hürriyet gazetesi örneği

220 Pages·2012·1.93 MB·Turkish

T. C.
İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
SOSYOLOJİ ANABİLİM DALI

YÜKSEK LİSANS TEZİ

YENİ OSMANLILARDA ISLAHAT DÜŞÜNCESİ:
HÜRRİYET GAZETESİ ÖRNEĞİ

MEMET ALİ DEMİRDAĞ

2501000055

TEZ DANIŞMANI
DOÇ. DR. UFUK ÖZCAN

İSTANBUL 2010
T. C.
İstanbul Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü
Sosyoloji Anabilim Dalı

Yüksek Lisans Tezi

Yeni Osmanlılarda Islahat Düşüncesi:
Hürriyet Gazetesi Örneği

Memet Ali DEMİRDAĞ

2501000055

Tez Danışmanı
Doç. Dr. Ufuk ÖZCAN

“Düzeltilmiş Tez”

İstanbul 2010

DÜZELTME İLE İLGİLİ AÇIKLAMALAR

Tezimin ilk halini değerlendiren tez jürimin oy çokluğuyla verdiği “Düzeltilme”
kararı, üç eksikliğe işaretle bunların giderilmesi gerektiğini ifade ediyordu:
1. 3. Bölümün diğer iki bölümden hacim olarak büyük olması nedeniyle yeniden
düzenlenmesi,
2. Tezin tamamının dil ve ifade açısından titizlikle gözden geçirilip üslup
tutarlılığının sağlanması,
3. Son olarak da, Kaynakçada yer alan tüm eserlerin ya dipnotlarda zikredilmesi
ya da kaynakçadan çıkarılması gerekiyordu.

Düzeltme çalışmalarımı, bu üç konuyu dikkat alarak gerçekleştirirken özellikle tezin
varsayımlarına halel getirmemeye gayret ettim.

Düzeltilmesi gereken konular üzerinde yaptığım işlemleri yine maddeler halinde
sıralarsam:
1. 3. Bölümü tezin varsayımına halel getirmeyecek şekilde kısaltmaya çalıştım.
Bunu yaparken de özellikle Hürriyet gazetesinden alıntılayıp açıklama
yaptığım hususlarda dile getirdiklerimi, fikir olarak ileri sürdüklerimi
ispatlayacak uzun pasajları ya kısaltma yoluna gittim ya da kendi
kelimelerimle ifade edip paragraflara sindirdim.
2. İkinci olarak tezi baştan sona defaetle okuyup gözden geçirerek dil ve ifade
sorunlarını en aza indirmeye çalıştım. Bunu yaparken de tezin tamamına
şamil olabilecek üslup birliğini de yakalamaya çalıştım.
3. Kaynakça sorununu da dipnotları zenginleştirerek aşmaya çalıştım, ancak
bazen gereksiz bulduğum eser, tez ve makaleler olmadı da değil. Böyle
olanları kaynakçadan silmeyi tercih ettim.

Yazım veya paragrafın ana fikrini etkilemeyen basit düzeltmeleri alt bilgilerde
göstermedim. Ancak kapsamlı ve hacimli tüm düzeltmeleri zikrettim.
ÖZ

