Table Of ContentMARIA
JACZYNOWSKA
H ISTO RIA
STA RO ŻY TNEG O
RZY M U
PAŃSTWOWE
WYDAWNICTWO NAUKOWE
WARSZAWA 1974
Skrypt dla studentów
szkól wyższych
Redaktor
MARIA ZYCH
Redaktor techniczny
TADEUSZ PIASECKI
Korektor
IRENA GRZESZCZAK
PRZEDMOWA
Do napisania niniejszej pracy skłonił mnie brak uniwersyteckiego pod
ręcznika historii starożytnego Rzymu i związane z >tym trudności dydak
tyczne. Wydane dotychczas w języku polskim prace o charakterze
syntezy historycznej nie były pomyślane w zasadzie jako podręczniki
do nauki dla studentów i tę rolę mogły spełniać tylko częściowo.
III tom Wielkiej Historii Powszechnej, wydanej przez Trzaskę, Ewerta
i Michalskiego, opracowany przez L. Piotrowicza pt. Dhgzifeejed crbzyamZsYkiXe,WVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
Warszawa 1934, zawierał dużą ilość materiałów z historii politycznej
i pewne jego partie jeszcze dzisiaj mogą być wykorzystywane.
W okresie powojennym przez szereg lat podstawową pomocą dla
studentów był tłumaczony z rosyjskiego podręcznik N. A. Maszkina,
Historia starożytnego Rzymu, wyd. III Warszawa 1953. Była to pierwsza
dostępna w naszym języku synteza dziejów rzymskich ujęta z pozycji
marksistowskich, uwzględniająca w dostatecznym stopniu historię spo
łeczno-gospodarczą. Praca Maszkina ,,zestarzała się” jednak w pewnym
stopniu zarówno z metodologicznego punktu widzenia, jak i ze względu
na znaczny postęp badań naukowych w okresie ostatniego dwudziesto
lecia. Innego ujęcia wymaga zarówno początek, jak koniec państwa
rzymskiego, najwartościowszą część radzieckiego podręcznika stanowi
partia poświęcona schyłkowi republiki i kształtowaniu się pryncypatu.
Wydane później jednotomowe prace poświęcone całości historii
starożytnej, jak: J. Wolski, Historia Powszechna. Starożytność. War
szawa PWN, II wyd. 1971, czy M. Jaczynowska, A. Mączakowa, W.
Tyloch, Historia starożytna, Warszawa PZWS 1969 (II wyd. 1973), mogą
stanowić lekturę pomocniczą dla nauczycieli i czytelnika interesującego
3
się historią starożytną, zawierają jednak zbyt mało materiału niezbęd
nego na studiach uniwersyteckich.
Pierwszą próbę wypełnienia dotkliwej luki w zakresie pomocy
dydaktycznych dla studentów historii stanowiło opracowanie przeze
mnie skryptu hHgisfteodrici bsataZrYoXżyWtneVgUo TRSzRymQuP, OWNyMdaLwKnJicIHtwGa FUEMDKC, BTAoruń
1970. Ten skrótowy zarys został szybko wykupiony przez studentów
różnych ośrodków akademickich. Nie zaspokojone nadal potrzeby dy
daktyczne, dyskusje prowadzone z kolegami, wykładowcami historii
starożytnej, skłoniły mnie do opracowania nowej szerszej (wersji
Historii starożytnego Rzymu, która mogłaby dla studentów stanowić
podstawę do nauki tej części historii starożytnej na uniwersytetach
i w wyższych szkołach pedagogicznych.
W opracowaniu niniejszym starałam się zasygnalizować wyniki naj
nowszych badań naukowych, główne problemy dyskusyjne dziejów
Rzymu. W związku z tym wprowadzono w tekście lub w przypisach
minimum informacji dotyczących bibliografii w językach obcych. Głów
ny nacisk położono na bibliografię dostępną w języku polskim, zazna
jomienie studentów z dorobkiem polskich badaczy dziejów rzymskich.
Trudny problem transkrypcji nazw obcych starano się na ogół roz
wiązać w sposób możliwie bliski oryginału, w formie spolszczonej
podane zostały tylko te imiona, które w pełni przyswoiły się w naszym
języku, np. Cezar, Oktawian lub Trajan, przy czym w nawiasach
podano również wersję łacińską tych imion.
