'Het voelt zo minderwaardig' Een analyse van vragen over gender uit de vragenrubriek van Refoweb

60 Pages·2013·2.27 MB·Dutch

‘Het voelt zo minderwaardig’
Een analyse van vragen over gender uit de vragenrubriek van
Refoweb
Aart van Drie, Ruard Ganzevoort en Mark Spiering
In de reformatorische gezindte is er in het de vorige eeuw introduceerde Scott (1986) het
algemeen sprake van een duidelijke rolverde- begrip gender als een analytische term voor
ling tussen mannen en vrouwen. De discus- het onderzoek naar de constructie van soci-
sie over het vrouwenstandpunt van de Staat- ale identiteiten en relaties, en de articulatie
kundig Gereformeerde Partij (SGP) geeft van machtsverhoudingen. Gender bestaat
hier duidelijke voorbeelden van. Sommige volgens haar ten eerste uit de sociale en cul-
reformatorische christenen ervaren proble- turele geconstrueerde verschillen tussen de
men met de traditionele genderconcepten seksen die op vier onderling verbonden ni-
en zoeken hulp. Gezien de gevoeligheid van veaus worden geanalyseerd.
het onderwerp kiezen sommige mensen voor Het eerste niveau is de symbolische en my-
de anonieme hulpverlening of de anonieme thische beeldvorming over ‘mannelijkheid’
pastorale zorg (Hendriks, 1991). Er is weinig en ‘vrouwelijkheid’ in een sociaal systeem.
bekend over de problemen en vragen met De normatieve concepten die deze beeldvor-
betrekking tot gender waarvoor reformato- ming beheersen vormen het tweede niveau.
rische christenen hulp zoeken. Het doel van Deze concepten worden meestal in binaire
dit onderzoek is om deze lacune te vullen. Dit opposities uitgedrukt. De binaire opposities,
doen we door een analyse van vragen van de ook wel dualismes genoemd, structureren de
anonieme pastorale zorg die Refoweb online wereld conceptueel in twee tegenover elkaar
aanbiedt. Deze vragen geven een uniek beeld staande beginselen (Warren, 1988). Binnen
van de problemen die vooral vrouwen in de het binaire systeem gaat men ervan uit dat
reformatorische gezindte kunnen ervaren. vrouwen en mannen zich ontwikkelen vol-
Deze studie geeft specifieke aandacht aan de gens traditionele, geconstrueerde gendercon-
agency van de vraagstellers binnen de context cepten, waarbij mannen worden gedefinieerd
van hun eigen sociale en religieuze systeem. door hun masculiniteit en vrouwen door hun
femininiteit (Isherwood, 2004). De construc-
Gender tie van genderrelaties wordt vaak gebaseerd
op veronderstelde ‘essentiële’ of ‘natuurlijke’
Gender is een relatief nieuw begrip. In 1955 verschillen tussen mannen en vrouwen. De
werd het voor het eerst in een wetenschap- normativiteit van deze concepten komt via
pelijk artikel genoemd. Doordat de term gen- doctrines binnen een sociaal systeem tot ex-
der werd ingezet om de sociale en culturele pressie. Binnen een systeem kan een bepaal-
aspecten van de verschillen tussen mannen de normering zo dominant zijn dat het alter-
en vrouwen te onderscheiden van de biolo- natieven uitsluit.
gische verschillen (sekse) is er een forse toe- Op het derde niveau van de construc-
name van het gebruik van deze term te con- tie van genderidentiteiten bevinden zich de
stateren (Haig, 2004). In de jaren tachtig van maatschappelijke instellingen waarbinnen
2013, nr. 4 ● Tijdschrift voor Genderstudies 5
Guest (guest)
IP: 168.119.246.47
On: Thu, 26 Jan 2023 02:12:49
Aart van Drie, Ruard Ganzevoort en Mark Spiering
normatieve concepten rond gender tot ex- Catechismus een groot gezag (Oomen, Guijt,
pressie komen (Scott, 1986). Tot slot onder- Meijvogel, Ploeg & Rijke, 2009).
scheidt Scott als vierde niveau de psychologi- De in totaal 221.000 leden van reformato-
sche reproductie van gender in de subjectieve rische kerken zijn geografisch te lokaliseren
identiteiten van een individu. Op dit analy- in de bible belt, die diagonaal door Nederland
seniveau probeert men inzicht te verkrijgen loopt van Zeeland tot aan de kop van Over-
in de manier waarop beeldvorming en nor- ijssel (Bernts, De Jong & Yar, 2006). Daarbij
mering binnen sociale systemen in verband is de reformatorische gezindte te definiëren
staan met de individualiteit van een persoon. aan de hand van de krant die gelezen wordt
Naast de vier verschillende niveaus waar- (het Reformatorisch Dagblad), het blad dat
op de genderconcepten kunnen worden ge- gelezen wordt (de Terdege of de Gezinsgids)
analyseerd, benoemt Scott een tweede aspect en de trouwe stem op de Staatkundig Ge-
van gender, namelijk dat de binaire opposities reformeerde Partij (SGP). Reformatorische
van genderconcepten een verschil in machts- christenen wijzen over het algemeen televisie
verhoudingen met zich meebrengen. Deze af, in tegenstelling tot (gefilterd) internet. Op
tweeledige definiëring van Scott biedt de zondag twee keer naar de kerk is de norm. De
mogelijkheid om gender als analytische cate- kinderen gaan naar reformatorische scholen
gorie toe te passen op sociale systemen, zoals en het sociale leven (veel verenigingen, wei-
economie, wetenschap en politiek, maar ook nig sporten) speelt zich grotendeels in eigen
op een religieus systeem, zoals in dit onder- kring af (Baars-Blom, 2006; Oomen, Guijt,
zoek, dat van reformatorische christenen. Meijvogel, Ploeg & Rijke, 2009). Daarmee
vormen reformatorische christenen een van
Reformatorische christenen en gender de laatste resten van een verzuild bestel.
