Table Of ContentHISTORIA OKA
Georges Bataille
Historia oka
i inne historie
przekład i wstęp Tadeusz Komendant
posłowie Tomasz Swoboda
słowo/obraz terytoria
Tadeusz Komendant
OKO BŁĘKITU
Nad Kapuletich i Montekich domem,
Spłukane deszczem, poruszone gromem,
Łagodne oko błękitu -
Cyprian Norwid IF Weronie
1
Gdy się ogląda jego zazwyczaj reprodukowane foto
grafie, trudno wyobrazić sobie człowieka większej
poczciwości - szczera, otwarta twarz, proste, jasne
spojrzenie. Co prawda w kąciku oczu drzemie niebez
pieczny błysk, a duże zmysłowe usta mogą za chwilę
rozciągnąć się w nieludzkim uśmiechu: „nie obawiam
się stwierdzić, że moja twarz jest skandalem” — po
wiedział on sam. I chyba nie przypadkiem Man Ray
imaginacyjnemu portretowi Sade’a (bo jak wiadomo,
nie zachował się żaden wizerunek boskiego markiza,
jak gdyby czyniąc zadość wyrażonemu przezeń ży
czeniu, by nawet jego imię na płycie grobowej zarosła
trawa), portretowi, gdzie granitowe bloki przyjmują
kształt głowy libertyna, nadał jego spotwomiałe rysy.
Georges Bataille: filozof (Heidegger twierdził, że to
jeden z najpierwszych umysłów francuskich), eseista,
krytyk literacki, założyciel zasłużonego, choć póź
niej lewitującego na wyżynach naukowego ezoteryzmu
miesięcznika „Critique”, a poza tym — autor skanda
licznych opowieści. Skandalicznych w pełnym zna
Oko błękitu
czeniu słowa, bo nawet teraz, w wiele lat po napisa
niu, nic nie straciły ze swej prowokującej mocy; być
może nastąpi to dopiero wtedy, gdy zmieni się całko
wicie paradygmat naszej kultury, choć nie wiem, czy
warto tego oczekiwać, bo ci, którzy pojawią się wów
czas, w czymże będą przypominali nas — ludzi? One
nie mogą nie być skandaliczne: „to, co mówię — po
wiada Bataille — jest prowokacją, to nie wyznanie”.
Ostrzeżenie, skierowane do tych czytelników swych
książek, którzy nie widzą ich istotnej skandaliczności
i sprowadzają ją do łechtania naskórka, umieścił Ba
taille na początku Madame Edwardy: „A jeśli jednak,
co się przecież zdarza, nie potrafisz czytać?”. A nie
potrafi czytać jego zdaniem ten, kto wszechświat uwa
ża za przyzwoity, a siebie za przyzwoitego człowieka,
kto nie doświadcza trwogi na widok gwieździstego
nieba nad sobą, bo scedował własną wolność moralną
na przewodników dusz. Nie potrafi czytać jego zdaniem
ten, kto wzniosłe oddzielił od trywialnego nieprze
kraczalną linią podziału, będzie zatem uważał opowie
ści Bataille’a za pornografię. Nie potrafi czytać jego
zdaniem ten, który zawsze obraca się w strefie sta
nów średnich - ktoś, kto jest „mdły”. W ostrzeżeniu
Bataille’a słychać echo słów Nietzschego, piszącego
„książkę dla wszystkich i dla nikogo”, szukającego
swego czytelnika, ostrzegającego: „Chcecie rozgrzać
się przy mnie? Radzę wam, nie zbliżajcie się za bar
dzo: inaczej moglibyście osmalić dłonie. Bo trzeba
wam wiedzieć, że jestem zbyt gorący. Z największym
trudem powstrzymuję płomień, by nie wybuchnął na
zewnątrz mego ciała”. A wtórują mu inne jeszcze sło
wa, dobiegające z otchłani czasu: „Znam twoje czyny,
Tadeusz Komendant
że ani zimny, ani gorący nie jesteś. Obyś był zimny
albo gorący! A tak, skoro jesteś letni i ani gorący, ani
zimny, chcę cię wyrzucić z mych ust” (Apokalipsa 3,
15-16).
