠSLAM FELSEFESĠ ĠLĠġKĠSĠ

Nesim DORU
Ġslam Felsefesinin Kaynaklarından Biri Olarak Harran Akademisi Ve Süryani
Felsefesi.......................................................................................................................... 83

Doç. Dr. Ġbrahim Hakkı AYDIN
Fârâbî Örneğinde Ġslam Filozoflarına Harran Okulunun Etkisi ............................... 95

Doç. Dr. Bayram Ali ÇETĠNKAYA
Ġslâm Felsefesinin Ġlk ĠnĢâcıları Urfalı Ve Harranlı Mütercimler ............................ 109

Yrd. Doç. Dr. Cevher ġULUL
Felsefenin Ġslam Dünyasına GeçiĢinde Harran Mektebinin Yeri Ve Önemi .......... 133

Dr. Süleyman DÖNMEZ
Simplicius Ve Onun Ġslam Felsefesine Etkileri Etrafındaki TartıĢmalar ................ 139

Dr. Nazım HASIRCI
Mantık Biliminin Ġslam Dünyasına GeçiĢinde Harran Okulunun Önemi .............. 151
6 I. Uluslararası Katılımlı Bilim, Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu

Doç. Dr. Ahmet KELEġ
Muhammed Âbid el-Câbirî Ve Arap Aklının OluĢumunda Hermetizmin Rolü ..... 159

Dr. Eyüp BEKĠRYAZICI
Hermetizm‟in ġ. Sühreverdî‟nin Felsefesine GeçiĢ Yolu Olarak Harran ................ 169

Yrd. Doç. Dr. Hüseyin KARAMAN
Harran Okulu Ebû Bekir Er-Razi‟nin Felsefî DüĢüncesine Kaynaklık EtmiĢ Midir?
...................................................................................................................................... 179

Azime YÜCE
Harranlı Bir Alim Olan Ġbn Teymiyye‟nin Hayatı Ve Felsefeye BakıĢı .................. 189

HARRAN OKULU VE ĠSLAMĠ ĠLĠMLER
Doç. Dr. Ahmet KELEġ
Harran Hermetizminin Ġslami Ġlimlere Etkisi .......................................................... 199

Doç. Dr. Fuat AYDIN
Harran Piskoposu Theodore Ebû Kurra Ve Ġslam AnlayıĢı ..................................... 217

Doç. Dr. Hüseyin YAġAR
Kur‟an KarĢıtı Söylemin OluĢmasında Theodor Ebu Qurrâ Harranî‟nin Etkisi ..... 229

Yrd. Doç. Dr. M. Akif ÖZDOĞAN
Harran Okulunun Arap Dili Ve Edebiyatına Katkısı ................................................ 243

TEFSĠR
Yrd. Doç. Dr. Ahmet ĠNAN
Harran Okulunun Ana GörüĢlerinin Tefsir Müdevvenatındaki ĠzdüĢümleri Üzerine
Bir Tedkik .................................................................................................................... 261

HADĠS
Doç. Dr. Mehmet EREN
Kütüb-Ġ Sitte Müelliflerinin Harranlı Hocaları.......................................................... 283

Dr. Mehmet DĠLEK
Ġlk Dönemlerde Harran‟da YetiĢmiĢ Hadis Bilginleri -Kütüb-i Sitte‟de Rivâyeti
Bulunan Harranî Nisbesiyle Anılan Râviler- ............................................................ 302

Yrd. Doç. Dr. Abdullah YILDIZ
Ebu Arube Hüseyin b. Muhammed el-Harrani ........................................................ 318
I. Uluslararası Katılımlı Bilim, Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu 7

ĠSLAM HUKUKU

Yrd. Doç. Dr. Mehmet Nuri GÜLER
Ġslâm Hukuk Usûlü‟ndeki Lafzî Yorumlamada Süryânî Etkiler.............................. 328

KELAM, MEZHEPLER TARĠHĠ VE TASAVVUF

Doç. Dr. Ġbrahim COġKUN
Harran Piskoposu Teodor Ebu Kurra‟nın Mu‟tezile Kelâmına Etkisi .................... 346

Hülya ALTUNYA
Mu‟tezile Kelamcılarının Din Dili AnlayıĢlarına Harran Okulu‟nun Katkısı .......... 358

Dr. Veysel KASAR
Harran Okulu Etkisiyle Felesefi Kelama GeçiĢ Sürecinde Kindi‟nin Rolü ............. 364

Yrd. Doç. Dr. Ahmet ASLAN
Harranlı DüĢünür el-Ca‟d b. Dirhem‟in Hayatı Ve GörüĢleri ................................... 374

Doç. Dr. Cağfer KARADAġ
Me‟mun Ve Harranlılar -Me‟mun‟un Harranlıları Din DeğiĢtirmeye Zorlaması
Meselesi- ...................................................................................................................... 386

Doç. Dr. Halil Ġbrahim BULUT
Müslüman Sâbiî ĠliĢkileri Bağlamında ġerîf Radî ve Ebû Ġshak Ġbrahim b. Hilal el-
Harranî Dostluğu ......................................................................................................... 400