Batının iç sorunlarına çözüm olarak sahneye çıkardığı Sosyolojinin, Osmanlı’nın
dünya egemenliğini yitirdiği noktada, yaşadığı toplumsal sorunlara çare aradığı
dönemlerde fark edildiği ve kurtarıcı olarak alındığı malumdur. Ancak daha
sosyolojinin gündemde olmadığı bir zaman diliminde yaşayan Yeni Osmanlıların bu
gibi sorunlara çözümleri nasıl ürettikleri de bir problem olarak önümüzde
durmaktadır. Varsayımımız Yeni Osmanlılar Cemiyeti’ne üye olan aydınların o güne
kadar parça parça da olsa kullanılan yeni bir duruş ve söylemle ortaya çıkmalarına
rağmen önerilerinde Batı aktarmacısı olmadıklarıdır. Yeni Osmanlıları kendilerinden
öncekiler ile sonrakilerden farklı kılan işte bu ara dönemde yaşamış olmaları ve az-
çok kendilerine has, kendi siyasal, toplumsal yapılarından kaynaklanan çözümler
üretmeleridir. Bizim tezimizde yapmaya çalıştığımız, ıslahatın Osmanlı tarihi
içindeki sürecinden ziyade, imparatorluğun en uzun yüzyılının kendine özgü
şartlarının ortaya çıkardığı, Yeni Osmanlılar denilen bu bir avuç ama etkili aydının
bu kavrama yükledikleri anlamı ve bu bağlamda da imparatorluğun kurtuluşu için
geliştirdikleri söylem ve önerileri değerlendirmektir. Yeni Osmanlılar hem muazzam
bir sömürünün nimetlerinden sonuna kadar faydalanan Paris ve Londra’da yaşamış
ve Batı’yla sürekli bir ilişki içinde olmuşlar, hem de Osmanlı’yı kadim bir
medeniyetin temsilcisi kabul ederek çevresi ile ilişki ve bağlarını koruyup sürdürme
kaygıları gütmüşlerdir. Fakat bununla birlikte, Batı baskısına karşı direnmenin imkân
ve araçlarını, çözüm yollarını ve tüm bu tartışmaları sarih bir şekilde ifade
edebilecekleri bir muhalefet dili de geliştirmeye çalışmışlardır. Çalışmamızın amacı,
bütün bu soruları Batı siyasetinin öncüsü İngiltere’nin başkentinde çıkardıkları
‘Hürriyet’ gazetesi örneğinde temellendirmeye çalışıp ortaya koymaktır.
Anahtar Kelimeler: Yeni Osmanlılar, Hürriyet gazetesi, Islahat, Namık Kemal,
Ziya Paşa, Ali Suavi, Şinasi, Batılılaşma

iv
ABSTRACT

It is known that Sociology, which the West got to the stage as a solution to its
internal problems, was discovered and taken as a savior by Ottomans, at the point of
losing the domination of the world, in the periods that it was seeking a solution for its
social problems. But, how Young Ottomans, who lived in a time period when
sociology was not on the agenda, produced solutions to such problems stands also in
front of us as a problem. Our hypothesis is that although the intellectuals who were,
the members of the Young Ottoman movement appeared with a new discourse and
attitude, which were used piece by piece until that day, they were not quoters of the
West with their recommendations. What distinguish Young Ottomans from the
former and the next ones are those they had lived here in this interim period and had
produced less or more their own solutions arising from their political and social
structures. What we have tried to emphasize in our thesis is to evaluate the meaning
that these a handful but influential intellectuals, whom the peculiar conditions of the
empire’s longest century introduced, gave to reform and in this context the discourse
and proposals they developed for the empire's salvation rather than the process of
this concept in the Ottoman history. Young Ottomans had both lived in Paris and
London, where people made the most use of a great exploitation and were always in
a relationship with the West and also considering the Ottoman as a representative of
an ancient civilization they had concerns to preserve and maintain relationships and
affairs with its environment. But, beside those, they were trying to improve facilities
and tools and solution ways to resist Western pressure and an opposition language to
express all this discussion in an explicit way. The aim of our study is to base all these
questions on the case of ‘Hürriyet’ journal which they published in the capital of the
United Kingdom, the pioneer of the Western politics, and introduce them.
Key Words: Young Ottomans, the Journal of Hürriyet, Reforms, Namık Kemal,
Ziya Pasha, Ali Suavi, Şinasi, Westernization

v
ÖNSÖZ

Dünya tarihindeki yerini, konumunu ve önemini Doğu-Batı ilişkilerini
denetleyebilmesine, bu toplumlar arası ilişkileri kontrol edebilmesine borçlu olan
Osmanlı İmparatorluğu’nun, Batının çıkış kapısı olarak kullandığı yeni ticaret
yollarına yönelmesini engelleyememesi bu konumunu sarsmış ve kendisine çeki
düzen vermeye zorlamıştır.

Osmanlı’nın eski konumunu kazanmak için başvurduğu yollardan biri de, daha
önceleri de deneyip faydasını gördüğü ıslahatlar yapmak olacaktı. Ancak bir süre
sonra geleneksel ıslahatların faydadan ziyade zarar verdiğini fark edip ıslahatların
muhtevasını değiştirmeye, sınırlarını genişletmeye başlayacaktır. Artık ıslahatlar
sadece somut alanlarla yani kurumlarla sınırlı değildir. Nizam-ı Cedid ile başlayan bu
tarz ıslahatların sınırları ve içeriği zamanla daha da belirsizleşip Tanzimat
Fermanı’na, akabinde Islahat Fermanı’na, en nihayetinde önünde durulmaz bir sele
dönüşüp Meşrutiyet’e varacaktı.

