Het gebruik van de afzonderingskamer in het kader van een psychiatrische behandeling bekeken ...

162 Pages·2013·1.44 MB·Dutch

FACULTEIT
RECHTSGELEERDHEID

Het gebruik van de afzonderingskamer in het
kader van een psychiatrische behandeling
bekeken vanuit het perspectief van de patiënt

Masterproef neergelegd tot het behalen van
de graad van Master in de Criminologische Wetenschappen
door (00702200) Buyse Aurélie

Academiejaar 2012-2013

Promotor : Commissarissen :
Decorte Tom Audenaert Kurt
Balthazar Tom
Verklaring inzake toegankelijkheid van de
masterproef Criminologische Wetenschappen

Ondergetekende,

Buyse Aurélie (00702200)

geeft hierbij aan derden,

zijnde andere personen dan de promotor (en eventuele co-promotor), de commissarissen of leden
van de examencommissie van de Master in de Criminologische Wetenschappen,

[de toelating] [geen toelating]

om deze masterproef in te zien, deze geheel of gedeeltelijk te kopiëren of er, indien beschikbaar, een
elektronische kopie van te bekomen, waarbij deze derden er uiteraard slechts zullen kunnen naar
verwijzen of uit citeren mits zij correct en volledig de bron vermelden.

Deze verklaring wordt in zoveel exemplaren opgemaakt als het aantal exemplaren waarin de
masterproef moet worden ingediend, en dient in elk van die exemplaren onmiddellijk na het titelblad
te worden ingebonden.

Datum: 15 mei 2013

Handtekening:
Woord vooraf
WOORD VOORAF

Deze masterproef kwam tot stand in het kader van mijn opleiding Criminologische
Wetenschappen. Alvorens deze masterproef in te leiden, wil ik graag enkele personen
bedanken die een bijdrage aan dit werk geleverd hebben.
In eerste instantie wil ik mijn stageplaats AZ Groeninge te Kortrijk bedanken waar ik met het
concept van afzondering in aanraking ben gekomen en ik in de keuze naar dit onderwerp
mijn eerste stappen heb gezet. Een speciale dank gaat naar Dr. Seghers en Dr. Titeca die mij
vakkundig in de wereld van de psychiatrie en de problematiek van de afzondering begeleid
hebben.
Verder zeg ik dank aan Dhr. Bart Thomas, gespecialiseerd in afzondering, voor zijn deskundig
advies en voor de relevante literatuur die hij mij aangereikt heeft en die mij aanzienlijk
vooruit geholpen hebben.
Eveneens wil ik graag mijn dank betuigen aan mijn promotor Prof. Dr. Tom Decorte voor zijn
opbouwende feedback. Daarnaast wens ik ook de commissarissen Prof. Dr. Kurt Audenaert
en Prof. Dr. Tom Balthazar te danken voor hun bereidheid om deze masterproef te lezen.
Ten laatste wil ik graag mijn ouders, grootouders en groottante bedanken, voor hun goede
raad, tijd en ondersteuning die zij mij boden tijdens mijn opleiding. In het bijzonder zou ik
ook heel graag mijn vriend Bram bedanken voor de morele steun tijdens deze drukke
periode.
Inhoudsopgave

