Het festijn van tachtig

185 Pages·2008·3.46 MB·Dutch

Het festijn van tachtig
De vervulling van heel groote dingen scheen nabij
Enno Endt
bron
EnnoEndt,Hetfestijnvantachtig.Devervullingvanheelgrootedingenscheennabij.Nijgh&Van
Ditmar.Amsterdam1990
Zievoorverantwoording:https://www.dbnl.org/tekst/endt001fest01_01/colofon.php
Letop:boekenentijdschriftjaargangendiekorterdan140jaargeledenverschenenzijn,kunnen
auteursrechtelijkbeschermdzijn.Welkevormenvangebruikzijntoegestaanvoorditwerkofdelen
ervan,leesjeindegebruiksvoorwaarden.
7
...maareenmaalleekhaardoel
Eeneffenduinvijver,eenvogelpoel,
Die'nzomerdagnietsdoetdanspiegelen
-------------
--Daarstondzenuendronk,
Delippenin'tholhandje-'twaterwonk
Metdewenkbrauwenwaardedruppelviel,
In'tlichtgroengras;nauwsluitendomdehiel
Perstehetwaterop,'twerdstillerweer
Enheelstil,toensloegzedeoogenneer
Enzagzichzelve.Eneenblijdeschrik
Versteldehaar,hetwerdeenoogenblik
Waarinzenietdacht,volvanzoetgevoel
Vandartelheidenovermoed-enkoel
Lagnogdewel-schromenddeedzeeenstap
Enzaghaareigenblozen,vooreenlap
Weerspiegelendblauwalseenroodrobijn
Ophofgewaad.Datwasvoor'toogfestijn
Omnaartezien...
UitdeeerstezangvanGortersMei
EnnoEndt,Hetfestijnvantachtig
8
Jac.vanLooynodigtKarelAlberdingkThijmperbriefkaartuit;‘DemanhierbovenisJongHolland’
(1884)
EnnoEndt,Hetfestijnvantachtig
9
Hoofdstuk I
Het begin
Gemeenschappelijk verzet
‘DaarsteektdeNieuweGidsvanwal.Paapaan'troer.Kloospeinzendopdeplecht.
Albertindemast.“En'tlosgedonderdschotwenschtheilaan'tvaderland!”’p.9-1
ZObegonhet.Zowerdhetbeginonderwoordengebrachtopeenbriefkaart.Die
werdop8juli1885geschrevendoorFrederikvanEeden.Hijvermelddedaarbijniet
zichzèlf,hoewelhijtochalskapiteinfungeerdeopditdenkbeeldigschip.Hijnamelijk
wasdevoorzitterinderedactievanhetzojuistopgerichteliterairetijdschrift.Met
heteerstenummer,datop1oktobervandatzelfdejaar1885uitkwam,zoudit
tijdschriftzijnrechtvanbestaanproberentebewijzen,naasthetalvijftigjaaroude,
gerenommeerdebladvanintellectuelestanding,datDeGidsheette,endatnu,alleen
aldoordenaamvanhetnieuwetijdschrift,totoudeGidswerdbestempeld.
En'twarenjongelieden,dieonderdezeprovocerendevlaguitvoeren,-allen
geborentussen1855en1865.WillemPaap,‘aan'troer’,wasdepenningmeester-
kortstondig,zoalsblijkenzou-,en(zoalsjuistgeblekenwàs)demanvanpraktische
organisatie:hijhadeenuitgeverbereidgevonden.Deredactiesecretaris,Willem
Kloos,keekopdeplecht‘insBlauehinein’,-toonbeeldvanderomantischedichter,
diehijwas.EnVerwey,hieralsdejongste(ampertwintig)nogbijzijnvoor-
EnnoEndt,Hetfestijnvantachtig
10
naamgenoemd,enopdeuitkijkindemastgeplaatst,zouinderdaadinzijnessays
zowelgaanterugzienophetliterairverleden,alsooktoekomstigeontwikkelingen
voorzien.
VanEedenlaatonstochookietsvanzichzelfzien.‘En'tlosgedonderdschot...’
-meerdandeanderenheefthijgenoegeninzo'noudvaderlandscitaat.Hijheeft
smaakvoordiegezelligenegentiende-eeuwsedichtromantiek,waarbijdegegoede
burgergraagderugrechtte,bijvoorbeeldbijhetonthullenvanmonumentenvoor
vroegeregrootheidenheldendom.
