i TC MARMARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İLKÖĞRETİM DİN KÜLTÜRÜ VE ...

118 Pages·2016·3.15 MB·Turkish

T.C.
MARMARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İLKÖĞRETİM DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ ÖĞRETMENLİĞİ
ANABİLİM DALI

DİN EĞİTİMİ AÇISINDAN HİKMET KAVRAMI

Yüksek Lisans Tezi

ELİF BATMAN

İstanbul, 2016

i
T.C.
MARMARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İLKÖĞRETİM DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ ÖĞRETMENLİĞİ
ANABİLİM DALI

DİN EĞİTİMİ AÇISINDAN HİKMET KAVRAMI

Yüksek Lisans Tezi

ELİF BATMAN
Danışman: PROF. DR. YURDAGÜL MEHMEDOĞLU

İstanbul, 2016
ii
i
GENEL BİLGİLER

İsim ve Soyadı : Elif Batman
Anabilim Dalı : İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretmenliği
Tez Danışmanı : Prof. Dr. Yurdagül Mehmedoğlu
Tez Türü ve Tarihi : Yüksek Lisans – Ocak 2016
Anahtar Kelimeler : Din Eğitimi, Hikmet, Ahmed Yesevî, Divan-ı Hikmet.

ÖZET
DİN EĞİTİMİ AÇISINDAN HİKMET KAVRAMI
Hikmet kavramı, İslam düşüncesinde en geniş anlamda yer tutan kavramlardan
biridir. Bu geniş alan içinde hikmetin farklı anlaşılma biçimlerini görmek mümkündür.
Ancak bütün hikmet anlayışları, eşyanın hakikatini bilmek ve bu bilmenin gereğine
uygun şekilde davranmak temeline dayanmaktadır. Böylesi bir bilme-eyleme birlikteliği
insanı kötülükten alıkoyup iyi olana yönelteceği için de, İslam düşüncesinde insanı
kötülükten alıkoyup iyi olana yönlendiren her şey, hikmetin geniş kapsamı içinde
düşünülmüştür.
Din eğitiminin felsefî arka planına bir katkı sağlamayı umduğumuz bu
çalışmada, hikmet kavramının din eğitimi açısından anlamı sorgulanmaktadır. Bu
sorgulamayı yapabilmek için İslam düşüncesinin hikmete dair mülahazalarından yola
çıkılmış ve Ahmed Yesevî’nin Divan-ı Hikmet adlı eseri, hikmeti okuyabileceğimiz bir
örnek olarak seçilmiştir. Bütün bu verilerden hareketle din eğitimi açısından hikmetin,
insanın kendisini ve hayatı sözle, ahlakla, düşünceyle ve hal ile anlaması olarak
yorumlanabileceği düşünülmektedir.

i
GENERAL KNOWLEDGE
Name and Surname : Elif Batman
Field :İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretmenliği
Supervisor : Prof. Dr. Yurdagül Mehmedoğlu
Degree Awarded and Date: Master – January 2016
Key Words : Religious Education, Wisdom, Hikmah, Ahmed
Yassawî, Diwani Hikmet

