Het einde van het convivenciamodel in Spanje

114 Pages·2012·1 MB·Dutch

by  Alice Diemel

Het einde van het convivenciamodel in Spanje

de uitzetting van de Joden (1492) en de Moriscos (1609)

Masterthese

Departement Religiewetenschappen en Theologie Universiteit Utrecht
Master Religies in Hedendaagse Samenlevingen, Islam Tracé

Alice Diemel 8240116
30 augustus 2012

Eerste begeleider Prof. Dr. Martha Frederiks
Tweede begeleider Dr. Lucien van Liere
Inhoud

Algemene Inleiding

DEEL 1 Al-Andalus en het convivenciamodel in historisch perspectief en theoretisch
kader

1 Het ontstaan van Al-Andalus en enkele ontwikkelingen in het kort
1.1 Inleiding 10
1.2 De mosliminvasie op het Iberisch schiereiland in 711 11
1.3 Politieke en bestuurlijke ontwikkelingen in Al-Andalus en de Reconquista
kort weergegeven 13
1.4 Culturele en wetenschappelijke ontwikkelingen in Al-Andalus in het kort 16
1.5 Van dhimma naar convivencia 19
1.6 Conclusie 21

2 Het convivenciamodel: een theoretische verkenning
2.1 Inleiding 23
2.2 Etymologie van het begrip ‘Spanjaarden’ 24
2.3 Het kastesysteem: het gezamenlijk leven van Joden, moslims en christenen 25
2.4 Een definitie van het begrip ‘convivenciamodel’ 28
2.5 Groeiende religieuze intolerantie jegens de Joodse gemeenschap 30
2.6 De converso-kwestie 33
2.7 Limpieza de sangre en de Spaanse Inquisitie 35
2.8 Het einde van de Morisco-gemeenschappen in Spanje 38
2.9 Samenvatting en conclusie 39

DEEL 2 The Last Jew en De Hand van Fatima

3 The Last Jew, een roman van Noah Gordon (2000)
3.1 Inleiding 42
3.2 De auteur van de The last Jew in kort bestek 42
3.3 The Last Jew in het kort 42
3.4 De opbouw van The Last Jew 44
3.5 Beknopte navertelling van The Last Jew 44
3.6 Tot slot 52

4 De Hand van Fatima, een roman van Ildefonso Falcones de Sierra (2009)
4.1 Inleiding 53
4.2 Over de auteur van De Hand van Fatima 53
4.3 De Hand van Fatima in kort bestek 53
4.4 De opbouw van De Hand van Fatima 55
4.5 Beknopte navertelling van De Hand van Fatima 55
4.6 Tot slot 74

2
DEEL 3 Een analyse van de romans The Last Jew en De Hand van Fatima

5 De verschillende thematieken uit The Last Jew nader belicht aan de hand van de
wetenschappelijke literatuur
5.1 Inleiding 76
5.2 De roman The Last Jew: beeld en thema’s
5.2.1 Het door Gordon geschetste beeld in The Last Jew 76
5.2.2 De belangrijkste thema’s die het beeld in de roman vormen 79

5.3 Een analyse van The Last Jew
5.3.1 De Joodse gemeenschap: antisemitisme, Jodenvervolgingen en bekeringen 80
5.3.2 De conversos, converso-fobie en de Spaanse Inquisitie 83
5.3.3 Limpieza de sangre 85
5.3.4 De relikwieënhandel 86
5.3.5 Een aantal historische onnauwkeurigheden in de roman The Last Jew 87
5.4 Conclusie 88

6 De verschillende thematieken uit De Hand van Fatima nader belicht aan de hand
van de wetenschappelijke literatuur
6.1 Inleiding 90
6.2 De roman De Hand van Fatima: beeld en thema’s
6.2.1 Het door Falcones geschetste beeld in De Hand van Fatima 90
6.2.2 De thematiek in de roman 92
6.3 Een analyse van De Hand van Fatima
6.3.1 De Moriscos: van repressieve maatregelen tot gedwongen assimilatie 93
6.3.2 Crypto-moslims 94
6.3.3 De opstand in de Alpujarras en de uitzetting van de Moriscos 95
6.3.4 De Loden Boeken van de Sacro Monte en het Evangelie van Barnabas 97
6.4 Conclusie 101

7 Conclusie
7.1 Inleiding 103
7.2 De moslims 103
7.3 De Joden 104
7.4 De christenen 105
7.5 De conversos 106
7.6 De Inquisitie 107
7.7 Het convivenciamodel 107
7.8 De centrale vraagstelling 108