INHOUDSOPGAVE
Inleiding ...................................................................................................................................... 1
Hoofdstuk 1: De afzondering ..................................................................................................... 7
1.1 Inleiding ....................................................................................................................... 7
1.2 Vrijheidsbeperkende maatregelen .............................................................................. 9
1.3 Het wettelijk kader .................................................................................................... 16
1.3.1 Het nationaal wettelijk kader voor vrijheidsbeperkende maatregelen ................ 16
1.3.2 Het nationaal wettelijk kader voor vrijheidsberoving ........................................... 21
1.3.3 Het internationaal wettelijk kader voor vrijheidsbeperkende maatregelen ......... 22
1.4 De verantwoordelijkheid van de beslissing tot afzondering ..................................... 28
1.5 De kenmerken van de afzonderingskamer ................................................................ 29
1.6 De redenen om in afzondering geplaatst te worden ................................................ 32
1.7 Andere factoren die meespelen in de beslissing tot afzondering ............................. 35
1.7.1 Persoonlijke kenmerken van de patiënt ................................................................ 36
1.7.2 Het team ................................................................................................................ 37
1.7.3 De omgeving van de gezondheidszorg .................................................................. 40
1.7.4 Een model van agressie op psychiatrische afdelingen .......................................... 43
1.8 De ethische aspecten ................................................................................................. 45
1.9 Preventieve maatregelen, opvolging en alternatieven om afzondering te voorkomen
of te beperken ....................................................................................................................... 49
1.9.1 Preventieve maatregelen en opvolging om afzondering te voorkomen of te
beperken ............................................................................................................................ 49
i
Inhoudsopgave

1.9.2 Alternatieve methodes om afzondering te voorkomen of te beperken ............... 52
1.10 Conclusie .................................................................................................................... 56
Hoofdstuk 2: De verschillende perspectieven op afzondering ................................................ 59
2.1 Inleiding ..................................................................................................................... 59
2.2 Belevingsperspectief van de verpleegkundige .......................................................... 59
2.3 Belevingsperspectief van de patiënt ......................................................................... 63
2.3.1 De emotionele gevolgen van afzondering ............................................................. 63
2.3.2 Sensorische deprivatie ........................................................................................... 68
2.3.3 Het gedrag en de coping strategieën van de patiënt tijdens afzondering ............ 70
2.3.4 Suggesties van de patiënten .................................................................................. 71
2.3.5 De perceptie van patiënten die niet in afzondering verbleven ............................. 73
2.3.6 Het instrument om de perceptie van de patiënt te onderzoeken ........................ 74
2.4 Een vergelijking tussen de perceptie van de patiënten en de perceptie van de
verpleegkundigen.................................................................................................................. 76
2.5 Conclusie .................................................................................................................... 77
Hoofdstuk 3: Opzet van het eigen verkennend onderzoek ..................................................... 79
3.1 Inleiding ..................................................................................................................... 79
3.2 Het projectkader ........................................................................................................ 81
3.3 De onderzoeksvraag .................................................................................................. 83
3.4 De zoektocht naar het juiste onderzoeksinstrument: van gestandaardiseerde
vragenlijst naar een semi-gestructueerd interview .............................................................. 84
3.5 De ethische aspecten ................................................................................................. 92
3.6 De onderzoekspopulatie ............................................................................................ 93
ii
Inhoudsopgave

3.7 De analyse van de resultaten .................................................................................... 98
3.8 Conclusie .................................................................................................................... 98
Hoofdstuk 4: De resultaten van het onderzoek ..................................................................... 101
4.1 Inleiding ......................................................................................................................... 101
4.2 De bespreking van de resultaten ............................................................................. 101
4.2.1 Thema 1: het gebruik van afzondering als maatregel ...................................... 102
4.2.2 Thema 2: de emotionele impact van afzondering ........................................... 105
4.2.3 Thema 3: het behouden van controle door de patiënt ................................... 108
4.2.4 Thema 4: de interactie tussen verpleegkundigen en de patiënt ..................... 109
4.2.5 Thema 5: de afzonderingskamer ...................................................................... 110
4.2.6 Informatie uit de registratieformulieren van afzondering .................................. 112
4.3 De beperkingen van het onderzoek ........................................................................ 117
4.4 Conclusie uit het verkennend onderzoek ................................................................ 124
Hoofdstuk 5: Conclusie .......................................................................................................... 128
Bibliografie ................................................................................................................................. A
Bijlagen ........................................................................................................................................ I
1. De vragenlijst .................................................................................................................... I
2. Formulier geïnformeerde toestemming ........................................................................ III