Specifiek sociologisch onderzoek onder
De reformatorische christenen kunnen wor- reformatorische christenen over gender is
den beschreven aan de hand van het feit dat ze schaars. Er zijn wel verschillende sociolo-
een Nederlandse kerkelijke traditie omvatten gische studies gedaan onder conservatieve
die onlosmakelijk verbonden is met een aan- protestanten, waaronder de reformatorische
tal kerkelijke verbanden. De Gereformeerde christenen ook gerekend kunnen worden.
Gemeenten is daarvan met 103.000 leden het Over het algemeen worden conservatieve re-
grootst (Bernts, De Jong & Yar, 2006). Ook ligieuze geloofsovertuigingen geassocieerd
de Gereformeerde Gemeenten in Nederland, met traditionele genderconcepten (Gay, Elli-
de Oud-Gereformeerde Gemeenten, een deel son & Powers, 1996; Peek, Lowe & Williams,
van de Gereformeerde Bond in de Protestant- 1991). Een orthodoxe Bijbelvisie blijkt te cor-
se Kerk in Nederland, het grootste deel van releren met traditionele genderconcepten,
de Hersteld Hervormde Kerk en een deel van zoals de man als beschermer van het gezin,
de Christelijk Gereformeerde Kerken worden maar niet met vijandig seksisme (Burn &
tot reformatorische kerken gerekend. Belang- Busso, 2005; Maltby, Hall, Anderson & Ed-
rijke geloofsgeschriften voor reformatorische wards, 2010). Het onderzoek dat Baars-Blom
christenen zijn in eerste instantie de Bijbel, (2006) onder leerlingen van reformatorische
die men veelal in de Statenvertaling leest, scholen heeft gedaan, laat zien dat veel meis-
vervolgens hebben de ‘Drie Formulieren van jes zich laten leiden door hun voorkeur voor
Enigheid,’ de Nederlands Geloofsbelijdenis, een traditionele genderrol, met man, kinde-
de Dordtse Leerregels en de Heidelbergse ren en toekomstige taken in het huishouden.
6 Tijdschrift voor Genderstudies ● 2013, nr. 4
Guest (guest)
IP: 168.119.246.47
On: Thu, 26 Jan 2023 02:12:49
‘Het voelt zo minderwaardig’
Agency in religieuze context
Voor vrouwen uit een conservatief religieus
milieu hoeven de genderconcepten niet per
definitie onderdrukkend te zijn (Bulanda,
2011; Gallagher & Smith, 1999). In studies
naar de deelname van vrouwen aan con-
servatieve bewegingen onderscheidt Bracke
(2008) het begrip agency. Hierbij is agency
(of zelfbeschikking) het subjectief hande-
len en keuzes maken in relatie tot de omge-
ving. Vanaf de jaren negentig focusten Vrou- Foto: Aart van Drie
wenstudies zich steeds meer op agency van
vrouwen. Het benadrukken van het begrip
agency bij religieuze conservatieve vrouwen volledig beeld van agency bieden. De ascri-
roept kritische vragen op. Mahmood (2005) bed agency is de agency die de traditie en
laat zien dat vanuit feministisch standpunt sociale context aan iemand toekent. De con-
agency vaak wordt verstaan als het realiseren structed agency is die iemand zelf op narra-
van eigen doelstellingen tegen alle gewoonte, tief niveau construeert. De actualized agency
tradities of godsdienst in. Agency wordt dan is de agency die iemand ook daadwerkelijk
vaak verbeeld als verzet of opstand tegen de vorm geeft. Bij de ascribed agency en actuali-
bestaande structuren. Dit liberale feminis- zed agency gaat het om de agency die iemand
tische begrip van agency blijkt niet zomaar ook daadwerkelijk vorm kan geven. Ze zitten
van toepassing binnen traditioneel religieu- op het niveau van feitelijk gedrag, terwijl de
ze sociale systemen. Bracke (2008) pleit dan constructed agency zich op het niveau van in-
ook voor een ander begrip van agency, name- nerlijke betekenisgeving bevindt.