W pisaniu niniejszej pracy brakowało mi również odpowiedniego
wzoru podręcznika historii Rzymu w literaturze obcojęzycznej. Wielkie
opracowania syntetyczne, napisane zwykle przez szereg autorów, po
święcają historii Rzymu kilka tomów, tak np. Cambridge Ancient
History, vol. VII—XII, ujmuje dzieje Rzymu w 6 tomach, liczących
każdy ok. 1000 stron. Nieco mniejsza jest odpowiednia partia francuskiej
Histoire Generale, w tym Histoire Romaine w 4 tomach. Oba te wielkie
cykle, opracowane w okresie poprzedzającym wybuch II wojny świa
towej, są raczej pomocą dla wykładowców niż studentów. Ci ostatni
korzystają z obszernych podręczników zagranicznych dopiero przy
pisaniu referatów, w pracy na seminarium itp.
Z pomocy w języku angielskim nieco krótsza niż Cambridge Ancient
History jest Methuen's History of the Greek and Roman World, ujmu
jąca historię Rzymu w 4 tomach. Literatura włoska dysponuje rów
nież odpowiednio rozbudowanymi podręcznikami. Nowsze opracowa
nia o charakterze syntetycznym, uwzględniające zwłaszcza problemy
dyskusyjne, jak S. Mazzarino, L’impero Romano, Roma 1962, były
istotną pomocą przy pisaniu niniejszego podręcznika. Również wprowa
dzające w aktualną dyskusję naukową książki z cyklu La Nouuelle Clio
ułatwiły mi orientację w nowszej literaturze.
Napisanie niniejszej pracy nie byłoby możliwe bez pomocy kolegów
4
z innych ośrodków akademickich, dyskusje z nimi pozwoliły mi wpro
wadzić szereg zmian i ulepszeń do tekstu. Wymiana doświadczeń dydak
tycznych, udostępnienie mi różnych trudno osiągalnych książek z za
granicy — to zasadniczy etap powstawania niniejszej pracy. Szczególną
wdzięczność chciałabym wyrazić recenzentom skryptu toruńskiego: do
centowi dr habil. Tadeuszowi Kotuli i docentowi dr habil. Jerzemu Ko
lendzie, a zwłaszcza recenzentce obecnej pracy — docent dr habil. Ewie
Wipszyckiej-Bravo, której stałe zainteresowanie, krytyczne uwagi i życz
liwa pomoc towarzyszyły różnym etapom pisania tej książki.
OKRES RZYMU KRÓLEWSKIEGO
I WCZESNEJ REPUBLIKI
(do ok. 300 r. p.n.e.)
Wiadomości wstępne o źródłach
Znajomość epoki zależy przede wszystkim od zasobów źródeł, którymi
może dysponować współczesny historyk. Problem ten stawia szczególne
trudności badaczowi wczesnych dziejów Rzymu: początków civitas
hgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
i pierwszej fazy rozwoju republiki. Prawie zupełny brak przekazów
pisanych, pochodzących bezpośrednio z tej epoki, powoduje zależność
od autorów, których dzieła powstały w kilka wieków po opisywanych
wypadkach i które można wykorzystywać tylko z wielką ostrożnością.
Dla tego okresu historii rzymskiej jedynym w pełni wiarygodnym
źródłem są zabytki archeologiczne, ale ich interpretacja może także
prowadzić do pewnych rozbieżności opinii uczonych, np. w zakresie
chronologii bezwzględnej.
Jedynymi historykami, których przekazy o tym okresie dziejów do
chowały się do naszych czasów są autorzy piszący za rządów cesarza
Augusta: Tytus Liwiusz, Dionizjusz z Halikarnasu i Diodor Sycy
lijski.
Nasza znajomość legendarnej historii Rzymu opiera się przede wszyst
kim na dziele Tytusa Liwiusza (Titus Livius) z Patavium, dzisiej
szej Padwy, który żył prawdopodobnie w latach ok. 64 p.n.e. do ok.