A zatem: „Zimno ci? Czy wiesz, do jakiego stopnia
człowiek to «ty właśnie»? Imbecyl? I nagi?”.
2
Urodził się 10 września 1887 roku w Billom (Puy-de-
-Dóme). Jego ojciec, niedoszły lekarz, a później po
mniejszy urzędnik, chorował na syfilis. Już w chwili
poczęcia syna był ślepy, a w 1900 roku uległ para
liżowi. 0 tej degradującej sytuacji rodzinnej Batail-
le napisał wprost w Reminiscencjach z Historii oka,
choć chyba nie do końca szczerze, bo czas jej nie
zneutralizował. W pół wieku z górą po wydarzeniach
w korespondencji z bratem wyznał: „W tej sprawie
mogę ci powiedzieć, że przede wszystkim skaziła mnie
na całe życie... To, co zdarzyło się przed pięćdziesię
ciu laty, przyprawia mnie jeszcze o drżenie”. To samo
mówi brat: „Spędzałem u boku rodziców całe dnie,
w których nic prócz zgryzot i beznadziei nie było. Tego
się nie da wyobrazić, bo widziałem to, czego nie wi
działeś ty, czego nikt inny nie widział. Rzeczy, o któ
rych się nie wie, których istnienia się nawet nie po
dejrzewa”. Jego pierwsze wspomnienie z dzieciństwa
wiąże się z ojcem: schodzi do głębokiej piwnicy w ro
dzinnym domu „schodami w stylu Piranesiego”, a tam
ojciec chce go wykorzystać seksualnie. Senny charak
ter wspomnienia uświadomił sobie o wiele później,
Oko błękitu
gdy przekonano go, że ojciec — oślepły i sparaliżowa
ny — nie mógł znaleźć się w piwnicy. W momencie
wybuchu wojny opuszcza znajdujące się na linii fron
tu Reims, dokąd rodzina przeprowadziła się wkrótce
po jego narodzeniu, pozostawiając ojca na łasce słu
żącej. Będzie to zawsze odczuwał jako porzucenie, tym
bardziej że nie ujrzy go już żywego; mieszka z matką,
która popadła w depresję. Ojciec zmarł w listopadzie
1915 roku: „Zupełnie nikogo, na ziemi i w niebie, nie
obchodziła trwoga mojego ojca w agonii”.
Uczniem był początkowo marnym, zajmował się głów
nie, gdy wierzyć jego wspomnieniom, pryskaniem atra
mentem w siedzącego z przodu sąsiada. W 1913 roku
zostaje wyrzucony ze szkoły w trakcie roku szkolnego.
Ale już jesienią zapisuje się do gimnazjum w Epemay
i staje się dobrym uczniem. W rok potem nawraca się
na katolicyzm i przyjmuje chrzest. Wówczas też od
krywa, że jego „przeznaczeniem na tym świecie jest
pisanie, a w szczególności opracowanie paradoksal
nej filozofii”. Po ewakuacji z Reims zamieszkuje w ro
dzinnym domu matki, o dwa kroki od romańskiego
kościółka, gdzie oddaje się medytacjom i modlitwom.
Zamierza zostać księdzem albo wstąpić do klaszto
ru, co tydzień przystępuje do spowiedzi. Uważano go
wówczas za ideał młodzieńca, zachowywał się jak
święty. Po demobilizacji (Bataille na froncie nie był,
bo zachorował na płuca; choroba odnowi się w czasie
II wojny) wstępuje do seminarium, które porzuca po
roku, choć dalej myśli o karierze duchownej. W 1918
roku publikuje swoją pierwszą książkę, broszurkę o Mat
ce Boskiej z Reims. Kres jego religijnym fascyna
cjom położy dopiero lektura Poza dobrem i złem
Tadeusz Komendant