lijk een niet-liberale en niet-seculiere vorm
van agency. Religieuze vormen van agency Anonieme pastorale hulpverlening
vragen om een andere taal. Een taal waarin
subjectvorming aansluit bij de traditie en bij Dit onderzoek richt zich op de analyse van
alle dynamiek die binnen die traditie aanwe- vragen uit het anoniem pastoraat. Het ano-
zig is, inclusief de capaciteiten om de tradi- niem pastoraat, zoals het internetpastoraat,
tie te transformeren (Bracke, 2008). Vormen is een vorm van pastorale hulpverlening.
van agency kunnen alleen begrepen worden Kenmerkend voor anoniem pastoraat is, dat
vanuit de discoursen en structuren van hun de persoon die pastorale zorg vraagt in zeke-
sociaal-culturele context (Mahmood, 2005). re mate anoniem blijft door zijn of haar naam
In navolging van Doodeman (2012) kun- niet bekend te maken of door hulp te zoeken
nen er drie vormen van agency onderschei- bij een pastor die niet verbonden is aan de
den worden: ascribed agency, constructed plaatselijke kerkelijke gemeente (Hendriks,
agency, en actualized agency. Hoewel ze hier 1991; Mills, 2011). Angst dat het probleem niet
in onderscheid van elkaar worden genoemd, wordt geaccepteerd of de angst voor mogelij-
zijn ze in de praktijk voortdurend met elkaar ke sancties zijn redenen waarom mensen het
verweven. Ook moet worden benadrukt dat, anoniem pastoraat verkiezen boven de plaat-
hoewel het belangrijke aspecten zijn, zij geen selijke pastor, zoals de predikant of ouderling
2013, nr. 4 ● Tijdschrift voor Genderstudies 7
Guest (guest)
IP: 168.119.246.47
On: Thu, 26 Jan 2023 02:12:49
Aart van Drie, Ruard Ganzevoort en Mark Spiering
van de kerk. Circa de helft van de mensen die genrubriek. Om herkenbaarheid te voorko-
pastorale zorg vraagt bij het anoniem pasto- men verwijdert de redacteur wel eens wat de-
raat vreest een of andere sanctie, terwijl dit tails. De redacteur van de vragenrubriek kiest
bij mensen die pastorale zorg ontvangen in de deskundige die de vraag gaat beantwoor-
hun eigen geloofsgemeenschap maar voor 10 den. In 2010 waren er in totaal 145 deskun-
procent een rol speelt (Hendriks, 1991). digen actief (Refoweb, 2011). De deskundige
In dit artikel worden de vragen geanaly- beantwoordt de vraag. Vervolgens komen
seerd die geplaatst zijn in de vragenrubriek vraag en antwoord in de vragenrubriek van
van Refoweb, een netwerksite voor refor- Refoweb online te staan. In principe worden
matorische christenen. In een kwantitatie- alle vragen die bij Refoweb binnenkomen be-
ve analyse wordt gekeken hoeveel vragen er antwoord. Soms wordt bij een vraag verwezen
over gender worden geplaatst op Refoweb. naar een eerder gegeven antwoord. Onder ie-
Hierbij is de verwachting dat de meeste vra- der antwoord staat de naam en kerkelijke ge-
gen door vrouwen worden gesteld. Een kwa- zindte van de betreffende deskundige.
litatief deel van ons onderzoek richt zich op
de inhoud van de vragen. Omdat het gaat om Analyse
hulpvragen wordt verwacht dat in de vragen Door een kwantitatieve analyse van de vra-
problemen rond genderconcepten naar voren gen op Refoweb wordt inzichtelijk hoeveel
komen, zoals de onderschikte positie van de vragen er over genderproblematiek gaan, of
vrouw in het gezin en in de kerk. In refor- de vragen door een vrouw of man worden ge-
matorische kerken zijn de kerkelijke ambten, steld en op welke vraag over genderconcep-
zoals ouderling, diaken en predikant, uitslui- ten het meest gereageerd wordt.
tend toegankelijk voor mannen. Een kwalitatieve analyse wordt ingezet
om duidelijk te krijgen welke onderwerpen
Methode aan bod komen in de vragen, welke religieu-
ze aspecten vraagstellers toekennen aan hun
Onderzoeksbron vragen over gender, welke relatie zij zien tus-
De data voor dit onderzoek zijn afkomstig sen de normatieve kerkelijke traditie en hun
van Refoweb. Refoweb is een website (www. eigen meningen hoe de vraagstellers en de
refoweb.nl) die zich richt op ‘jongeren uit mensen die reageren op de vragen hun agen-
de hele breedte van de gereformeerde ge- cy in de spanning tussen de normatieve gen-
zindte en andere Bijbelgetrouwe christenen’ derconcepten en de subjectieve individuele
(15279).1 Naast het forum voor discussies, de genderexpressie verwoorden.
nieuwspagina en de profielenpagina waar be-
zoekers hun eigen foto, video, blog en poll Procedure
kunnen plaatsen, heeft Refoweb een eigen De documenten van Refoweb zijn beschik-
vragenrubriek. In de vragenrubriek worden baar op internet (www.refoweb.nl). Zij dien-
vragen van bezoekers door diverse deskun- den als primaire data. De gegevens werden
digen beantwoord. De vragenrubriek heeft verzameld vanaf november 2010 tot febru-
dagelijks circa 2500 unieke bezoekers (Refor- ari 2011 in het kader van een onderzoek naar
matorisch Dagblad, 2012). anoniem pastoraat bij vragen rond seksuali-
De procedure bij de vragenrubriek is als teit (Van Drie, Ganzevoort & Spiering, 2013).