12 lub 13 r. n.e. 1 Swoje wielkie dzieło historyczne Liwiusz zaczął
pisać już w okresie pryncypatu, tzn. po r. 27 p.n.e. Obejmowało ono 1
1 Podane przez pisarza chrześcijańskiego. Hieronima (IV w. n.e.) daty życia
Liwiusza to 59 r. p.n.e. — 17 r. n.e. Przekonywające argumenty na rzecz ich prze
sunięcia o kilka lat wcześniej przekazał R. Syme, Lwy and August, Harvard Studies
in Classical Philology, LXIV 1959, s. 27 - 87.
7
142 księgi od założenia miasta /Ib Uhgrbfee dcconbdaitZa,Y Xz WktóVryUchT SzRacQhoPwOałNo MLKJIHGFEDCBA
się w całości 35 ksiąg, a mianowicie: pierwsza dekada (księgi 1-10),
obejmująca dzieje najdawniejsze do r. 293 p.n.e., trzecia, czwarta i po
łowa piątej dekady (księgi 21-45), opisujące dzieje lat 218-168 p.n.e.
Liwiusz doprowadził swe dzieło do roku 9 p.n.e., tzn. do śmierci pa
sierba Augusta, Druzusa. Z reszty dzieła pozostały tylko skróty i wy
ciągi (epitomae i periochae), obejmujące księgi 11 - 20 oraz 46 - 135 i 138 -
142.
Liwiusz był pisarzem o nastawieniu retorycznym, chodziło mu głów
nie o efekt artystyczny, wzruszenie czytelnika i oddziaływanie moralne.
Dziejów rzymskich właściwie nie badał, tylko je relacjonował w możli
wie najpiękniejszy sposób. Ciekawiło go przede wszystkim to, co intere
sujące i budujące moralnie, nie zaś to, co prawdziwe i ważne historycznie.
Patriotyzm Liwiusza idzie w kierunku widzenia jedynie przykładów
budujących w dziejach Rzymu, szeroko opisuje zwycięstwa i bohater
stwo Rzymian, skrótowo przedstawia klęski. Tam, gdzie nie może
klęsk pominąć, tłumaczy je naruszeniem norm obowiązujących spo
łeczeństwo, przede wszystkim przepisów religijnych. Pobożność Liwiu
sza, a także jego zamiłowanie do opisu wszelkich rzeczy niezwykłych
każę mu bezkrytycznie podawać liczne przykłady nadzwyczajnych zna
ków woli bogów, czyli prodigia.
Sympatie polityczne Liwiusza opowiadały się wyraźnie po stronie
rządów oligarchii senatorskiej i z tego punktu widzenia przedstawiał
on także najdawniejsze dzieje Rzymu. Dobre było w nich to, co służyło
wielkości Rzymu i władzy senatu, złe zaś wszystko, co ów autorytet
podważało. Sympatyzując w okresie wczesnej młodości z tzw. opty-
matami (zwolennikami rządów senatu) przeciw tzw. popularom (stron
nictwo reform społecznych i politycznych) Liwiusz pisząc swe dzieło
w czasach Augusta przenosił wyobrażenia i pojęcia bliskiej sobie
przeszłości, tzn. schyłku republiki na epoki znacznie wcześniejsze, np.
na okres walk patrycjuszów z plebejuszami. Dzieło Liwiusza cechuje
zatem właściwie „ahistoryczność” przedstawienia struktury społecznej,
która w jego ujęciu w zasadzie nie zmieniła się od czasów Romulusa
do Augusta.
Wielką poczytność, popularność i autorytet u wielu pokoleń za
wdzięczał Liwiusz przede wszystkim ogromnym walorom literackim
swego dzieła, którego czytanie wywołuje podziw każdego miłośnika
prozy łacińskiej. Historyk jednak musi spojrzeć na tę spuściznę
z maksymalnie wyczulonym krytycyzmem. Stosunek do Liwiusza jest
właściwie punktem wyjścia dla oceny wiarogodności rzymskiej tra
dycji o Rzymie królewskim i początkach republiki. Uznanie jego bodaj
względnej wiarogodności — to opowiedzenie się za przyjęciem trady
cyjnej historii Rzymu łącznie z jej chronologią, odrzucenie zaś Liwiu-
8