Begrippenlijst

Bibliografie en websites
3
4
Algemene inleiding

Aanleiding en vraagstelling

Religieuze intolerantie heeft door de eeuwen heen voor een dynamisch, zij het weinig positief,
gekleurd palet gezorgd. Opstanden, kruistochten, gedwongen bekeringen, vervolgingen, uitzettingen
en genocides maken allemaal deel uit van de keer- en schaduwzijde van religie. De interreligieuze en
interculturele dynamiek van de huidige West-Europese multiculturele samenlevingen maakt
‘culturele en religieuze tolerantie’ opnieuw actueel.
Tijdens mijn studie ‘Religion in Contemporary Societies’, waarbinnen ik het islam-tracé volgde aan de
Universiteit van Utrecht en de Universiteit van Amsterdam, is mijn interesse gewekt in het
islamitische rijk Al-Andalus op het Iberisch schiereiland (711-1492) en het fenomeen van het
‘vreedzaam samenleven’ van Joden, moslims en christenen, gedurende de Reconquista, dat ook wel
aangeduid wordt met de term convivencia en meer in het bijzonder in de omstandigheden rondom
de beëindiging ervan.
Bijna acht eeuwen lang, hebben moslimbeschavingen - Arabieren, Syriërs en Berbers - de scepter
gezwaaid over een groot deel van het Iberisch Schiereiland. Dit resulteerde in een bloeiende en
hoogstaande cultuur waarvan Europa tot op de dag van vandaag haar vruchten plukt. Niet het hele
Iberische schiereiland werd ingenomen door de moslims. In het noorden bleven een aantal
christelijke koninkrijken onafhankelijk. Van daaruit is langzaam maar zeker de strijd om de
gebiedsherovering op gang gekomen, die bekend staat als de Reconquista. De verovering van
Granada in 1492 door Los Reyes Católicos, de katholieke koningen Ferdinand II van Aragon (1452-
1516) en Isabella I van Castilië (1451-1504) luidde het einde in van acht eeuwen moslimaanwezigheid
op het Iberisch schiereiland. Met de val van de Nasridendynastie, het laatste moslimrijk, kwam er
niet alleen een einde aan de Reconquista, maar ook aan de religieuze pluraliteit, die kenmerkend was
voor de Andalusische samenleving. Het christendom groeide uit tot een totalitaire staatsreligie en
Joden en moslims moesten zich bekeren of het land verlaten. Aan het ‘vreedzaam samenleven’
tussen de drie bevolkingsgroepen was echter al veel eerder een einde gekomen. Antisemitisme is
een belangrijke oorzaak voor het uiteenvallen van het convivenciamodel. Een ander belangrijk
onderdeel van het uiteenvallen van het convivenciamodel wordt gevormd door de converso-kwestie.
Door het ontstaan van een grote groep conversos, (gedwongen) bekeerlingen van Joodse origine,
binnen de christelijke kaste vervaagden de etnisch-religieuze grenzen tussen de Joodse en de
christelijke kasten. De preoccupatie met het hebben van een zuivere genealogische lijn, die duidde
5
op een nobele christelijke afstamming, begon vanaf dat moment een steeds groter rol te spelen en
leidde uiteindelijke tot een ongekende etnische zuiveringspolitiek waarbij de limpieza de sangre, de
‘bloedzuiverheid’, een belangrijke rol speelde.
In het onderwijs en in de literatuur is er relatief weinig aandacht voor de fase in de geschiedenis van
Spanje, die wordt gekenmerkt door christelijk exclusivisme, razernij om ‘bloedzuiverheid’ en de
deportatie van vele tienduizenden Joden en moslims. Integendeel, vaak is deze geschiedenis
weggeschreven om antisemitische en anti-islamredenen. We kennen het jaar ‘1492’ voornamelijk als
‘het jaar waarin Columbus Amerika ontdekte’. Ook over Al-Andalus bestaat niet veel algemene
kennis, noch van de positieve invloeden die deze Andalusische cultuur op de intellectuele, muzikale,
literaire, architectonische en wetenschappelijke ontwikkelingen van Europa heeft gehad.
De laatste jaren zijn er een aantal romans verschenen die de repressie en uiteindelijke verdrijving van
de Joden en de moslims uit Spanje tussen 1492 en 1614 hebben gethematiseerd. In de historische
romans The Last Jew van Noah Gordon uit 2000 en De Hand van Fatima, van Ildefonso Falcones de
Sierra uit 2009, wordt op indrukwekkende wijze vorm gegeven aan dit thema. Beide romans hebben
respectievelijk een Joods en een islamitisch personage als hoofdpersoon. The Last Jew speelt zich af
in de periode na het uitdrijvingsedict van 1492, waarbij de Joden uit Granada en later uit heel Spanje
verdreven worden. De Hand van Fatima speelt zich af in de periode van 1568 tot 1614, ten tijde van
de opstand van de Moriscos in de Alpujarras tegen de christenen (1568-1571) en de afkondigingen
van de uitdrijvingsedicten.
Ik heb deze romans als uitgangspunt genomen voor de bespreking van het einde van het
convivenciamodel op het Iberisch schiereiland als gevolg van de etnische zuiveringspolitiek die in
1492 leidde tot de definitieve uitzetting van de Joodse gemeenschap uit Spanje en in 1609 tot de
uitzetting van de Iberische moslims. In hoeverre de in de romans gepresenteerde thema’s
overeenkomen met de historische werkelijkheid is het onderwerp van deze masterthese.
De vraag die ik centraal stel is de volgende:

Welk beeld schetsen de romans The Last Jew en De Hand van Fatima van de onderdrukking van de
Joodse en islamitische religie en cultuur door de katholieke autoriteiten in Spanje van 1492 tot
1614 en in hoeverre komt dat beeld overeen met de historische feiten zoals die naar voren komen
in wetenschappelijk onderzoek?