volgt. De vraag, die via de website gesteld Alle vragen geplaatst in de jaren 2001, 2002,
wordt, komt terecht bij de redactie van de vra- 2005, 2009 en 2010 zijn geanalyseerd. Er is
8 Tijdschrift voor Genderstudies ● 2013, nr. 4
Guest (guest)
IP: 168.119.246.47
On: Thu, 26 Jan 2023 02:12:49
‘Het voelt zo minderwaardig’
gekozen voor 2001 en 2002, omdat in die ja- cent) is het geslacht van de vraagsteller niet
ren de eerste vragen op Refoweb werden ge- bekend.
plaatst. Als een vraag al op Refoweb staat, Refoweb geeft sinds 2009 de bezoekers
hoeft men deze niet nogmaals te vragen. We van de website de mogelijkheid om te rea-
gaan er vanuit dat de meest basale vragen in geren op vragen en antwoorden. Vanaf die
deze beginjaren van Refoweb gesteld zijn. De tijd tot eind 2010 zijn er 34 vragen over gen-
jaren 2009 en 2010 zijn gekozen, omdat deze der ingediend met in totaal 481 reacties. Er
jaren de meest recente informatie geven en waren gemiddeld 14 reacties per vraag over
omdat sinds 2009 reacties op de vragen wor- deze thematiek.2 De vraag over gender die
den weergegeven. Deze reacties geven aan in de meeste reacties losmaakte is: ‘[….] Mijn
hoeverre bepaalde vragen leven onder de be- vriend is van huis uit in de Gereformeerde
zoekers van de website. Met de analyse van Gemeente in Nederland opgevoed. Ik in de
het jaar 2005 worden in totaal vijf van de be- Protestantse Kerk Nederland (PKN). Hij zegt
schikbare tien jaar geanalyseerd. dat de vrouw haar man hoort te volgen, ook
Voor de kwalitatieve analyse werd gebruik in het geloof. Ik kan mezelf alleen niet vinden
gemaakt van een judgement sample, ook wel in de leer van die kerk. [….]’ (16718). Er volg-
bekend als doelgerichte steekproef. Binnen den 59 reacties.
deze aanpak is ervoor gekozen om de diver-
siteit van de verschillende vragen maximaal Tabel 1 Voorkomen van vragen over gender op
tot uiting te laten komen (maximum varia- Refoweb
tion sample) (Marshall, 1996). In de kwali- Jaar Totaal aantal Vragen over Vragen over
tatieve analyse richten we ons op de vragen vragen gender gender (%)
en de reacties op vraag en antwoord. De ant- 2001 327 9 2,8
woorden van de deskundigen laten we buiten
2002 155 1 0,6
beschouwing, omdat de antwoorden worden
2005 806 21 2,6
gegeven door deskundigen die uitgekozen
2009 1091 18 1,6
zijn om, met meer of minder nuance, de ‘of-
2010 1445 23 1,6
ficiële’ positie van de traditie weer te geven.
Totaal 3824 72 1,9
Onze vraagstelling gaat echter niet over de
officiële of default positie, maar over hoe ge-
bruikers van Refoweb zich verhouden tot die Kwalitatieve analyse
positie. Hieronder worden diverse vragen over gen-
der uitgelicht om inzicht te krijgen in de di-
Resultaten versiteit van de onderwerpen en de discursie-
ve functies van reformatorische religiositeit
Kwantitatieve analyse met betrekking tot gender.
Er zijn in totaal 3824 vragen geplaatst op Re- Reformatorische geloofsgemeenschappen
foweb in de vijf geanalyseerde jaren. Het the- hebben over het algemeen duidelijke norma-
ma gender kwam in totaal in 72 vragen aan tieve kledingvoorschriften. Een man draagt
de orde (1,9 procent). Van de 72 ingediende een broek en een vrouw een rok of jurk. Het
vragen over gender waren er 26 (36 procent) onderscheid tussen typische mannen- of
van vrouwen en 4 (6 procent) afkomstig van vrouwenkleding blijkt moeilijk te worden als
mannen. Bij de overige 42 vragen (58 pro- het gaat om een legging. Is dit nu een typisch
vrouwelijk kledingstuk of is een legging een
2013, nr. 4 ● Tijdschrift voor Genderstudies 9
Guest (guest)
IP: 168.119.246.47
On: Thu, 26 Jan 2023 02:12:49
Aart van Drie, Ruard Ganzevoort en Mark Spiering
(meisjes) tijdens de doop een hoofddeksel
moeten dragen vanwege 1 Korinthe 11. Maar
ik lees alleen over een vrouw die bidt of pro-
feteert en in de Statenvertaling staat zelfs
dat het alleen getrouwde vrouwen betreft.
Ik hoop dat iemand mij hierover duidelijk-
heid kan geven (14906).
Ik heb een vraag over het dragen van een
hoedje voor kleine meisjes. Zeg maar als
ze voor het eerst mee naar de kerk gaan.