ABSTRACT
THE CONCEPT OF WISDOM IN TERMS OF RELIGIOUS
EDUCATION
The concept of wisdom (hikmah) is one of the well-known issues in Islamic
philosophical thought. For this reason, it is possible to see different interpretations of
hikmah. Yet, all these interpretations depend on the law of the instrument and behave
according to this rule. Since this kind of attitude prevent people from misbehaving and
lead them to the good one, the thing which prevent people from misbehaving and lead
them to the good one in Islamic philosophy is thought according to the concept of
hikmah.
This study aims to contribute philosophical background of the religious
education, within this context the meaning of concept of hikmah in terms of religious
education is being inquired. In order to make this happen, the understanding of hikmah
in Islamic thought has been regarded as the starting point and Ahmed Yesevi’s
influential study ‘Diwanı Hikmet’ chosen as an example that we can deduce the
meaning of hikmah. Depending on all these data, in this study, the concept of hikmah is
thought as the human’s comprehension of himself and life through the word, moral
principles, thought and manner in terms of religious education.
ii
ÖNSÖZ
Bu çalışma, Din Eğitimi disiplinin felsefi bir arka plana ihtiyacı olduğu
düşüncesinden hareketle, hikmet kavramının bu arka planda nasıl bir yer edinebileceği
problemini ele almaktadır.
Bu çalışma, okumalarım kadar hayat tecrübelerimin de katkısıyla şekillendi.
Ve hikmet benim için tam olarak böyle bir bileşimdi; bilgi ve tecrübe. Okumalarımdan
ve yaşadıklarımdan çeşitli anlamalara ulaşmam, tek başıma yaşadığım bir serüven
değildi. Bu sebeple, alana bakışımı değiştirerek ufkumu genişleten, çalışmamın
başından sonuna kadar desteğini esirgemeyen kıymetli hocam Prof. Dr. Yurdagül
Mehmedoğlu Hanımefendi’ye teşekkür etmek istiyorum. Ayrıca, birçok konuda
fikirleriyle yolumu açan, desteklerini ve bana olan güvenlerini her zaman hissettiğim
hocalarım Prof. Dr. Halis Ayhan, Prof. Dr. Ahmet Koç, Prof. Dr. Mehmet Zeki Aydın
ve Prof. Dr. Mehmet Faruk Bayraktar Beyefendilere teşekkür etmeyi bir borç biliyorum.
Yine, sunduğu çalışma ortamı ve zengin kaynakları ile çalışmamda önemli bir yeri olan
İslam Araştırmaları Merkezi’ne teşekkürlerimi sunuyorum.
Her şeyin ötesinde, hayatımın her döneminde bana sonsuz bir güven hissi
verdikleri ve en büyük destekçim oldukları için aileme en içten teşekkürlerimi
sunuyorum. Ve başta Emine Yiğit Aras ve Fatma Karaismail olmak üzere, bütün
dostlarıma bu süreçteki maddi ve manevi destekleri için teşekkür ediyorum.

Elif Batman
İstanbul, 2016

iii
İÇİNDEKİLER
Sayfa No.
ÖZET ................................................................................................................................. i
ABSTRACT ..................................................................................................................... ii
ÖNSÖZ ............................................................................................................................ iii
KISALTMALAR ............................................................................................................. vi
GİRİŞ ................................................................................................................................ 1
BİRİNCİ BÖLÜM:
KAVRAMSAL VE KURAMSAL ÇERÇEVE
1.KAVRAMSAL VE KURAMSAL ÇERÇEVE ............................................................. 5
1.1. Din ............................................................................................................ 5
1.2. Eğitim ..................................................................................................... 12
2.3. Din Eğitimi ............................................................................................. 19
2.4. Hikmet .................................................................................................... 21
2.4.1. Etimolojisi ....................................................................................... 21
2.4.2. Tanımları ......................................................................................... 25
2.4.3. Hikmetle İlgili Kavramlar ............................................................... 32
2.4.3.1. Hak ve Hakikat .......................................................................... 32
2.4.3.2. Marifet ....................................................................................... 33
2.4.3.3. Adalet ve İtidal .......................................................................... 34
2.4.3.4.Hayır ........................................................................................... 36
2.4.4. İslam Düşüncesinde Hikmet Tasavvurları ...................................... 37
2.4.4.1. Klasik İlimler Tasnifinin Üst Kavramı Olarak Hikmet ............. 37
2.4.4.2. Ezeli hikmet ............................................................................... 39
2.4.4.3. İşraki hikmet .............................................................................. 43
İKİNCİ BÖLÜM:
AHMET YESEVİ’NİN DİVÂN-I HİKMET’İNDE HİKMET KAVRAMI
2. AHMET YESEVİ’NİN DİVÂN-I HİKMET’İNDE HİKMET KAVRAMI .............. 48
iv
2.1. Ahmet Yesevî ve Divân-ı Hikmet .......................................................... 48
2.2. Divân-ı Hikmet’te Hikmet Kavramına Genel Bakış .............................. 52
2.3. Söz Olarak Hikmet ................................................................................. 55
2.4. Hâl ve Tutum Olarak Hikmet ................................................................ 58
2.5. Ahlakî Erdem Eylemleri Olarak Hikmet ............................................... 67
2.5.1. Talip Olmak: Hikmet’e Yöneliş ...................................................... 69
2.5.2. Hür Olmak: Bağlanarak ‘Ben’i Aşma Çabası ................................. 70
2.5.3. Mütevazı Olmak .............................................................................. 71
2.5.4. Adil Olmak ...................................................................................... 72
2.5.5 Sadık Olmak ..................................................................................... 73
2.6. Düşünce Olarak Hikmet ......................................................................... 75
2.6.1. Peygamber Düşüncesi ..................................................................... 75
2.6.2. Ölüm Düşüncesi .............................................................................. 78
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM:
DİN EĞİTİMİ VE HİKMET İLİŞKİSİ
3. DİN EĞİTİMİ VE HİKMET İLİŞKİSİ ...................................................................... 84
3.1 Din Eğitimi Açısından Hikmet Kavrayışı ............................................... 84
3.2 Divanı Hikmet’teki Hikmet Kavrayışının Din Eğitimine Yansımaları .. 92
SONUÇ ........................................................................................................................... 97
EKLER ......................................................................................................................... 100
EK 1: Dîvân-ı Hikmet, Cihangir Aşurov Kolleksiyonundan Örnek Nüsha 1 ........... 101
EK 2: Dîvân-ı Hikmet, Cihangir Aşurov Kolleksiyonundan Örnek Nüsha 2 ........... 102
KAYNAKÇA ............................................................................................................... 103

