Historia Kanady

299 Pages·1975·16.98 MB·Polish

by  Henryk Zins

HENRYK ZINS
HISTORIA KANADY
WROCŁAW ■ WARSZAWA ■ KRAKÓW • GDAŃSK
ZAKŁAD NARODOWY IM. OSSOLIŃSKICH
WYDAWNICTWO
1975
Okładkę, obwolutę i wyklejkę projektował
JACEK SIKORSKI
Redaktor Wydawnictwa
ANNA LERGETPORER-JAKIMOW
Redaktor techniczny
ADAM PRZYLIBSKI
Printed in Poland
Zakład Narodowy im. Ossolińskich — Wydawnictwo, Wrocław 1975.
Nakład: 9000 egz. Objętość: ark. wyd. 19,20, ark. druk. 18,75, ark.
Al. 23. Papier ilustr. kl. III, 80 g, 66x98. Oddano do składania
7 I 1975. Podpisano do druku 20 VI 1975. Druk ukończono w lipcu
1975. Wrocławska Drukarnia Naukowa. Zam. 2023/75 —■ A-17.
Cena zł 70.—
PRZEDMOWA
pracowanie niniejsze jest pierw­
szym w języku polskim zarysem historii Kanady. Jego celem jest zwięzłe
przedstawienie głównych etapów rozwojowych tego kraju od czasów naj­
dawniejszych do 1967 r., kiedy to Kanada obchodziła 100-lecie swego nieza­
leżnego politycznego istnienia jako Dominium. Całość książki została po­
dzielona zasadniczo na 4 rozdziały, w których kolejno ukazano — po omó­
wieniu najpierw podstaw geograficznych tego ogromnego kraju — zagadnie­
nie jego najdawniejszych mieszkańców, następnie okres Nowej Francji
(1534—1760), Brytyjskiej Ameryki Północnej (1760—1867) i wreszcie Do­
minium Kanady (1867—1967). W przeciwieństwie do większości historii
różnych państw ukazujących się w tym cyklu wydawniczym Ossolineum, nie
zamknięto zarysu na II wojnie światowej, która w dziejach Kanady nie sta­
nowi tak wyraźnej granicy, jak w historii tylu innych krajów.
W oddzielnym rozdziale przedstawiona została historia Polaków
w Kanadzie, próba zarysu dziejów kanadyjskiej Polonii, jej struktury
i organizacji. Obok Kanadyjczyków anglosaskiego i francuskiego pocho­
dzenia do coraz większego znaczenia w Kraju Klonowego Liścia dochodzą
imigranci z innych stron świata. Wśród nich poważną rolę odgrywa ele­
ment słowiański, a wraz z nim i ludność polskiego pochodzenia.
Kanada jest do dnia dzisiejszego krajem dosyć luźno zintegrowanym,
toteż niemałą trudność stanowiło przedstawienie głównej jej problematyki
historycznej i wyważenie właściwych proporcji pomiędzy sprawami ogólno-
państwowymi federacji a zagadnieniami lokalnymi poszczególnych pro­
wincji, składających się na Dominium Kanady, lecz zachowujących nadal
własną specyfikę i odrębności. Po napisaniu dla Ossolineum Historii
Anglii (Wrocław 1971) autor odczuwał w czasie pisania tej książki pewien
niedosyt, nie mogąc, tak jak w tamtym zarysie, poświęcić więcej miejsca
zagadnieniom kulturalnym, literaturze, sztuce i nauce, życiu intelektual­
nemu, wkładowi tego kraju do cywilizacji powszechnej. Kanada jest jednak
5
jeszcze bardzo młodym krajem, jej dorobek kulturalny nie jest wyraźniej
odczuwalny w skali światowej, chociaż rozwój jej w tych dziedzinach zazna­
cza się w ostatnich dekadach coraz wyraźniej.
Do książki został dołączony wykaz premierów kanadyjskich od 1867 r.
do chwili obecnej oraz wskazówki bibliograficzne, informujące o podsta­
wowych opracowaniach do różnych zagadnień i okresów historii Kanady.