Foto: Aart van Drie
Mijns inziens is het zo dat het dragen van
een hoed voor getrouwde vrouwen is, om-
dat ze hiermee laten zien dat de man haar
soort broek en dus niet geschikt voor vrou- ‘hoofd’ is en de eindverantwoording draagt
wen? Een meisje dat met haar ouders hier- binnen het gezin. Voor mij hoeft een (klein)
over van mening verschilt, legt haar pro- meisje dan ook geen hoedje te dragen, maar
bleem voor aan de deskundigen van Refoweb: gaat dit pas spelen na het huwelijk (ik draag
Ik denk totaal anders dan mijn ouders over trouwens wel een hoed naar de kerk). Mijn
kleding, bijvoorbeeld over leggings. We vriend daarentegen zegt dat kleine meisjes
kunnen er uren over discussiëren, maar het ook een hoedje moeten dragen, meteen al
werkt gewoon niet en als ik er nu over be- als ze voor het eerst mee gaan naar de kerk.
gin is het gelijk: ‘Ja, daar hebben we het niet Hoe zit dan nu precies? En als je jouw kind
over.’ Zij zeggen dat een legging een broek (meisje) laat dopen, moet het dan ook een
is. Ik geef heel veel om kleding en vind het ‘mutsje’ op? En zo ja: waarom is dit? (7210)
erg jammer dat ik geen legging aan mag,
want ik vind het leuk staan onder een jurk De vragen vanaf wanneer meisjes een hoedje
of een rok. En omdat je tegenwoordig veel of mutsje moeten dragen tijdens een kerk-
kortere rokken/jurken hebt, vind ik het ook dienst hebben een duidelijk ethisch karak-
netter staan. Mijn ouders zien alleen het ter. In deze vragen speelt de interpretatie van
verkeerde er van (17628).3 1 Korinthe 11:3-7 een rol, waarin de apostel
Paulus de christenen van de gemeente uit
Voor het bijwonen van kerkdiensten gelden Korinthe aanwijzingen geeft aangaande het
strengere kledingvoorschriften dan voor het wel of niet bedekt hebben van het hoofd. Zijn
normale leven. Binnen reformatorische insti- alle mannen als het ware het hoofd van alle
tuties behoren vrouwen het hoofd te bedek- vrouwen, inclusief de meisjes en baby’s, of
ken met een hoedje tijdens de kerkdiensten. geldt het alleen voor getrouwde vrouwen? In
In verschillende vragen op Refoweb wordt de volgende vraag formuleert een vrouw haar
de vraag gesteld vanaf welke leeftijd meisjes moeite met de ideologie dat de man het hoofd
tijdens de kerkdienst het hoofd dienen te be- van de vrouw is:
dekken. Hieronder worden twee voorbeelden Christus is het hoofd van de gemeente en de
van een dergelijke vraag gegeven: man het hoofd van de vrouw. Er wordt ge-
In onze gemeente (Gereformeerde Gemeen- zegd dat de man niet méér is dan de vrouw,
te) is het sinds kort verplicht dat baby’s maar als je het beeld doortrekt dan kun
10 Tijdschrift voor Genderstudies ● 2013, nr. 4
Guest (guest)
IP: 168.119.246.47
On: Thu, 26 Jan 2023 02:12:49
‘Het voelt zo minderwaardig’
je dat toch niet volhouden, want Christus Reacties op deze vraag geven alternatieve
is wel meer dan de gemeente. Ik heb hier interpretaties om de vraagsteller te helpen
zo vreselijk veel moeite mee: het voelt zo aan een positieve beleving van het vrouw-
minderwaardig en vernederend. Ik las pas zijn:
ergens dat het lichaam geen eigen wil heeft Toch heeft een vrouw een andere posi-
maar dat alle beslissingen van het hoofd tie dan een man. Je kunt bijv. lezen dat de
komen, van de man dus. Nou ben ik een vrouw is geschapen als hulp van de man. Ik
vrouw maar ik heb beslist wél een eigen wil. hoorde eens dat hier hetzelfde woord hulp
Als ik toch alleen maar een willoos lichaam wordt gebruikt als in Psalm 146: Zalig hij
moet zijn, waarom heb ik dan een wil? Zo die in dit leven, Jakobs God ter hulpe heeft.
doet het alleen maar enorm pijn. Nu zal de Dus dat is helemaal niet negatief bedoeld!
theorie wel komen dat een man zijn eigen Zoals een man een vrouw tot hulp kan
vlees niet haat en daar dus rekening mee hebben, hebben wij allemaal Gods hulp
zal houden, (als het goed is) maar het feit nodig... Als een man misbruik maakt van
blijft dat in de twee-eenheid van man en zijn positie als hoofd door de vrouw als een
vrouw ook twee ‘willen’ zijn. De man gaat willoos iemand of slaafje te zien, dan is dat
dus beslissen welke van die twee ‘willen’ niet goed. Zo staat het niet in het huwelijks-
gaat gebeuren. Ik wil God gehoorzamen, formulier. Als je dat wel zo ervaart denk ik
maar ik voel me verschrikkelijk ongelukkig, dat het tijd is om hulp in te roepen van een
vernederd, opstandig en nog een heleboel dominee of hulpverlener!
negatiefs meer, met mijn positie. Ik heb al
honderdduizend keer aan God gevraagd Zuster, [… ik wil] je wijzen op het Oude
om berusting en gehoorzaamheid en in de Testament en de rol van vrouw. Jij bent het
praktijk gaat het allemaal wel redelijk maar hoofd van de familie! Zoals bij onze Joodse
het voelt zo fout, zo heel erg fout! Echt heel gemeenten staat de vrouw bovenaan voor
erg. Kan ik van dat negatieve gevoel afko- het doorgeven van de religie en de gebrui-
men, en zo ja hoe? (17373) ken!! Wees daar trots op!