iii
Inleiding

INLEIDING

De psychiatrie houdt zich bezig met preventie, wetenschappelijk onderzoek, diagnostiek en
behandeling van psychische ziektebeelden. De criminologie bestudeert de gedragingen van
de mens in een conflictsituatie, zowel als individu, als in een groep en in de hele
samenleving. Hoe beide wetenschappen interageren ter behandeling van bijzondere
probleempatiënten alsook de impact van deze of gene therapie op de patiënt zelf in extreme
omstandigheden lijkt mij een interessant onderwerp en vraagt derhalve naar een
breedvoerig onderzoek.
Het grote raakvlak tussen de domeinen ‘psychiatrie’ en ‘criminologische wetenschappen’ is
dat beiden met afwijkend gedrag geconfronteerd worden. Vanwege mijn interesse voor
personen die deviant gedrag vertonen en hun mogelijke behandeling heb ik beslist om stage
te lopen in de psychiatrie. Tijdens deze stage had ik verscheidene gesprekken met
psychiaters en psychiatrische verpleegkundigen betreffende het gebruik van de
afzonderingskamer en de opvolging van deze patiënten na het beëindigen van deze
afzonderingsmaatregel.
De afzondering is een nog altijd frequent toegepaste maatregel en houdt in dat de patiënt
en/of zijn omgeving door het tijdelijk onderbrengen van de patiënt in een gesloten
afzonderingskamer wordt beschermd. Deze maatregel heeft als doel het voorkomen dat
hij/zij zichzelf of anderen lichamelijk letsel zou toebrengen. De afzondering moet bijdragen
tot het bewaken van de fysieke en psychische integriteit van de patiënt.1
Na een eerste ervaring met afzondering op de Eenheid voor Psychiatrische Spoedinterventie
van het AZ Groeninge heb ik beslist om rond dit onderwerp te werken. Ik focus mij hierbij
vooral op de consequenties op emotioneel vlak voor de patiënten zelf. Het is voor
psychiaters belangrijk om te weten wat een persoon voelt op het moment van afzondering
en hoe die gemoedstoestand evolueert. Daarnaast ben ik eveneens geïnteresseerd in de
opvolging van de post-afzonderingsperiode.

1 B. THOMAS, “Vrijheidsbeperkende maatregelen: afzondering, fixatie, en andere (dwang)maatregelen in de
geestelijke gezondheidszorg en andere sectoren” in X, Handboek werken met patiënten – specifieke thema’s,
Brussel, Politeia, 2010, losbl., 3.
1
Inleiding

Omtrent het afzonderingsgebeuren heerst een klimaat van dubbelzinnigheid: patiënten die
vrijwillig een psychiatrische behandeling volgen, kunnen toch, zonder enige vorm van
inspraakmogelijkheid, gedwongen worden tot afzondering. De gedwongen opname is een
gevoelig en controversieel onderwerp. Vrijheid en veiligheid behoren immers tot de
fundamentele rechten van de mens.2 Het uitoefenen van vrijheidsbeperking en dwang lijkt
daarmee in tegenspraak te zijn. Nochtans houdt een correcte toepassing van de Wet van 26
juni 1990 betreffende de bescherming van de persoon van de geesteszieke in dat iemand die
een gevaar voor zichzelf of anderen betekent, bij gebrek aan een alternatieve oplossing, de
bescherming moeten ontvangen die hij of zij nodig heeft.3 Deze wet maakt een onderscheid
tussen een procedure tot gedwongen opname en een spoedprocedure. De procedure tot
gedwongen opname wordt in het eerste hoofdstuk besproken. Bij de spoedprocedure wordt
de vrijheidsberovende maatregel afgedwongen door een beslissing van de Procureur des
Konings.4 Door deze beslissing wordt tegemoet gekomen aan twee doelstellingen, enerzijds
het creëren van veiligheid voor de maatschappij en anderzijds het aanbieden van
hulpverlening aan de patiënt voor zover dit mogelijk is. Oorspronkelijk was de
spoedprocedure als een uitzondering op de regel bedoeld, in de praktijk blijkt ze echter de
meest gebruikelijke procedure te zijn.
Thema’s als psychiatrie en de afzonderingskamer zitten nog altijd in de taboesfeer. De
reportage van Panorama van februari 2013 ‘De gestoorde procedure’ heeft echter bij het
publiek voor een ommezwaai gezorgd.5 De reportage ging over Jonathan Jacob die op 6
januari 2010 in een cel van de lokale politie in Mortsel ten gevolge van politiegeweld
overleed. Men had geprobeerd om Jonathan Jacob te laten colloqueren, dit is een
gedwongen opname, maar het psychiatrisch centrum Broeders Alexianen in Boechout
weigerde de man op te nemen. Hij zou te agressief geweest zijn. Daarom gaf het parket het
bevel om Jonathan ‘plat te spuiten’. Toen het BBT tussenkwam, liep het fataal af voor
Jonathan. De raadkamer verwees de directeur en een psychiater van de instelling en één
politieman naar de correctionele rechter. Het publiek was gechoqueerd door deze zaak en in