Erwastrouwensnogeenvijfderedactielid.FrancvanderGoeswasdocentaan
deooknogjongeToneelschool;ènzakenman,metvooreenmanvandeBeurszeer
progressievepolitiekedenkbeelden.Ookmetenkeledurerelatiesindegeldwereld.
Diezoudenvoordefinancieringvanhettijdschriftvanbelangworden.
Behalvedezestafvanvijfredactieledenwarenerdemedewerkers,ende
sympathisantenmetdeonderneming.Diebehoordenvaakalenigejarentotde
vrienden-enkennissenkring:deschildersWillemWitsen,JanVeth(aanwieVan
Eedensbriefkaartjegerichtwas)enJacobusvanLooy;uittoonaangevendefamilies
vandekatholiekeemancipatie:KarelAlberdingkThijm,zichweldraingeschrifte
slechtsLodewijkvanDeysselnoemend,FrançoisErensenAlphonsDiepenbrock;
deHaagseFransNetscher,dieeerstomzijnvroeg-naturalistischprozagraaggedoogd,
maarlatertochbuitendedeurgehoudenwerd;dewatkleurlozescheikundigemet
filosofischeaspiratiesCharles(indewandeling:Chap)vanDeventer;enAegidius
Timmerman,diebevriendwasgeweestmetdereedsjonggestorvenPerk,enmet
Kloos,alsindsdelagere-schooltijd,enmetVanderGoes,ensindsdestudentenjaren
ookmetDiepenbrock.
Aldezen,inleeftijdtussendetwintigendertig,haddenindevoorafgaandejarenòf
weleensvanelkaargehoord,ofelkaarweleensontmoet,òfzijwarenvrienden
geworden.Erwaszelfseenclubgeweest.IndatgezelschapFlanorhaddenzijelkaar,
maarookvaakzichzelfnaderlerenkennen.Iederbrachtuithetmilieuvanzijnjonge
jarenhetzijnemee,alsvoorlopigeverwor-
EnnoEndt,Hetfestijnvantachtig
11
venheden,dienugetoetstwerden.Hetbeeldvaneenvaderdiezichnadrukkelijkhad
latengelden,zoalsbijVanDeysselofVanEeden,ofdie,jonggestorven,alleeneen
liefdevolineregehoudenherinneringvoordezoonkonzijn,zoalsvoorHerman
Gortergold.Defiguurvaneenkille,ofjuistinnigmeelevendemoeder.Deomgeving
vanhetouderhuis,somsprovinciaalenlandelijk,alsinVanEedensHaarlem,het
WinschotenvanPaap,ofzoalsDordrechtvoorJanVeth.Maarvoordemeestenwas
Amsterdamhetdecorvanhunjeugdgeweest,endaarvooralhaddenzijde
industrialisatie,dievanafdejarenzestigineeneenparigeversnellingraakte,kunnen
ervarenaandetallozeuiterlijkeveranderingen.
‘Wijwarennietvanijzerofsteen,maarwijhaddenwarmemenschenharten,
hartenvanmaatschappelijkewezens,dieharderkloppenoflangzamer
gaannaardenhartslaghunnermaatschappij.Wijhebbengezien,hoegeheel
Amsterdamzichhervormdevaneen17deen18deeeuwschestad,met
haarhoekenengrachtenenstraatjesvankleinhandwerk,toteenstadvan
magazijnenengroot-handwerkenfabriek.Wijhebbendegroote
economischeveranderinggezieninmiddelenvanverkeer.Wijhebbenhet
groot-kapitaalzienneerstrijkenindestad,endebuitenwijkenziengroeien
methunhonderdduizendproletariërs.Wijhebbendenboerenstandenden
middenstandeenoogenblikzienomhoogkomen,endaarna,verarmd,zijn
kinderenzienleverenaanhetproletariaat.Dieveranderingvandingen
waseenveranderingvanmenschen!Erkwamennieuwekrachtenter
aanwending,erwerdennieuwewezensgevormd,wijzelvewarendie
nieuwewezens.Demaatschappijzoueenandereworden,erkwamen
nieuweengrooterekrachten,erzoueennieuwengrootergelukkomen.-
Wijwarenzeerjongekinderen,terwijldatgaandewas,metoogenzoo
gevoeligalswater.Erginggeenenkeloogenblikvoorbij,datnietietsvan
dienieuwekrachtenzichinonsplantte.Hetwarenmaatschappelijke
krachten,krachten,diedemaatschappij,dusieder,treffen,enwijwaren
erdusaltijddooromgeven.Alonzezinnen,onshart,onshoofd,onze
handen,onsgeslachtwerdenerdoorgeraakt.’