Na zakończenie autor pragnie wyjaśnić, że jeśli jako mediewista i badacz
epoki renesansu podjął się napisania dziejów Kanady, państwa tak histo­
rycznie młodego i późno politycznie zorganizowanego, to uczynił to pod
wpływem swego blisko trzyletniego pobytu w Laurentian University w Ka­
nadzie, gdzie jako Visiting Professor wykładał historię średniowiecza
i epoki Odrodzenia. Pobyt w Kanadzie przyczynił się do lepszego poznania
problematyki historycznej i współczesnej tego pięknego i gościnnego pań­
stwa. Pragnę przy tej okazji podziękować profesorom i pracownikom
Laurentian University w Sudbury za pomoc i życzliwość okazaną mi w czasie
mego pobytu w Kraju Klonowego Liścia. Podobne podziękowania kieruję
pod adresem profesorów i bibliotekarzy uniwersytetu w Toronto.
ŚRODOWISKO GEOGRAFICZNE
V
A^-anada zajmuje północną część
Ameryki Północnej i stanowi drugi po Związku Radzieckim co do wielkości
obszaru kraj na świecie. Jej powierzchnia, wynosząca 9 976 200 km2, jest
trzydziestokrotnie większa od Polski, mniej więcej tak duża, jak cała Euro­
pa, o jedną trzecią większa od Australii, rozleglejsza niż Stany Zjednoczone
wraz z Alaską. Z tego olbrzymiego terytorium jednak w chwili obecnej czło­
wiek wyzyskuje jedynie około 15% zarówno z uwagi na trudności klimatycz­
ne, zwłaszcza w strefie subarktycznej i arktycznej, jak i słabe zaludnienie
kraju. W porównaniu ze Stanami Zjednoczonymi jest Kanada większa o ok.
2 min km2, ludności posiada jednak niewiele ponad 20 min, co stanowi tyl­
ko jedną dziesiątą część liczby mieszkańców USA. Ciągle jeszcze zdjęcia lot­
nicze wykrywają nieznane terytoria, niewiele mniejsze od całych woje­
wództw naszego kraju.
Terytorium Kanady graniczy na długości ok. 6500 km ze Stanami
Zjednoczonymi. Na południu granica ta biegnie wzdłuż 49° szerokości
geograficznej północnej i ma charakter konwencjonalny, a nie fizyczny.
Na wschodzie, na obszarze Wielkich Jezior, granica skręca ku południo­
wi, przekraczając nawet 42°, czyli osiąga mniej więcej szerokość geogra­
ficzną Madrytu w Hiszpanii czy Neapolu we Włoszech. Następnie ciągnie
się wzdłuż Rzeki Św. Wawrzyńca na północny wschód. Od strony Alaski
granica Kanady przebiega na znacznej długości wzdłuż południka 141°
długości geograficznej zachodniej. W przeciwieństwie do prostych linii
południowej granicy Kanady, jej granica północna gubi się w załamaniach
linii brzegowej wysp Archipelagu Arktycznego od 75° do 83° szerokości
geograficznej północnej. Poważne miejsce w rozległym terytorium Kanady
zajmują wyspy (ok. 16%), skupione zwłaszcza na północy w postaci Archi­
pelagu Arktycznego (ok. 1,4 min km2), w znacznej mierze pokryte lodami.
Niezmierna przestrzeń stanowi kluczowe zagadnienie w historii Kanady.
Do dnia dzisiejszego utrudnia zagospodarowanie tego kraju, pełniejsze
wykorzystanie jego niezmierzonych bogactw naturalnych, stanowi prze­
7
szkodę w dążeniach do silniejszego scalenia oraz integracji politycznej,
ekonomicznej, administracyjnej i kulturalnej, wywiera wpływ na mental­
ność mieszkańców. O ogromnych rozmiarach Kanady może mówić od­
ległość blisko 7 tys. km od jej wschodnich do zachodnich wybrzeży, którą
przebywa się koleją w ciągu 5 i pół doby. Rozciągłość równoleżnikowa jest
przyczyną podziału Kanady na 7 stref czasu. Gdy na Nowej Fundlandii,
najbardziej na wschód wysuniętej części tego kraju, zegary wybijają go­
dzinę 12, na zachodnim krańcu, w Brytyjskiej Kolumbii nad Pacyfikiem
jest dopiero 730 rano, a w górach Jukonu nawet godzina 630.
Czynniki naturalne, przestrzeń, rzeźba terenu, klimat, podział na strefy
i regiony, odgrywały i nadal odgrywają tak istotną rolę w historii i życiu
Kanady, że nieco uwagi należy poświęcić zagadnieniom fizjograficznym
tego kraju.