2 Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens en Fundamentele Vrijheden van 4 november 1950, BS. 19
augustus 1955.
3 Wet 26 juni 1990 betreffende de bescherming van de persoon van de geesteszieke, BS. 27 juli 1990, 14.806.
4 Art. 9 wet 26 juni 1990 betreffende de bescherming van de persoon van de geesteszieke, BS. 27 juli 1990,
14.806.
5 Http://www.canvas.be/programmas/panorama/server1-4f4f0310%3A13bae8811da%3A-3cfb#panel-epi.
2
Inleiding

de media werd de schuldvraag alsmaar dwingender gesteld. Het onderwerp van mijn thesis
is dus een hot issue. Wat gaat er om in mensen, zoals Jonathan Jacob, die tegen hun wil of
zonder voorbereiding geïsoleerd worden?
Een belangrijke vraag hierbij is of afzondering als een vorm van hulpverlening of als sanctie
wordt gezien. Binnen deze masterproef zoeken we een antwoord aan de hand van
interviews met psychiatrische patiënten die deze maatregel aan de lijve ondervonden.
Het eerste hoofdstuk bespreekt de bepalende factoren in de beslissing tot afzondering.
Daarna komen de ethische aspecten, de verantwoordelijkheid van de beslissing tot
afzondering en de uitvoering ervan aan bod. Momenteel pleiten meer en meer auteurs voor
een vermindering van de toepassing van afzondering in een psychiatrische omgeving en voor
het gebruik van alternatieven.6 Opmerkelijk is dat de perceptie van afzondering vanuit het
perspectief van de verpleegkundigen anders is dan die van de patiënt. Dit facet behandelen
we in hoofdstuk twee.
Hoofdstuk drie behandelt het onderzoek naar de persoonlijke beleving van de patiënt. In de
psychiatrische afdeling van het AZ Groeninge te Kortrijk heb ik geprobeerd een beeld te
krijgen van de beleving en de impact die afzondering op patiënten heeft. Deze psychiatrische
afdeling beschikt over twee afzonderingskamers.
Bij de beleving van afzondering moeten we rekening houden met het feit dat elke mens
uniek is. Een gevolg hiervan is dat we niet één samenhangende zienswijze krijgen, maar dat
we verschillen zullen zien bij de beleving van elke patiënt. De visie van de patiënt verandert
ook doorheen de fasen van het afzonderen: vóór de afzondering, bij de acute afzondering,
tijdens het verblijf in de afzonderingskamer en na de afzondering.
Door een semi-gestructureerd interview af te nemen bij psychiatrische patiënten, pogen we
in hoofdstuk vier dan ook de centrale onderzoeksvraag te beantwoorden: ‘Hoe wordt het
gebruik van de afzonderingskamer, in het kader van een psychiatrische behandeling, ervaren

