Het Geriatrie formularium.: een praktische leidraad

580 Pages·2007·2.372 MB·Dutch

by  Dr. P. A. F. Jansen, Drs. J. R. van der Laan, Prof. Dr. J. M. G. A. Schols, Drs. C. van de Beek, Prof. dr. J. J. van Binsbergen, Drs. D. Bokkel ten Huinink, Mevr. dr. E. M. W. Eekhoff, Mevr. drs. Emmelot-Vonk, Dr. M. J. A. M. Franssen, Prof.dr. P. G. A. M. Froeling, Dr. R. M. M. Geijer, Dr. A. de Graeff, Dr. R. van der Griend, Mevr. prof. dr. ir. C. P. G. M. de Groot, Dr. H. G. L. M. Grundmeijer, Prof. dr. J. R. E. Haalboom, Mevr. dr. Y. F. Heijdra, Prof. dr. F. Hendrikse, Prof. dr. G. J. Hordijk, Drs. P. van Houten, Dr. P. A. F. Jansen, Dr. R. W. M. M. Jansen, Prof.dr. F. G. I. Jennekens, Mr. E. J. C. de Jong, Prof.dr. L. J. Kappelle, Prof.dr. D. L. Knook, Prof. dr. D. J. Lighthart, Prof.dr. P. T. A. M. Lips, Mever. prof.dr. E. M. H. Mathus-Vliegen, Dr. K. Miedema, Dr. J. C. L. Neyens, Prof.dr. M. G. M. Olde Rikkert, Dr. M. E. Ooms, Mever. dr. S. E. J. A. de Rooij, Dr. M. Smalbrugge, Mevr. dr. S. C. Teunissen, Dr. J. C. J. M. Veraart, Dr. H. J. J. Verhaar, Prof.dr. F. R. J. Verheij,

Het Geriatrie
Formularium 2e
editie
een praktische leidraad
De uitgave van Het Geriatrie Formularium2eeditie werd mede
mogelijk gemaakt door:
Menarini Farma Nederland BV
Het Geriatrie
Formularium 2e
editie
een praktische leidraad
onder redactie van
DR. P.A.F. JANSEN
DRS. J.R. VANDERLAAN
PROF. DR. J.M.G.A. SCHOLS
met medewerking van
DRS. C. VANDEBEEK, PROF. DR. J.J. VANBINSBERGEN, DRS. D.TENBOKKELHUININK,
DR. E.M.W. EEKHOFF, DRS. M.H. EMMELOT-VONK, DR. M.J.A.M. FRANSSEN,
PROF.DR.P.G.A.M. FROELING, DR. R.M.M. GEIJER, DR. A. DEGRAEFF,
DR. R. VANDERGRIEND, PROF. DR. IR. C.P.G.M. DEGROOT,
DR. H.G.L.M. GRUNDMEIJER, PROF. DR.J.R.E.HAALBOOM, DR. Y.F. HEIJDRA,
PROF. DR. F. HENDRIKSE, PROF. DR. G.J. HORDIJK, DRS. P. VANHOUTEN,
DR. P.A.F. JANSEN, DR. R.W.M.M. JANSEN, PROF. DR. F.G.I. JENNEKENS,
MR.E.J.C.DEJONG, PROF. DR. L.J. KAPPELLE, PROF.DR.D.L.KNOOK,
PROF. DR. G.J. LIGTHART, PROF. DR. P.T.A.M. LIPS,
PROF.DR. E.M.H. MATHUS-VLIEGEN, DR. K.MIEDEMA, DR. J.C.L. NEYENS,
PROF. DR. M.G.M. OLDERIKKERT, DR. M.E. OOMS, DR. S.E.J.A. DEROOIJ,
PROF. DR. J.M.G.A. SCHOLS, DR. M. SMALBRUGGE, DR. S.C. TEUNISSEN,
DR. J.C.J.M. VERAART, DR.H.J.J. VERHAAR, PROF. DR. F.R.J. VERHEY,
PROF. DR. M.E. VIERHOUT, DR. C.A.B. WEBERS, DR. A.J.M. VANWIJCK,
PROF. DR. E.CH. WOLTERS
© 2007 Bohn Stafleu van Loghum, Houten
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opge-
slagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of
op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig
andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Voorzover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel
16b Auteurswet 1912 j°het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij Besluit
van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor
wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht
(Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze
uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet
1912) dient men zich tot de uitgever te wenden.
Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een zo betrouwbaar
mogelijke uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden
voor onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen.