Polityczny, równoleżnikowy podział kontynentu Ameryki Północnej
na Stany Zjednoczone i Kanadę nie wynika z żadnych przesłanek geogra­
ficznych. Kontynent ten ma schemat południkowy i cały zespół warunków
przyrodniczych, jak rzeźba, klimat, gleby, sieć hydrograficzna, roślinność
i fauna, stanowią w Kanadzie południowej naturalne przedłużenie i modyfi­
kację podobnych czynników występujących na pozostałym terenie Ameryki
Północnej. Brak jest bowiem jakichkolwiek większych przeszkód, które
oddzielałyby krajobrazy Kanady i Stanów Zjednoczonych. Na wschodzie
Appalachy sięgają od Zatoki Św. Wawrzyńca w Kanadzie do stanu Ala­
bama w Stanach Zjednoczonych. Pasma Kordylierów ciągną się na całym
zachodnim wybrzeżu od Alaski do Ameryki Południowej. Wielkie doliny
pochylają się trzema stopniami do wnętrza lądu obu krajów północno­
amerykańskich. Podkreślmy, że najważniejsze zarysy rzeźby tego konty­
nentu przebiegają długimi południkowymi pasami, które wiążą Kanadę
z całością północnoamerykańskich regionów fizjograficznych. Spośród oś­
miu takich regionów Kanady cztery stanowią całkowite przedłużenie ob­
szarów położonych w Stanach Zjednoczonych na południe od Kanady.
Ponad połowę powierzchni Kanady zajmuje najważniejszy jej region
zwany tarczą kanadyjską (Canadian Shield) lub tarczą łaurentyjską (Lau-
rentian Shield), której centrum tworzy niejako Zatoka Hudsona. Tarcza
kanadyjska obejmuje ok. 5,8 min km2, czyli ok. 60% powierzchni całego
kraju. Zbudowana z prekambryjskich skał, jest ona jednostką geologiczną,
będącą jedną z pradawnych części składowych naszej planety. Do obszaru
tarczy kanadyjskiej należy znaczna część Archipelagu Arktycznego, ob­
szerny Płaskowyż Laurentyjski, okalający wgięcie Zatoki Hudsona oraz
Nizinę Hudsońską. Na południu i na zachodzie granica tarczy kanadyj­
skiej biegnie wzdłuż Wielkich Jezior. Tarcza zbudowana jest głównie
8
z archaicznych skał krystalicznych, na których miejscami pojawiają się
osady algonckie i piaskowce. Utwory te są poprzecinane licznymi intruzja-
mi granitowymi, wskutek czego obfitują one w złoża rud metali. Krajobraz
tych obszarów odznacza się surowością, dzikością i monotonią, jedynie
miejscami występują tam liczne parowy i zagłębienia. Często spod cienkiej
pokrywy glebowo-roślinnej występują nagie, wypolerowane skały. Cały
obszar tarczy jest odwadniany przez uchodzące koncentrycznie do Zatoki
Hudsona rzeki. Odznaczają się one niezdecydowanym biegiem. Tworzą
liczne wodospady i bystrza, między którymi grupują się w jeziora, a nie­
kiedy w rozległe bagna. Północną część całego obszaru zajmują zupełnie
niemal bezwartościowe gleby tundrowe. Arktyczna tundra przechodzi na
południu w ogromną strefę lasów borealnych, złożonych głównie z drzew
iglastych (świerk, jodła, czarna i biała sosna), które jedynie lokalnie,
zwłaszcza nad rzekami, bywają zastąpione przez białą brzozę, olchę, wieiz-
bę, topolę i klon. Lasy są bogate w zwierzynę, głównie w łosia i jelenia,
w zimie również w renifera. Jest to obszar polowań na liczne zwierzęta
futerkowe, jak bobry, lisy, wydry, piżmowce i kuny.
Obszar nadatlantycki obejmuje kopulaste, niskie Appalachy kanadyj­
skie, zbudowane głównie z prekambryjskich skał krystalicznych. Dzielą się
one na dwa pasma: bardzo zniszczone wschodnie i znacznie lepiej zacho­
wane zachodnie. Pasmo wschodnie składa się z fragmentów wyżynnych na
południu Nowej Fundlandii oraz w Nowej Szkocji i na południu Nowego
Brunszwiku. Pasmo zachodnie ciągnie się z terenu Stanów Zjednoczonych
w postaci niezbyt wysokich wzniesień. Wschodnia część kanadyjskich Ap-
palachów, zwana również Akadią, obejmuje półwysep Nowej Szkocji
oraz półwysep Nowego Brunszwiku. Stanowi ona obszar falisty ze wznie­
sieniami dochodzącymi do 700 m n.p.m. Wybrzeża tego obszaru są prze­
ważnie skaliste, silnie rozczłonkowane z licznymi głębokimi i malowniczymi
zatokami. Największa wyspa u wschodnich wybrzeży, Nowa Fundlandia
(110,6 tys. km2), została oddzielona od lądu prawdopodobnie dopiero
w czwartorzędzie na skutek ruchów, które spowodowały zatopienie wschod­
niej części wyspy i powstanie zespołu ławic.