v
KISALTMALAR
A.Ü.İ.F.: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
akt.: Aktaran
bkz.: Bakınız
C. : Cilt
Ç.Ü.İ.F.: Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
çev.: Çeviren
D.E.Ü.: Dokuz Eylül Üniversitesi
DİA: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi
DİB: Diyanet İşleri Başkanlığı
ed.: Editör
hzl.: Hazırlayan
İFAV: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları
nşr.: Neşreden
s.: Sayfa
TDV: Türkiye Diyanet Vakfı
thk.: Tahkik
tsh.: Tashih
TÜBA: Türkiye Bilimler Akademisi
y.y.: Yayın yılı yok
vi
GİRİŞ
Düşünce tarihinde eğitim, nasıl bir insan tasavvur ediliyorsa onu
gerçekleştirmenin aracı olarak görülmüştür. İlkçağlardan itibaren filozofların felsefî
düşüncelerine paralel olarak bir eğitim felsefesi ortaya koymaları, bu durumu
göstermektedir. Dolayısıyla eğitim, her zaman felsefî bir zemine dayanan bir kavram
olagelmiştir.
Eğitimin tarihi, insanın varlık sahnesine çıkışıyla başlatılabilecek kadar eskiye
dayanmakla birlikte, bir disiplin olarak teşekkül etmesi sosyal bilimlerin gün yüzüne
çıktığı 19. yüzyıla dayanmaktadır. Eğitimin ve ilahiyatın bir alt disiplini olan ve
dolayısıyla her ikisi ile de ilişki içinde bulunan din eğitimi ise, çok daha genç bir
disiplindir. Bu sebeple din eğitiminin kendi perspektifi, bu perspektife dayanarak ele
alınmış ve disipline mâl edilmiş kavramları, yani felsefî arka planı henüz tam olarak
teşekkül etmemiştir, denilebilr.
Din eğitimi disiplininin perspektifini belirleyen en önemli kavramlardan biri,
din kavramıdır. Bu nedenle din eğitimi açısından dinin nasıl tanımlanacağı konusu,
disiplinin öncelikli konularından biridir. Din eğitimi açısından dine dair şu açıklamalara
yer verilmiştir; “Din, insan-Allah ilişkisidir. Başka bir ifade ile insanın kayıtsız şartsız
var olan Mutlak Varlık’a yönelişi ve onun tarafından kuşatılışıdır. Dolayısıyla inanan
için din, hayatın kendisidir.”1
Din eğitimi disiplini için dini bu şekilde açıklamanın bir sonucu olarak; din
eğitimi hayatın bütünü ile ilgilenen çok boyutlu bir problem alanıdır. Din eğitimi, temel
konusu olan insanı, hayatın bütünlüğü içindeki yeri ile ele alır. Dolayısıyla, insanın
dünyasallığının getirdiği bütün kavrayışlar, din eğitiminin düşünsel zemininde konu
edilebilir. Bu kavrayışlardan insan-Allah ilişkisini okuma ve anlamlandırma imkanı
verenler, din eğitimi açısından öncelenmesi gereken kavrayışlardır.
Din eğitiminin düşünsel zemininin oluşturulması için bir kavramın ele alınıp
çalışılabilmesi, o kavrama disiplinin sorusunu sormakla mümkün olabilecektir. Din

1 Beyza Bilgin, Eğitim Bilimi ve Din Eğitimi, Ankara: Gün Yayıncılık, 2007, s.16.