Yrd. Doç. Dr. Ö.Faruk ALTIPARMAK
Harran Mektebinin Tasavvufî DüĢünce Üzerindeki Etkileri .................................... 410

Öğr. Gör. Mehmet OYMAK
Harran Okulu‟ndan Harran Üniversitesi‟ne ............................................................... 430
8 I. Uluslararası Katılımlı Bilim, Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu
I. Uluslararası Katılımlı Bilim, Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu 9

HARRAN VE HARRAN OKULUNU ETKĠLEYEN SĠYASĠ, DĠNÎ,
COĞRAFÎ VE ĠLMÎ UNSURLAR

Abdullah EKĠNCĠ*

K
aynaklarımızda Harran yolların kavĢak noktası, devlet ve yerel hanedanların
hakimiyet mücadelelerin geçtiği alan ve iklim özelliğini ifade eden “harr”
kavramı kullanılarak tasvir edilmiĢtir. Aslında bu kavramlar yalnızca Haran‟ı tasvir
etmez aynı zamanda Harran okulunun iniĢ çıkıĢlarını da anlatır. Tebliğimizde Siyasi
mücadeleler, dinî-ilmî unsurlar ile jeopolitik konumu Harran ve Harran okulunun
geliĢmesinde etkili olup olmadığı sorusuna cevap bulmaya çalıĢacağız.

1. Harran ve Çevresinde Hakimiyet Mücadelesi ve Kentteki Yansımaları
Harran‟ın içinde yer aldığı bölge Roma döneminde Osrhoene, Araplar tarafından
da el-Cezire olarak adlandırılmıĢtır. Bunun sebebi bu bölgede yer alan ovaların Fırat
ve Dicle nehirlerinin kuzey kısımlarıyla çevrelenmiĢ olmasıdır. Bölge Ġslam
fetihlerinden önce üç kısma ayrılmakta idi; Diyar-ı Rabia, Diyar-ı Mudar, Diyar-ı
Bekr. Bu isimler Ġslam öncesi dönemde Sasaniler tarafından yerleĢtirilen üç Arap
kavmi olan Rabia, Mudar ve Bekr‟den gelmektedir1. Mukaddesi ise el-Cezire
bölgesini Akur “Akur bölgesi” olarak ifade etmiĢtir2. Yeryüzünün en eski yerleĢim
merkezlerinden biri olan Harran Asur ve Kalde illerinde yol, Arapça‟da sıcaklık
manasına gelen “harr” kelimesinden geldiği kabul edilmektedir. Bazı rivayetlere göre
Nuh Tufanı‟ndan sonra kurulan ilk Ģehirdir. Yeni buluntularla M.Ö 6000‟lere kadar
çıkan Harran‟dan tarihi kaynaklarda ilk defa M.Ö 2000 baĢlarına ait Kültepe ve Mari
tabletlerinde bahsedilir. M.Ö II. binin sonlarında bu bölgeye Arap Yarımadası
kökenli Aramîler göç etmiĢlerdir. M.Ö 857 yılında Harran bölgesi II.Salmanasar
devrinde Asur Devleti‟ne bağlandı. M.Ö 610 yılında Babil Devleti‟nin sınırları
içerisine girdi. M.Ö lV. Asırda bölgeye gelen Yunanlılar buraya Hellenizm‟i
getirmiĢlerdir. M.Ö 137 yılında Ġran‟da kurulan Arsakitler bu bölgeyi ele geçirdi. M.S
163-164 yıllarında Lucius Verus zamanında bölge Romalılar‟ın eline geçti. Hz. Ömer

* Yrd. Doç. Dr., Harran Ü. Fen-Ed. Fak.Tarih Böl., [email protected]
1 Hamdullah Mustavfi, Nushat-Al-Kulup, Ġng. çev. G. Le Starnge, Mesopotamya and Persıa Under The
Mongols in the Fourteenth Century A. D., Asiatic Society Monographs, vol. V., London 1903, s. 52-53;
G. Le Starnge, The Lands of The Eastern Calıphate, Frank Cass-Co. Ltd. 1966, s. 86.
2 Mukaddesi, Ahsen el-tekâsîm, Leyden-Brill 1906, s. 43.
10 I. Uluslararası Katılımlı Bilim, Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu

döneminde Iyaz b. Ganm tarafından Harran Ġslam Devleti‟nin egemenliğine girdi.
Gerek Ġslam kaynaklarında gerekse Süryani ve Ermeni vekayinamelerinde Ġyad bin
Ganem'in Urfa'nın fatihi olduğu üzerinde ittifak vardır. Halife Hz. Ömer, Yezid b.
Ebu Süfyan‟a bir mektup yazarak, Ġyad b. Ganem‟i bir miktar askerle, Cezire
bölgesinde toplanan Hıristiyan güçlerine karĢı gönderilmesi istemiĢtir. Ġyad da
Cezire bölgesine ulaĢtıktan sonra el-Cezire bölgesinin Ģehirlerinden Rakka, Ruha,
Harran, Meyyafarîn, Habur ve Nusaybin‟i fethetmiĢtir1. Ġyad'ın vefatından sonra
kaynaklarımızın ifade ettiğine göre Halife, Sa'id b. Amir b. Hizyam el-Cumahi'yi
hakimiyet sahası el-Cezire'yi de teĢmil eden Hıms amilliğine tayin etmiĢtir. Hz.
Ömer sonrasında Hz. Osman da halifeliği sırasında bölge ile ilgilenmiĢtir. Halife Hz.
Osman, Umeyr b. Sa'd'ın hastalanarak vazifesinden affını rica etmesi üzerine Halife
onu Hıms emirliğinden almıĢtır. Hıms ve Kinnesrin'i de Muaviye'nin emrine
vermiĢtir2. Kaynaklarımız Halife Osman'ın Umeyr'i el-Cezire valiliğinden azlederek
burasını ve Sugur'u Muaviye'nin emrine verdiğini ve ona ġimĢat'a gaza etmesini veya
ettirmesini buyurduğunu, Muaviye'nin de Habib b. Mesleme ile ġatvan b. el-
Muattal'ı gönderdiğini ve bu zatların dördüncü Arminiya'yı Ruha sulhu Ģartlarıyla
fethettiğini belirtmiĢtir. Muaviye Habib b. Mesleme‟yi Hıms, Kınnesrin ve el-Cezire
bölgelerine amil olarak atadı. BaĢka bir rivayette ise, Habib b. Mesleme ile ġatvan b.
el-Muattal bulunduğu halde bu gazayı bizzat Muaviye'nin yapmıĢ olduğunudur3.
Bölge, Hz.Osman döneminde Muaviye b. Ebi Süfyan'ın yönetiminde iskan
edildi. Hz. Osman'ın isteği üzerine Muaviye Ruha bölgesine Mudar kabilesini
Ģehirlerden uzak yerlere yerleĢtirdi. Mudar aĢiretin iskan edilmesinden sonra göçebe
Kays, Numeyr, Ukayl ve Suleym gibi aĢiretlere mensup bazı göçebeler bölgeye
yerleĢti4. Muaviye bu suretle Emevi hilafetinin temel direklerinden birini teĢkil
edecek olan bölgelerden birini daha emri altına almıĢ oldu5. Hz. Osman H. 35 (m.
17 Haziran 656)'da Ģehid edilmesi üzerine Hz. Ali ile Hz. Muaviye mücadelesinde en
mühim safhası Diyar-ı Mudar bölgesinin hemen yanı baĢında Sıffin'de cereyan
etmiĢtir. Bölgenin Ġslam dünyasında ortaya çıkan ihtilaflardan da etkilendiğini
görmekteyiz. Mezhep çatıĢmaları ile Hz. Ali ve Muaviye çatıĢması6 Ġslam dünyasında
yeni hareketlerin ortaya çıkmasına sebep olmuĢtur. Ġslam dünyasındaki tartıĢmaların
ilk dönemlerine dönecek olursak, bu dönemde Ġslam dünyasında daha önceki

1 Ġbn A‟sem, Ebû Muhammed Ahmed (314/926), el-Futûh, I-IV, Beyrut 1986, s. 260; arıca bkz. Ġrfan
Aycan, Saltana Giden Yolda Muaviye b. Ebî Süfyan, s. 59-60.
2 Taberi, I, s. 2866; Ġbn-Esir, III, 91; Fikret IĢıltan, s. 102.
3 Ġbn ġeddad, Ümerâi‟Ģ-ġam ve‟l-Cezire, III, s. 9-10; Belazuri, s. 178; T.H. “Diyar-ı Rabia”, “Diyar-ı
Mudar” , ĠA., III, s. 601; Ġrfan Aycan, Saltanata Giden Yolda Muaviye b. Ebi Süfyan, Ankar 1990, s.
4 Ġbnü‟l Esir, El-Kamil, III, s. 108, 113; a.mlf., VII-X.; Segal, s. 193; IĢıltan, s.105; T.H.,“Diyar-ı
Mudar”, ĠA., III, Ġstanbul 1963, s. 601; H. Kindermann, “Ukayl”, ĠA., XIII, s. 15-18.
5 F. IĢıltan, s. 102.
6 Ali-Muaviye mücadelesinin örneklerinden biri de bölgemizde ceryan etmiĢtir. Ali‟nin el-Cezire amili
olarak tayin ettiği Malik el EĢter ile Muaviye‟nin göndermiĢ olduğu el-Dahhak bi Kays el Fihri
arasında Harran ve Rakka arasında el-Marc denilen yerde savaĢ ceryan etmiĢ, bunu haber alan
Muaviye takviye birlikler göndererek el EĢter‟i Musul‟a çekilmeye zorlamıĢtır. Bu mücadele sonrası
Diyar-ı Mudar‟ın Muaviye‟nin elinde kaldığına hükmedilebilir. Bkz. Fikret IĢıltan, s. 103.