Pomiędzy obszarem tarczy kanadyjskiej na wschodzie i systemem Kor-
dylierów na zachodzie rozpościera się rozległy pas równin i nizin. Stosun­
kowo niewielką, lecz niezmiernie ważną w historii Kanady krainę stanowi
pagórkowata Nizina Wielkich Jezior oraz Rzeki Św. Wawrzyńca. Rzeka ta
odegrała szczególnie istotną rolę w dziejach Kraju Klonowego Liścia jako
oś, wokół której kształtowało się życie gospodarcze kraju, jako droga
komunikacyjna otwierająca wnętrze kontynentu. Wypływa ona z jeziora
Ontario i po 500 km biegu uchodzi koło miasta Quebecu ogromnym 400-
9
-kilometrowej długości lejkowatym estuarium do Zatoki Św. Wawrzyńca.
System wodny Rzeki Św. Wawrzyńca sięga ponad 3 tys. km w głąb kraju,
a dorzecze obejmuje ponad 1 min km2. Dzięki temu, że statki oceaniczne
mogą docierać tą rzeką daleko aż do Montrealu, stała się ona pierwszym
wielkim szlakiem komunikacyjnym i handlowym wiodącym w głąb Nowego
Świata. Rzeka Św. Wawrzyńca tworzy wraz z Wielkimi Jeziorami naj­
ruchliwszy wodny szlak komunikacyjny świata, przewyższający ruch
w Kanale Sueskim czy Kanale Panamskim.
Klimat Niziny Wielkich Jezior charakteryzują stosunkowo wysokie
temperatury lata, ujemną jednak cechę tego obszaru stanowią — na
skutek jego położenia na szlaku cyklonów — częste burze i zmiany
pogody.
Na północny zachód od Niziny Wielkich Jezior i Rzeki Św. Wawrzyńca
rozciąga się obszar Równin Wewnętrznych, obejmujących cały obszar Ka­
nady zawarty między tarczą kanadyjską i Górami Skalistymi. Część połu­
dniowa równin to prerie, opadające podobnie jak i Niziny Wielkich Jezior
trzema stopniami o szerokości ok. 1 tys. km w kierunku północno-wschod­
nim. Na najniższym stopniu leży równina Manitoby, usiana pasami moren
oraz kamienistymi usypiskami osadów polodowcowych. Zachodnie krańce
równiny przechodzą w łańcuchy wzgórz o płaskich szczytach. Na zachód
od tych pagórków leży drugi stopień prerii, również pokryty osadami
polodowcowymi. Trzeci, najwyższy stopień prerii nosi nazwę Wyżyny
Alberty i ma falisty charakter. W południowej Albercie znajduje się grupa
Wzgórz Cyprysowych, które dochodzą do 1440 m wysokości.
Zachodnią Kanadę zajmuje, zamykając na długości ok. 2500 km swo­
bodny dostęp do Oceanu Spokojnego, kanadyjska część Kordylierów,
ciągnąca się od granicy ze Stanami Zjednoczonymi aż po Alaskę. Potężny
system górski określany zwykle tym mianem obejmuje swoim zasięgiem trzy
wielkie, prawie równoległe łańcuchy górskie: Góry Skaliste, Góry Nad­
brzeżne i Góry Wyspowe. Góry Skaliste mają przeciętnie ok. 2500 m wy­
sokości, najwyższe ich szczyty dochodzą niemal do 4000 m (Mt. Robson
ma 3954 m). Łańcuch górski o szerokości około 80 km posiada w swej
części południowej tylko kilka przełęczy, którymi samochody i koleje
mogą przejechać na drugą stronę gór, do Brytyjskiej Kolumbii, najdalej
na zachód położonej prowincji kanadyjskiej.
Sieć wodna Kanady jest na ogół dobrze rozwinięta i dzieli cały obszar
Dominium na cztery zlewiska: Atlantyku, Pacyfiku, Oceanu Lodowatego
i Zatoki Meksykańskiej. Najobficiej ze wszystkich jest zaopatrzony w wodę
wilgotny obszar tarczy kanadyjskiej i Kanady wschodniej. Znacznie uboższe
w wodę są obszary prerii oraz wnętrze Kordylierów.