ISBN 978 90 313 5003 2
ISSN 1386-6168
NUR 870/871
Bohn Stafleu van Loghum
Het Spoor 2
Postbus 246,
3990 GA Houten
www.bsl.nl
REDACTEUREN
DR. P.A.F. JANSEN
internist-klinisch geriater, klinisch farmacoloog,
Universitair Medisch Centrum Utrecht
DRS. J.R. VANDERLAAN
huisarts, Utrecht
PROF.DR. J.M.G.A. SCHOLS
verpleeghuisarts, Vivre zorggroep Maastricht, hoogleraar Verpleeghuis-
geneeskunde, Universiteit Maastricht, hoogleraar Chronische Zorg,
Universiteit van Tilburg
MEDEWERKERS
DRS. C. VANDEBEEK
uroloog, Academisch Ziekenhuis Maastricht
PROF.DR. J.J. VANBINSBERGEN
huisarts te Brielle, afdeling Huisartsgeneeskunde, Universitair Medisch
Centrum St Radboud, Nijmegen
DRS. D. TENBOKKELHUININK
internist-oncoloog, Diakonessenhuis, Utrecht
MEVR. DR. E.M.W. EEKHOFF
internist, Vrije Universiteit Medisch Centrum, Amsterdam
MEVR. DRS. EMMELOT-VONK
klinisch geriater, Universitair Medisch Centrum Utrecht
DR. M.J.A.M. FRANSSEN
reumatoloog, Sint Maartenskliniek, Nijmegen
PROF.DR. P.G.A.M. FROELING
verpleeghuisarts, Nijmegen; emeritus hoogleraar Verpleeghuisgeneeskunde
6 REDACTEURENENMEDEWERKERS
Dr. R.M.M. Geijer
huisarts, stafmedewerker Nederlands Huisartsen Genootschap, Utrecht
DR. A. DEGRAEFF
internist-oncoloog, Universitair Medisch Centrum Utrecht
DR. R. VANDERGRIEND
internist-hematoloog, Diakonessenhuis, Utrecht
MEVR. PROF.DR.IR. C.P.G.M. DEGROOT
hoogleraar voedingsfysiologie, Wageningen Universiteit
DR. H.G.L.M. GRUNDMEIJER
huisarts, Diemen
PROF.DR. J.R.E. HAALBOOM
internist, Universitair Medisch Centrum Utrecht
MEVR. DR. Y.F. HEIJDRA
longarts, Universitair Medisch Centrum St Radboud, Nijmegen
PROF.DR. F. HENDRIKSE
oogarts, Academisch Ziekenhuis Maastricht
PROF.DR. G.J. HORDIJK
KNO-arts, Universitair Medisch Centrum Utrecht
DRS. P. VANHOUTEN
verpleeghuisarts, Zorgbalansgroep Haarlem
DR. P.A.F. JANSEN
internist-klinisch geriater, klinisch farmacoloog, Universitair Medisch
Centrum Utrecht
DR. R.W.M.M. JANSEN
klinisch geriater, Meander Medisch Centrum, Amersfoort
PROF.DR. F.G.I. JENNEKENS
emeritus hoogleraar neurologie, Universiteit Utrecht
REDACTEURENENMEDEWERKERS 7
MR. E.J.C.DEJONG
advocaat, Kramer Bijkerk & Steenberghe advocaten, Utrecht
PROF.DR. L.J. KAPPELLE
neuroloog, Universitair Medisch Centrum Utrecht
PROF.DR. D.L. KNOOK
emeritus hoogleraar gerontologie, Leids Universitair Medisch Centrum
PROF.DR. G.J. LIGHTHART
klinisch geriater, Leiden
PROF.DR. P.T.A.M. LIPS
hoogleraar endocrinologie, Vrije Universiteit Medisch Centrum, Amsterdam
MEVR. PROF.DR. E.M.H. MATHUS-VLIEGEN
maag-darm-leverarts, bijzonder hoogleraar klinische voeding, Academisch
Medisch Centrum, Universiteit van Amsterdam
DR. K. MIEDEMA
klinisch chemicus, Isala Klinieken, Weezenlanden, Zwolle
DR. J.C.L. NEYENS
geriatrisch fysiotherapeut, Universitair Medisch Centrum, Maastricht
PROF.DR. M.G.M. OLDERIKKERT
klinisch geriater, Universitair Medisch Centrum St. Radboud, Nijmegen
DR. M.E. OOMS
arts-epidemioloog, EMGO-Instituut, Vrije Universiteit Medisch Centrum,
Amsterdam
MEVR. DR. S.E.J.A. DEROOIJ
internist, Academisch Medisch Centrum, Amsterdam
DR. M. SMALBRUGGE
verpleeghuisarts, Vrije Universiteit Medisch Centrum, Amsterdam
8 REDACTEURENENMEDEWERKERS
MEVR. DR. S.C. TEUNISSEN
clusterhoofd zorg Medische Oncologie en Hematologie Universitair
Medisch Centrum Utrecht
DR. J.C.J.M. VERAART
dermatoloog, Academisch Ziekenhuis, Maastricht
DR. H.J.J. VERHAAR
internist-klinisch geriater, Universitair Medisch Centrum Utrecht
PROF.DR. F.R.J. VERHEIJ
hoogleraar Psychiatrie en Neuropsychologie, Universiteit van Maastricht