EnnoEndt,Hetfestijnvantachtig
12
HermanGorterinzijneerstestudiejaar(1884)
EnnoEndt,Hetfestijnvantachtig
13
DatschrijftGorteralshijterugblikt,aanheteindvandieeeuw,opdejeugdjarenvan
zijnmededichtersPerk,VerweyenKloos,vanhemzelfenvanVanDeyssel.p.13-1
Ookvanhunschoolopleidingbrachtenzijvooreendeeldezelfdeervaringenmee
naardetijdvanhunadolescentieengroepsvorming.VanEedenssmaakvoorhet
veilig-pittoreskeheldenverledenkondenzijallenherkennen(maarsommigentrokken
ereenviesgezichtbij),alszijtenminsteeenlagereschoolbenoordenderivieren
haddenbezocht.DanwarenCaninefaten,ridders,maarvooralzeevarendekooplieden
enSpanjaardenhenvertrouwd.Onderhendiehetmeestnaarvorenzoudentreden
waseenviertalafkomstigvandeeersteh.b.s.aandeKeizersgracht,enzíjtenminste
haddenvanhunleraarDoorenboseenuitstekendeeigenkijkopdewereldliteratuur
meegekregen.Ookkregenscholierenvanhetvervolgonderwijseenafschaduwing
tezienvandeenormeontwikkelingdernatuurwetenschappenenzijkondenonder
deindrukrakenvandemachtoverdemateriedieteverwervenvieldoor
onbevooroordeeldwaarnemenencausaal-verstandelijkdenken.Gorter,zelfeenvan
degymnasiasten,wijsthieropinzijnterugblik:
‘WijkregenindeNatuurdiennieuwenblik,diendemodernewetenschap
heeft.Wijzagendeeenheidvangeestenstof,deorganischewordingvan
hetHeelal,aldieheerlijkedingendieeenjonghartverheugen.Wijzagen
hetweloppervlakkig,deburgerlijkemaatschappijleertharekinderenjuist
genoegomtebestaan,endatisnietveel,maarwijzagenhet.Onderhet
weinigezagenwijdeoneindigedieptenvanhetHeelal,derkennis.Dus
wijvoeldenonsookverstandelijkrijker,machtigerdanonzevaderen,wier
maatschappijopeenlagerekennisberustte.’
Enookindezeden,zegtGorter,indeomgangvanmannenenvrouweninliefdeof
vriendschap,kwamalthansdebeloftevanverruimingengrotermensengeluk,‘aldie
mogelijkheidzagenwij,nietbewust,maaronbewust,vaag,schemerachtig.Zijleek
eronsdestedieperdoor.’2
Hetlotbrachthenbijeen;omhetwatpreciezertebepalen:hunleeftijd,Amsterdam,
enhunletterzucht.Enhunafkeer.Zij
EnnoEndt,Hetfestijnvantachtig
14
haddenalleneenkiemvanonvredemetdeVictoriaansewerelddienogomhenheen
stond.Zijmaaktenzichinhungesprekkenbewust,wàtzijindiewereldvande
ouderenzoalverfoeiden.
Datwasbijvoorbeelddedorrewetenschapsbeoefeningdiezijbijhunstudiesin
deklassiekeletterengedemonstreerdkregen:BelehrungohneBelebung.Dehistorische
wetenschappenvandenegentiendeeeuw,bevrijdvanhetdictaatvangeestelijkeof
wereldlijkemachthebbers,begroevenzichmeteenrazendekennisdriftinhetverleden
enstapeldenmijnbergenvanfeitelijkhedenop,maarvergatenwaaromzijdatdeden,
‘zumLebenundzurTat’.p.14-1AegidiusTimmerman,inzijnHerinneringen:
‘IkhebzeldeniemandzoouitbundighorenlachenalsPerk,toenwij(...)
opeenprachtigendaginJunibijeenbetoogvandien(...)Prof.aanwezig
waren,datscheentehandelenoverdevraagoferopeenzekereplaatseen
alfaofeenètamoeststaanenwaarProfessorZoetmeel,endezeergeleerde
ReuzelendescherpzinnigeBergekekukdealfaeischtenenz.enz.totin
hetoneindige...-Jacqueslag,metzijnlinkerelleboogoverdetafelheen
dwijlend,metblauweoogennaardeblauweluchttekijken,(...)Totop
eenseenderonzen(...)dievlakonderdenkathederzat,zijndikke
ellebogenmeteenhardenbonkopdetafellietsmakkenmeteenluidG.V.D.