10
Kanada
We wschodniej Kanadzie naczelne miejsce zajmuje cały system rzek
i jezior związany z Rzeką Św. Wawrzyńca, która różnie nazywana na róż­
nych swych odcinkach przepływa przez Wielkie Jeziora. Między Jeziorem
Górnym a jeziorem Huron jest to St. Mary, dalszy jej odcinek zwie się
St. Clair, do jeziora Erie wpada jako Detroit, a następnie aż do jeziora
Ontario jest zwana Niagarą. Na niej to, na granicy ze Stanami Zjednoczony­
mi, znajduje się słynny wodospad o tej samej nazwie. Dopiero z zachodniej
zatoki jeziora Ontario wypływa właściwa Rzeka Św. Wawrzyńca, wielki
szlak komunikacyjny prowadzący w głąb kraju.
U
Największym systemem rzeezno-jeziornym Kanady jest system rzeki
Mackenzie, której długość przekracza 4000 km. Podobnie jak Rzeka Św.
Wawrzyńca i ona tworzy cały system rzek nazywanych różnie w kolejnych
jej odcinkach. Jest ona żeglowna na całej swej długości od zatoki Wielkiego
Jeziora Niewolniczego aż do ujścia w Oceanie Lodowatym. Stanowi najważ­
niejszy szlak komunikacyjny na olbrzymich przestrzeniach tajgi i tundry ka­
nadyjskiej północy. Dorzecze rzeki Mackenzie oraz Wielkiego Jeziora Nie­
wolniczego i Wielkiego Jeziora Niedźwiedziego zajmuje 930259 km2.
Do większych rzek wpadających do Zatoki Hudsona należą: Nelson
(2570 km), Severn, Eastmain, Ruppert, Albany, Churchill i in. Ważniejsze
rzeki w zachodniej Kanadzie to Jukon (3186 km), Fraser, Kolumbia,
Skeena i in. Największe jeziora to: Wielkie Niedźwiedzie, Wielkie Niewol­
nicze, Winnipeg, Reniferowe oraz graniczące ze Stanami Zjednoczonymi
Wielkie Jeziora (Górne, Huron, Erie i Ontario).
Znaczna rozciągłość południkowa, przekraczająca 40° szerokości geogra­
ficznej, sprawia, że Kanada znajduje się w dwóch strefach klimatycznych:
umiarkowanej i zimnej. Bogate rozczłonkowanie linii brzegowej oraz różno­
rodne rozczłonkowanie powierzchni kraju dzieli obydwie strefy na szereg
typów klimatów oceanicznych i kontynentalnych, od umiarkowanego
ciepłego i umiarkowanego chłodnego na południu do subpolarnego i po­
larnego na północy. W porównaniu z Europą, której znaczna część znajduje
się pod działaniem ciepłego Prądu Zatokowego, klimat Kanady jest znacz­
nie zimniejszy. Przyczynia się do tego sąsiedztwo Oceanu Lodowatego,
który oblewa najdłuższą granicę Kanady, a przez Zatokę Hudsona dociera
w głąb kraju aż do 51° szerokości geograficznej północnej. Ocean Lodowaty
oddziaływa również i na wschodnie wybrzeża Kanady, ponieważ masy zim­
nych wód arktycznych spływają z północy jako Prąd Labradorski wzdłuż
Labradoru i Nowej Fundlandii, zamieniając wschodnie wybrzeża Labrado­
ru w obszar tundry. Tundra występuje nawet miejscami na szerokości 51
równoleżnika, odpowiadającego w Polsce szerokości geograficznej Wroc­
ławia.
Poważne znaczenie dla stosunków klimatycznych w Kanadzie posiada
południkowy układ łańcuchów górskich. System Kordylierów oraz pasma
gór Mackenzie biegnące z północnego zachodu na południowy wschód
otwierają przed lodowatymi wiatrami północy wnętrze kraju w dorzeczu
rzeki Mackenzie i dalej poprzez równiny prerii aż do granicy Stanów Zjedno­
czonych. Tą drogą spływa na Kanadę z obszarów wysokiego ciśnienia nad
Arktyką masa zimnego powietrza, która na swej drodze nie napotyka więk­
szej przeszkody poza masą ciepłego powietrza wędrującego z południa.
Na ogromnym obszarze Kanady można wydzielić szereg odrębnych
12