PROF.DR. M.E. VIERHOUT
gynaecoloog, Universitair Medisch Centrum St Radboud, Nijmegen
DR. C.A.B. WEBERS
oogarts, Academisch Ziekenhuis Maastricht
DR. A.J.M. VANWIJCK
anesthesioloog, Universitair Medisch Centrum Utrecht
PROF.DR. E.CH. WOLTERS
neuroloog, Vrije Universiteit Medisch Centrum, Amsterdam
Voorwoord redactie
Veruit de meeste artsen krijgen in hun praktijk met oude patiënten
te maken. Bij deze patiënten verschillen de ziektepresentatie en
verschijnselen nogal eens van wat men in de studie geneeskunde
over de patiënt in het algemeen heeft geleerd. Naarmate een
patiënt ouder wordt, moet de arts veelal de diagnostiek en de
behandeling, waaronder de farmacotherapie, aanpassen aan de
met de leeftijd veranderende lichamelijke en psychische factoren.
Het Geriatrie Formularium biedt een algemeen overzicht van de ver-
anderingen die optreden bij het ouder worden en behandelt de
problematiek van de geriatrische patiënt. Het besteedt aandacht
aan de door leeftijd gewijzigde ziektepresentatie, de aanpak door
de arts van lichamelijk onderzoek en aanvullende diagnostiek,
waaronder met de leeftijd veranderende referentiewaarden, en
ethische, sociale en juridische aspecten. Van de belangrijkste aan-
doeningen bij ouderen worden epidemiologie, symptomatologie,
diagnostiek en behandeling beschreven. Deze aspecten worden
waar zinvol vergeleken met die bij jongvolwassenen.
Het hoofdstuk over farmacotherapie geeft algemene richtlijnen
voor het voorschrijven van geneesmiddelen aan oude patiënten.
De therapieschema’s bieden dosisadviezen en geven aan of een
dosisaanpassing zinvol is (zie de toelichting). Multipele pathologie
in combinatie met polyfarmacie vormt bij ouderen meer regel dan
uitzondering. Om deze reden worden bij elk product de mogelijk
klinisch relevante interacties vermeld. Voor bijwerkingen van
geneesmiddelen, bij ouderen veel voorkomend, wordt de lezer
verwezen naar de gebruikelijke handboeken, zoals het Farmacothe-
rapeutisch Kompas.
Behandelingen blijven wel eens achterwege omdat de arts de
klachten en bevindingen ten onrechte aan de leeftijd van de
patiënt toeschrijft. Niet zelden vragen behandeling en beleid dan
ook om doelgerichte keuzes.
Dit Formularium is bedoeld als praktische handleiding, niet ter
vervanging van leerboeken of naslagwerken, en beschrijft zeker
niet alle mogelijkheden. Het geeft de behandelkeuzes van de
auteurs bij de desbetreffende aandoeningen weer. Voor alles wil
10 VOORWOORDREDACTIE
het de lezer inzicht bieden in de veranderingen van ziektepresen-
tatie, diagnostiek en behandeling, die bij oudere patiënten relevant
zijn. Het Geriatrie Formularium richt zich in de eerste plaats op huis-
artsen, klinisch geriaters, internisten ouderengeneeskunde, oude-
renpsychiaters, sociaal geriaters en verpleeghuisartsen. Alle artsen
die oude patiënten in hun praktijk hebben, kunnen er echter hun
voordeel mee doen.
De redactie houdt zich aanbevolen voor op- en aanmerkingen die
de bruikbaarheid van Het Geriatrie Formularium ten goede kunnen
komen.
De samenstelling van de redactie is gewijzigd. Prof.dr. P. Froeling
en prof.dr. T. Voorn zijn in verband met hun emeritaat teruggetre-
den. In hun plaats zijn respectievelijk prof.dr. J.M.G.A. Schols, ver-
pleeghuisarts, en drs. J.R. van der Laan, huisarts, aangetreden. In
deze tweede editie zijn alle hoofdstukken aan de actualiteit aange-
past. De hoofdstukken palliatieve zorg en ethiek (bij het hoofdstuk
De oudere patiënt en het recht) zijn toegevoegd.
De redactie