Op het niveau van de psychologische repro- Al in verkeringstijd kan er een strijd plaats-
ductie van gender is er bij deze vrouw een vinden over wie het voor het zeggen heeft, zo
duidelijke spanning aanwezig. Ze ervaart de blijkt uit onderstaande vraag.
ambivalentie in tussen enerzijds de uitspraak Mijn vriend en ik hebben al enige tijd ver-
binnen haar sociale systeem dat de man niet kering. Ik wil nu en als we getrouwd zijn
méér is dan de vrouw en anderzijds de nor- een relatie waarin we allebei evenveel voor
mativiteit van de man als het hoofd van de het zeggen hebben. Mijn vriend is echter
vrouw. Voor deze normativiteit wordt een be- van mening dat het Bijbels is dat hij als man
roep gedaan op de religieuze symboliek van en hoofd van het gezin de leiding heeft en
Christus als hoofd van de kerk, zoals die ver- de eindverantwoordelijke is en dus meer
woord is door de apostel Paulus in zijn brief voor het zeggen heeft. Hij gaat hierin zover
aan de gemeente van Efeze, hoofdstuk 5 vers dat hij beweert dat hij de eindbeslissingen
22 en 23: ‘Vrouwen, wees uw eigen mannen neemt. Natuurlijk wilt hij wel rekening hou-
onderdanig, zoals aan de Heere, want de man den met mij en mijn mening, onder andere
is hoofd van de vrouw, zoals ook Christus uit liefde voor mij. Bijvoorbeeld: als we een
Hoofd van de gemeente is’. nieuwe auto kopen en we zitten daar niet
2013, nr. 4 ● Tijdschrift voor Genderstudies 11
Guest (guest)
IP: 168.119.246.47
On: Thu, 26 Jan 2023 02:12:49
Aart van Drie, Ruard Ganzevoort en Mark Spiering
mee op één lijn, dan kijkt hij naar wat het en andere bezittingen van de naaste. Met
beste is voor ons beiden en dan neemt hij andere woorden: de vrouw is eigenlijk een
(in plaats van samen) de beslissing (en na- bezit. Ik voel me net een ding. Nu is de tijd
tuurlijk houdt hij wel rekening met mij). Hij gelukkig wel anders, maar ik voel me toch
wijst naar argumenten uit het trouwformu- minderwaardig. Niet alleen door de plaats
lier waarin staat dat Abraham de heer van die de vrouw vroeger had, maar ook door-
Sara was. Ook zegt mijn vriend dat Paulus dat vrouwen nu als lustobject worden ge-
ook schrijft over nederige en onderdanige bruikt. Ik denk dat ik door dit alles mannen
vrouwen. Persoonlijk vind ik dit heel moei- eigenlijk maar zielige stumpers vind. Alles
lijk, want ik wil graag altijd dat de dingen draait bij hen om seksualiteit, daar hebben
op mijn manier gebeuren en nu moet ik dus ze hun geld en ziel en zaligheid vaak voor
onderdanig zijn. Ik vind het daarom fijner over. Het lijkt wel alsof ze nergens anders
om allebei evenveel voor het zeggen te heb- aan kunnen denken. Hoe kom ik van al die
ben in plaats van dat ik onderdanig moet negatieve gedachten af? Als de feiten anders
zijn en de man moet volgen. Heeft mijn waren zou dat wel kunnen, maar nu weet ik
vriend het echt bij het rechte eind in zijn er geen raad mee (15798).
visie of is dit iets voor vroegere jaren en tilt
hij er te zwaar aan? Hoe moet ik hier mee De vraagsteller ervaart de onderdrukking
omgaan? (14028) die uitgaat van bepaalde Bijbelteksten en
hoe deze in het normatieve reformatorische
Bovenstaande vraag laat duidelijk zien dat discours worden gepredikt. Daarbij voelt ze
een bepaald genderconcept gebaseerd is op zichzelf geobjectiveerd tot lustobject. Het is
een specifieke Bijbelinterpretatie. Deze in- opvallend hoe in de reacties op deze vraag ge-
terpretatie wordt in het trouwformulier het poogd wordt deze vrouw te laten zien dat ze
bruidspaar voorgehouden als de enig juiste juist waardevol is. Daarbij worden argumen-
manier om als man en vrouw samen te leven. ten gebruikt die in lijn zijn met de traditie.