Datwaseenargumentopdenmanafenonsallenuithethartgegrepen.
Welachten,lachtendatderamenrinkelden.Jacqueswasinhetgeheel
niettotbedarentebrengen,vooralomdatdeProf.meteeninzijnwoede
decollegessloot.’2
EnGorterroepthetbeeldvanditsoortdetaillerendekamergeleerdenopaanhetslot
vaneenlezingvoorzijnmedestudenten:
‘Alsspinnenzittenzijteloeren,middeninhunnet,omelkaareenofander
arm,schitterend,Attischvliegjeaftevangen,enalszijhethebben,zuigen
zijhetalleschoonheiduit,omonshetdoodeendroogeomhulselteeten
tegeven.’3
Gorterheeftdannogmaarnetzijnnegentiendeverjaardaggevierdenispassinds
tweemaandenstudent.ZijnuitvalzaldanookwelmeerDiepenbrocksovertuiging
weergeven.Diepenbrockhadhemzojuistdoordegroentijdheengeholpen,zoals
Timmermandatdriejaareerder,in1880,methemzelfhadgedaan:
EnnoEndt,Hetfestijnvantachtig
15
‘Jijwastoenikaankwamonderdatheelerottezoodjestudentendeeenige
meteenharteneenzielendatjemijdienietonthoudenhebtvan'tbegin
af,daarbenikjealtijddankbaarvoorgeweest.(...)Jijwasvoormijde
vriendvanKloos,deeerstediehembegreepenverdedigdeonderdebête
studententroep.EntoenlaterPerkzijnboekuitkwam,wathebikdaareen
mooieherinneringvanopjekamerindeFransHalswaarjemedesonetten
voorlasenmedeeersteaandoeningvankunst,vanietsmooiszooalsik
alleennogmaarvanGoetheendemuziekkende,inHomerischewoorden
hebtgegeven.Toenikin83Gorterleerdekennenenikhetzelfdevoor
hemdeedwatjijvoormijgedaanhebt,dachtikaltijdaanjeenheb'them
dikwijlsverteld.’p.15-1
Diepenbrocknuhadeengrenzelozeverachtingvoordetoenmaligebestuderingvan
deklassieken.Ookwetenwij,wathijsamenmetGorter,‘vor20Jahre’schrijfthij
in1904,las:‘dieUnzeitgemäszeBetrachtungen,vondenenunsdie2teammeisten
entzückte.’2OpdeeerstebladzijreedsvanditessayvanNietzscheisdeformulering
BelehrungohneBelebungtelezen,dieikzoëventoepaste.Devolledigetitelvanhet
geschriftluidttrouwens(metmijncursivering):VomNutzenundNachtheilder
HistoriefürdasLeben.
Watzijnogmeerverfoeiden:dezwak-romantischegevoelentjesvanrozegeuren
maneschijnindeboudoirpoëzie,kunstdienietuiteenbehoeftevoortkwammaarals
eenspelbeoefendwerd,naarvoorbeelden.3Enterleringenvermaak,zodatde
onderwerpengodsdienst,huisgezinenvaderlandbijvoorkeurwerden‘bezongen’,
ende‘zangers’veelaldomineeswaren,diehundichtstukkenkleeddeninde
‘lappenmantelderconventietaal’.4‘Natuurlijkteltdepoëzie,alsiederegodsdienst,
ookháreoningewijden,’schrijftKloosin1882quasi-vergoelijkend(alsofdetoestand
diehijtekent,rechtvanbestaanzouhebben):
‘...oningewijden,die,verleiddoorhetgemak,waarmedeeengevormde
taalzichlaathanteeren,metvlijtenvlugheidhungemoeddenvolkegaan
ontboezemen.Passieishunonbekendenverbeeldingwordthun
overvloedigtoegereiktdoorhetdagelijkschgebruik,ofdoorherinneringen
aan
EnnoEndt,Hetfestijnvantachtig