Amacımız; tarihin hızla akmaya başladığı, ıslahatın sınırlarının bile tayin edilemediği
bu dönemde, devletin kısıtlı imkânlarıyla yetişen, o zamanın meşrulaştırıcı vasıtası
olan basını kullanan, üslup ve sade dilleriyle halkı kendilerine hayran bırakan kalem
erbabı birkaç genç aydının meydana atılıp hasta yatağında can çekişen koca
imparatorluğun kurtuluş reçetelerini neye göre yazdıklarını tespit ve
değerlendirmektir. Kendilerine Yeni Osmanlılar ismini münasip gören bu
aydınlarımızın içerdeki ve dışarıdaki tüm olumsuz koşullara rağmen, Osmanlı’yı
kendi yapan siyasetine sahip çıkmalarının ıslahat önerilerine ne kadar yansıdığının
tespit edilmesi, hele kendisini Batı siyasetinin öncüsü konumuna yükseltip ‘üzerinde
güneşin batmadığı İmparatorluk’ olarak tavsif eden İngiltere’nin başkenti Londra’da
çıkardıkları ‘Hürriyet’ gazetesi ile temellendirmeye çalışmaları ayrı bir önem taşıyor.

Varsayımımız Yeni Osmanlılar Cemiyeti’ne üye olan kalem erbabının o güne kadar
parça parça da olsa kullanılan yeni bir duruş ve söylemle ortaya çıkmalarına rağmen
vi
önerilerinde mutlak Batıcı/Batı aktarmacısı olmamalarıdır. Siz hem muazzam bir
sömürünün nimetlerinden sonuna kadar faydalanan Londra’da yaşayacak ve Paris
başta olmak üzere Batı’yla sürekli bir ilişki içinde olacaksınız, hem de Osmanlı’yı
öncesi ve sonrasıyla kadim bir medeniyetin temsilcisi sayıp geleneksel uygarlık
çevresi ile ilişki ve bağları muhafaza etme, sürdürme kaygıları güdeceksiniz. Fakat
bütün bunlarla birlikte, Batı baskı/yayılmasına karşı direnmenin imkân ve araçlarını,
çözüm yollarını bulacak ve de tüm bu tartışmaları sarih bir şekilde ifade
edebileceğiniz muhalefet dili geliştireceksiniz.

İlk bakışta rahat bir tez konusu gibi görünse de konunun kılcal damarlar gibi yoğun
bir ağ oluşturması ve bir noktadan sonra labirente dönüşmesi en büyük problem
olarak karşıma çıkmakta gecikmedi. Buna bir de on yılın sebep olduğu ‘sorunu
içimden yaşama tecrübesi’ eklenince; neye, nereden, nasıl başlayacağımı
kestiremedim.

Konu hakkında ülkemizde hemen her aydının, ideolojinin kendince bir yorumunun
olması apayrı bir sıkıntıydı. Çünkü örneklemim sınırlı gibi görünüyor, buna mukabil
aydınlarımızın sadece sürecin karmaşıklığında hemfikir olabildikleri Osmanlı’nın
modernleşmesini yeniden bu gözle okumak zorundaydım. Kaynak çoktu, ama bakış
açıları da çeşit çeşit. Velhasıl-ı kelam sonunda bu metni elde ettim.

Bu süreçte en büyük fedakârlık elbette eşime ve çocuklarıma ait, onları ihmal ettim,
bana gücenmediler, aksine beni yüreklendirip teşvik ettiler. Kardeşlerim ve
yengelerim beni ağırladılar ve yardımlarını esirgemediler. Çalışma arkadaşlarım
fikirleriyle katkıda bulundular. Ve tabii ki danışmanım Doç. Dr. Ufuk ÖZCAN
yıllardır bana sabrediyordu. Daha ismini anmadığım nice dost ve ahbaplarım…
Ve son olarak annem, babam...
Hepinize ayrı ayrı, minnettarlığımı ve teşekkürlerimi ifade ediyorum.

vii
İ İ İ
Ç NDEK LER
ÖZ ……………………………………………………………………………...… iv
ABSTRACT …………………………………………………………………...… v
ÖNSÖZ ……………………………………………………………………...…… vi
İÇİNDEKİLER ………………………………………………………………...… viii
KISALTMALAR LİSTESİ………………………………………………….…… x