De normativiteit van de traditionele gender- Enkele voorbeelden hiervan zijn:
concepten komen via doctrines, zoals hier Aan wie openbaarde de Heere Jezus Zich
geformuleerd in het gezaghebbende trouw- het allereerste na Zijn opstanding? Juist, aan
formulier, binnen het reformatorische soci- een vrouw! Zo belangrijk vindt Hij ons dus!
ale systeem tot expressie.
De volgende vraag is van een vrouw die Mijn verloskundige zei: als mannen kinde-
het beeld van de vrouw in de Bijbel als min- ren zouden moeten baren, kwam er in elk
derwaardig ervaart. gezin maar eentje. Vrouwen zijn zo sterk!
Eigenlijk heb ik een behoorlijk minderwaar- Oerkracht.
digheidscomplex door de manier waarop
er vaak over vrouwen wordt gepraat. Dat De vrouw werd als hulpe tegenover de man
is begonnen met de wijze waarop in de geschapen. Dat impliceert dus dat mannen
Bijbel over vrouwen wordt gesproken. Het zonder een vrouw incompleet zijn. Ik zie
draait allemaal om de man. Vrouwen moe- dat juist als iets moois, een afhankelijkheid
ten onderdanig zijn en een man mag rustig zonder dat je daarmee een vrouw degra-
een paar vrouwen nemen. […] En als er in deert tot bezit.
de wet staat: ‘Gij zult niet begeren,’ staat
de vrouw tussen de os en de ezel, het huis
12 Tijdschrift voor Genderstudies ● 2013, nr. 4
Guest (guest)
IP: 168.119.246.47
On: Thu, 26 Jan 2023 02:12:49
‘Het voelt zo minderwaardig’
Misschien kan ik je verder helpen omdat ik 465). In orthodox christelijke kringen wordt
inmiddels door de jaren heen erachter ben de man gezien als de priester van het ge-
gekomen dat God heel anders denkt over zin. Hij staat als het ware tussen God en de
vrouwen als jij. rest van het gezin en bidt vanuit die positie
Een voorbeeld: Vrouwen zijn het kroonju- hardop tot God. De vraagsteller ervaart de
weel van de schepping! spanning tussen dit genderconcept van zijn
traditie en zijn verlangen om samen met zijn
Zonder ons vrouwen was het niet af, er staat vrouw te bidden, zonder daarbij de traditio-
steeds geschreven dat ‘het goed was’ maar nele autoriteit van de Bijbel te ondergraven.
toen de vrouw geschapen was, bleek het op-
eens zeer goed te zijn, toen pas was het af! Discussie
Net als de vorige vraagsteller zijn er meer Het percentage van vragen over gender ten
vrouwen die vragen stellen over het seksu- aanzien van het totale aantal ingediende vra-
eel object zijn. De volgende vraag is van een gen op Refoweb schommelt tussen 2,8 pro-
vrouw die worstelt met het subject zijn in cent en 0,6 procent zonder dat er een duide-
haar seksuele relatie met haar man: lijke trend zichtbaar is. Bij 58 procent van de
Mag je als vrouw ook het initiatief nemen vragen waarin het thema gender aan de orde
tot gemeenschap, of mag alleen de man dit? komt, is de sekse van de vraagsteller onbe-
Ik zou mijn man wel eens willen verrassen, kend. Bij de vragen waarbij wel de sekse van
maar ik durf dat niet goed. Ik moet daarvoor de vraagsteller bekend is, is het merendeel
een enorme drempel overwinnen (4788). (36 procent) afkomstig van vrouwen. Slechts
6 procent van de vragen over gender werd in-
Hoewel de meerderheid van vragen over gen- gediend door een man. De vrouwen zochten
derconcepten afkomstig zijn van vrouwen, vooral hulp bij problemen rond de traditio-
zijn er ook mannen die in een vraag aan Re- nele en statische gendernormativiteit. Toch
foweb problemen met het traditionele refor- zijn er ook mannen die vragen stellen bij tra-
matorische genderconcept formuleren. Hier- ditionele reformatorische genderconcepten.
onder een vraag van een man. In vragen over gender zijn de vier niveaus
Ik ben inmiddels ruim vijf jaar gelukkig ge- die Scott (1986) aanhaalt voor de construc-
trouwd en opgegroeid met de gedachte dat tie van genderidentiteiten te herkennen. Als
je als man de priester bent van het gezin. eerste het gebruik van beelden en symboliek;
Mijn vrouw gaat nooit hardop voor in het binnen de reformatorische context gaat het
gebed. Toch zou ik het wel prettig vinden om religieuze symboliek, zoals Christus als
als zij dit zou doen. Anderzijds ben ik bang hoofd van de gemeente. Het tweede niveau
dat ik dan mijn taak als priester verwaar- komt tot uiting in de genderconcepten die
loos. Maar samen bidden betekent toch ook meestal in binaire opposities worden uit-
dat je samen de noden voor de Heere neer- gedrukt. In vragen op Refoweb over gender
legt? Mag zij dan ook niet het woord voeren worden deze concepten en hun oppositities
in het gebed tot God? Is hier een Bijbelse benoemd. Hieronder gaan we daar dieper op
grond voor? (15429) in. Bij het derde niveau worden in protocol-
len en maatschappelijke instituties de gen-
De taak van een priester is ‘middelaar tussen derconcepten vastgelegd, bijvoorbeeld het
God en het volk’ te zijn (Den Hertog, 2005, p. huwelijk en het daarbij behorende formulier.