6 E. AHERN, E. BERNHEIM, A. DUMAIS, C. LARUE en M.-P. MAILHOT, “Factors influencing decisions on seclusion and
restraint”, Journal of Psychiatric and Mental Health Nursing 2009, afl. 16, 443.; S. ELSOM, C. GASKIN en B.
HAPPELL, “Interventions for reducing the use of seclusion in psychiatric facilities. Review of the literature.”,
British Journal of Psychiatry 2007, afl. 191, 298-303. en Learning from each other. Success stories and ideas
for reducing restraint/seclusion in behavioral health, American Psychiatric Association, American Psychiatric
Nurses Association en National Association of Psychiatric Health Systems, 2003, 42 p.
3
Inleiding

vanuit het perspectief van de patiënt?’. De patiënten worden minimaal vierentwintig uur na
de afzondering bevraagd om een inzicht in hun houding ten opzichte van de afzondering te
krijgen. De resultaten van het onderzoek worden dan in hoofdstuk vier van deze thesis
besproken.
Ik heb ervoor gekozen om het empirisch onderzoek van patiënten in afzondering op de
Eenheid voor Psychiatrische Spoedinterventie te beperken tot de periode van 1 maart 2013
tot en met 30 april 2013. Belangrijk om te vermelden is dat het onderzoek gebeurde met
toestemming van het Ethisch Comité van het AZ Groeninge.
In België is nog geen onderzoek gedaan naar deze complexe materie, daarom is dit
verkennend onderzoek gebaseerd op reeds uitgevoerde onderzoeken uit het buitenland.7 Er
is ook weinig Belgische literatuur over het onderwerp te vinden. Aangezien er veel
internationaal onderzoek verricht wordt naar de afzondering, was mijn literatuurstudie
overwegend anderstalig. De meeste bronnen zijn artikels uit tijdschriften die via de
bibliotheek van Universiteit Gent werden geraadpleegd. Hierbij werden volgende
trefwoorden gebruikt: ‘seclusion’, ‘restraint’, ‘seclusion and restraint’, ‘isolation’, ‘coercion’,
‘coercive’, ‘attitudes of patients’ en ‘perceptions of patients’. De bestaande literatuur over
de afzonderingsmaatregel levert voor diverse delen van het onderzoek relevante en zelfs
noodzakelijke informatie op. Daarom werd het interview opgesteld op basis van gegevens
uit verschillende buitenlandse onderzoeken, aangevuld met specifieke vragen met
betrekking tot de onderzoeksvraag.8 De inhoud en structuur van het interview werden door
Dr. Serghers, Dr. Titeca en Dhr. Thomas kwalitatief beoordeeld.

7 M. CLEARY en J. HORSFALL, “Patient concerns about seclusion: developing a leaflet”, Issues in Mental Health
Nursing 2003, 578-579.; T. HOEKSTRA, M. JANSEN en H. LENDEMEIJER, “Seclusion: the inside story”, Journal of
Psychiatric and Mental Health Nursing 2004, afl. 11, 277-281.; D. HOLMES, S. KENNEDY en A. PERRON, “The
mentally ill and social exclusion: a critical examination of the use of seclusion from the patient’s perspective”,
Issues in Mental Health Nursing 2004, 559-578. en T. MEEHAN, C. VERMEER en C. WINDSOR, “Patients’
perceptions of seclusion: a qualitative investigation”, Journal of Advanced Nursing 2000, afl. 31, 370-377.
8 J. BERGK, E. FLAMMER en T. STEINERT, “Coercion Experience Scale (CES) – validation of a questionnaire on
coercive measures”, BMC Psychiatry 2010, afl. 10, nr. 5, 10 p.; A. KESKI-VALKAMA, The use of seclusion and
mechanical restraint in psychiatry, Vaasa, Multiprint Oy, 2010, 74 p.; H. NIJMAN, J.J. STOLKER en P.-H.
ZWANIKKEN, “Are patients’ views on seclusion associated with lack of privacy in the ward?”, Archives of
Psychiatric Nursing 2006, afl. 20, 282-287. en H. NIJMAN, J.J. STOLKER en P.-H. ZWANIKKEN, “Separatie: een
noodzakelijk kwaad?”, Maandblad Geestelijke volksgezondheid 2004, afl. 3, 193-204.
4