GİRİŞ ………………………………………………………………………….… 1

1. İMPARATORLUĞUN DEĞİŞİM SÜREÇLERİ …………………….……..… 15
1.1. Tarih ve Sosyolojinin Gündemindeki Kavram: Islahat…………...…. 15
1.2. Islahat Düşüncesinin Dönemlendirilmesi……………………………. 19
1.2.1. Geleneksel Siyasete Bağlı Islahat Anlayışı….……….......... 24
1.2.2. Geçiş Dönemi Islahat Anlayışı…………………………..… 29
1.2.3. Batıcılaşma Dönemi Islahat Anlayışı……………………… 35
1.3. Islahat Düşüncesinin Taşıyıcı Kurumları………………………….... 42
1.4. Batıcı Islahat Düşüncesinin Özellikleri…………………………....... 46

2. YENİ OSMANLILAR CEMİYETİ VE HÜRRİYET GAZETESİ …………… 51
2.1. Yeniden Yorumlama-Anlamlandırma Dönemi ve Aktörleri ………... 51
2.1.1. Şinasi’nin Dilde ve Düşüncede Değişime Öncülüğü ……… 58
2.1.2. Namık Kemal’in Denge Kuruculuğu ……………………… 63
2.1.3. Ziya Paşa: Uygulayıcı (mı?) ……………………….. ……... 75
2.1.4. Ali Suavi’nin Kararsız Muhalefeti ………………………… 81
2.2. Avrupa’nın Özgürlükçü Ortamının Meyvesi: Hürriyet Gazetesi …… 88
2.2.1. Yeni Osmanlı Gazeteciliğinin Öncüleri …………………… 88
2.2.2. Avrupa’da Yeni Osmanlı Gazeteciliği ……………………. 92
2.2.3. Hürriyet’in Genel Tanıtımı ……………………………...… 97
2.2.4. Hürriyet’in Temel Özellikleri …………………………...… 100
2.2.5. Hürriyet’te ‘Hürriyet’ Anlayışı …………………………… 103

3. YENİ OSMANLILARIN ISLAHAT ÖNERİLERİNİN SOSYOLOJİK ANALİZİ
……………………………………………………………………………. 105
3.1. Toplumsal Önerileri ve Etkileri …………………………………...… 107
3.1.1. Batı Taklitçiliği/Özentisi ………………………………...… 109
3.1.2. Yozlaşma ve Yolsuzluk …………………………………… 110
3.1.3. Hapishane, Sürgün ve İşkence .……………………….…… 112
3.2. Siyasi Önerileri ve Etkileri ……………………………………...……113
3.2.1. İç Politika ………………………………………………….. 114
3.2.2. Osmanlıcılık/İttihad-ı Anasır ……………………………… 117
3.2.3. İslamcılık/İttihad-ı İslam ..…………………………………. 121
3.2.4. Azınlıklar ve Eşitlik ……………………………..………… 122
3.2.5. Yabancılar ………………………………….……………… 124
3.2.6. Dış Politika ………………………………………………… 125

viii
3.3. İktisadi-Mali Önerileri ve Etkileri ……………………………...…… 129
3.3.1. Tarım …………………………………………………….… 130
3.3.2. Sanayi ……………………………………………………… 131
3.3.3. Ticaret ……………………………………………...……… 132
3.3.4. Maliye …………………………………………………...… 133
3.3.5. İç ve Dış Borçlar …………………………………………... 135
3.3.6. Kapitülasyonlar ………………………………………….… 140
3.4. İdari Önerileri ve Etkileri …………………………………………… 141
3.4.1. Hürriyete Karşı İstibdat/Hikmet-i Hükümet ………….…… 141
3.4.2. Meşveret/Şura ve Meclisler …………….……………….… 144
3.4.3. Sultanın Durumu/Saltanatın Konumu……………………… 156
3.4.4. Babıâli ve Bürokrasi……………………………………...… 159
3.4.5. Adliye ……………………………………………….…… 164
3.4.6. Mülkiye ……………………………………………………. 165
3.5. Dini Önerileri ve Etkileri ……………………………………………. 166
3.5.1. Laiklik……………………………………………………… 166
3.5.2. Ulema ………………………………………………..…….. 168
3.5.3. Şeriat ve Fıkıh ……………………………………………... 170
3.5.4. Kanun ve Anayasa Hukuku …………………………...…… 175
3.6. Eğitim ve Dil ile İlgili Önerileri ve Etkileri ………………………… 178
3.6.1. Eğitim …………………………………………………...…. 178
3.6.2. Bilim ve Teknik ………………………………………….... 182
3.6.3. Dil ve Alfabe ……………………………………………… 183
3.6.4. Edebiyat …………………………………………………… 184
3.7. Diğer Önerileri ve Etkileri ……………………………………...…… 186

SONUÇ ………………………………………………………………………....... 187

KAYNAKÇA …………………………………………………………………….. 194

ix