2013, nr. 4 ● Tijdschrift voor Genderstudies 13
Guest (guest)
IP: 168.119.246.47
On: Thu, 26 Jan 2023 02:12:49
Aart van Drie, Ruard Ganzevoort en Mark Spiering
Op het vierde niveau is er het subject dat op het lichaam naar de ervaring van een vrouw
persoonlijke wijze zijn of haar genderidenti- die zich een lichamelijk lustobject voelt, blijkt
teit of vragen daarover verwoord. In alle vra- klein te kunnen zijn (15789).
gen komt de persoonlijke omgang met gen- Vanuit het dualisme wordt de man geasso-
derconcepten naar voren. cieerd met het geestelijke. Binnen de reforma-
Onderwerpen die aan bod komen, zijn torische kerken zijn bijvoorbeeld de kerkelijke
de positie van de vrouw ten opzichte van de ambten als predikant, ouderling en diaken,
man in het huwelijk en het dragen van spe- alleen toegankelijk voor mannen. Tegen de
cifiek vrouwelijke kleding. Opvallend zijn de verwachting in wordt er over de positie van
vragen waarin vrouwen aangeven dat ze het de vrouw in de kerk nauwelijks een vraag ge-
als vernederend ervaren als de man als hoofd steld. Slechts een van de 72 vragen ging hier-
van de vrouw functioneert. Zowel in de argu- over. In geen van de geanalyseerde vragen
mentatie voor het dragen van een hoedje of ging het over het vrouwenstandpunt van SGP.
mutsje tijdens de kerkdienst, het zelf beslis- Wellicht speelt bij beide thema’s een rol dat de
singen kunnen nemen en het initiatief tot vrouwen zich niet tegen de reformatorische
een vrijpartij, speelt het idee van de man als denkwereld afzetten. Het feit dat ze een vraag
hoofd van de vrouw een centrale rol. De man, stellen aan de deskundige van Refoweb laat
het hoofd, wordt daarbij geassocieerd met zien dat ze hulp zoeken in eigen kring. Ook
de geest, het hogere, en de vrouw met het li- hun agency moet vanuit hun eigen sociale
chaam, het lagere. Het hoofd beheerst het li- context geïnterpreteerd worden (Mahmood,
chaam. Het gaat hier om een waardepatroon 2005). Binnen het reformatorische gedachte-
dat als patriarchaal kan worden aangeduid. goed zoeken de vraagstellers antwoorden op
De mannen, meestal vaders, zijn het hoofd hun vragen en komen ze met redeneringen
van het gezin. In het patriarchale denken ver- die het hun moeilijk maakt hun eigen subjec-
deelt men de werkelijkheid in een ‘hoger’ deel tieve ervaringen binnen het normatieve re-
en in een ‘lager’ deel. Hier is sprake van binai- formatorische systeem te plaatsen. Een voor-
re opposities (Scott, 1986). De binaire oppo- beeld van een vraagsteller: ‘Ik las pas ergens
sities tussen mannelijk en vrouwelijk hebben dat het lichaam geen eigen wil heeft maar dat
impact op de genderconcepten. Binnen de alle beslissingen van het hoofd komen, van de
orthodox-christelijke context is dit dualisme man dus. Nou ben ik een vrouw maar ik heb
gebaseerd op de scheppingsorde en daarmee beslist wél een eigen wil’ (17373). Ook legt de
geordineerd door God (Burn & Busso, 2005). vraagsteller de vinger op een pijnlijke ambi-
Uit de analyse van de vragen uit Refoweb valentie in de genderconcepten: ‘Christus is
blijkt er een verband te zijn tussen de ver- het hoofd van de gemeente en de man het
schillende dualismes. Zoals het geestelijke hoofd van de vrouw. Er wordt gezegd dat de
boven het lichamelijke staat, zo staat de man man niet méér is dan de vrouw, maar als je
boven de vrouw en het mannelijke boven het het beeld doortrekt dan kun je dat toch niet
vrouwelijke. De man wordt hierin geassoci- volhouden, want Christus is wel meer dan de
eerd met het geestelijke en het is zijn taak gemeente’ (17373). Door dit te stellen toont ze
om als priester van het gezin te functioneren haar eigen subjectiviteit, haar agency. Toch
(McNamara, 1985) (15429) en hij is degene blijft zij met haar vraag binnen de reforma-
die de beslissingen neemt (14028). De vrouw torische geloofsbeleving. Ze bidt tot God om
wordt in verband gebracht met het lichaam. ‘berusting en gehoorzaamheid’. Hier ligt een
De stap van de associatie van de vrouw met bewuste geloofskeus aan ten grondslag, een
14 Tijdschrift voor Genderstudies ● 2013, nr. 4
Guest (guest)
IP: 168.119.246.47
On: Thu, 26 Jan 2023 02:12:49