6
Opbouw van de These en Werkwijze

Om een antwoord te formuleren op bovenstaande vraag heb ik deze these als volgt opgebouwd. De
these bestaat uit drie delen. Deel één bevat een inleiding op het ontstaan van Al-Andalus en een
aantal van de meest in het oog springende ontwikkelingen op politiek, bestuurlijk, cultureel, religieus
en intellectueel gebied. Het tweede hoofdstuk gaat dieper in op een aantal begrippen die van belang
zijn voor de analyse van de beide romans. Ik bespreek onder andere het convivenciamodel, de
converso- en Morisco-problematiek.
In deel twee zijn de hoofdstukken drie en vier achtereenvolgens gewijd aan de romans die centraal
staan in deze these: The Last Jew van de auteur Noah Gordon en De Hand van Fatima van de auteur
Ildefonso Falcones. Ik leid de roman kort in en maak daarbij beperkt gebruik van een aantal
begrippen uit de narratologie, die ik als handvatten gebruik om tot een inleidende en basale
verhaalanalyse te komen: wat wordt er gethematiseerd en op welke wijze wordt het thema
vormgegeven; hoe kunnen we de titel verklaren en wat vormt de rode draad van de roman? Daarna
geef ik een samenvatting van de roman waarbij ik zo dicht mogelijk bij de oorspronkelijke verhaallijn
blijf. Tot slot licht ik het plot toe aan de hand van de belangrijkste motieven, zodat er een opmaat
ontstaat voor verdieping in en analyse van de thematiek.
In deel drie van de these reconstrueer ik in het vijfde en zesde hoofdstuk de beelden die in de
romans worden geschetst. Hieruit destilleer ik een aantal thema’s aan de hand waarvan ik met
behulp van de wetenschappelijke literatuur tot een vergelijking kom met het door de auteurs
geschetste beeld en de historische werkelijkheid.
Ten slotte kom ik in het laatste hoofdstuk terug op de centrale onderzoeksvraag die ik beantwoord
aan de hand van enkele concluderende opmerkingen.

7
8
DEEL 1
Al-Andalus en het convivenciamodel:
in historisch perspectief en theoretisch kader

9
1 Het ontstaan van Al-Andalus en enkele ontwikkelingen in het kort

1.1 Inleiding

De romans The Last Jew en de Hand van Fatima zijn beide gesitueerd in de vijftiende en de zestiende
eeuw van Spanje en Portugal ten tijde van de afronding van de Reconquista en de sterk toegenomen
macht van de christelijke koninkrijken en de Katholieke Kerk in deze periode. Van vreedzaam
samenleven tussen Joden, moslims en christenen is geen sprake meer. De katholieke koningen willen
Spanje unificeren tot één geografisch gebied, met één taal, onder één monarch en met één religie:
het christendom. Dit heeft verregaande gevolgen voor de aanwezige joden en moslims in het Spanje
van 1492.1 Voordat de christelijke koninkrijken zo machtig werden, was er sprake van een zeker
evenwicht tussen de drie religieuze bevolkingsgroepen. In dit hoofdstuk schets ik hoe de
verhoudingen tussen de drie religieuze bevolkingsgroepen in Al-Andalus geleidelijk aan onder
toenemende christelijke superioriteit veranderden.
Ik beschrijf in 1.2 de invasie van het Iberisch schiereiland door Arabieren, Berbers en Syriërs in 711,
die leidde tot het ontstaan van Al-Andalus, en de redenen waarom de invasie in het relatieve korte
tijdsbestek van enkele jaren tot stand kon komen. Daarnaast schets ik op hoofdlijnen de relevante
politieke en bestuurlijke ontwikkelingen van Al-Andalus en de Reconquista (1.3) alsmede de culturele
en intellectuele ontwikkelingen in het islamitische rijk (1.4). In 1.5 bespreek ik de positie van de
Joden en de christenen op het Iberisch schiereiland ten tijde van het moslimbewind. Ten slotte sta ik
stil bij de overgang van een periode van relatieve religieuze tolerantie onder de dhimma naar een
intermezzo van moslimintolerantie jegens de christenen en de Mozaraben, de gearabiseerde
christenen onder de Almoraviden, naar de periode waarin het samenlevingsmodel tussen christenen,
Joden en moslims een verschuiving laat zien in de onderlinge machtsverhoudingen die leidde tot het
convivenciamodel.

1 Américo Castro, The Spaniards, An Introduction to Their History, University of California Press, Berkeley, Los
Angeles & London, 1971, pag. 129.
10