Heshiisyada Caalamiga Ah Ee Ugu Waaweyn Ee Xuquuqda Aadanaha

276 Pages·2012·1 MB·Somali

OFFICE OF THE
UNITED NATIONS
HIGH COMMISSIONER
FOR HUMAN RIGHTS
Heshiisyada Caalamiga Ah Ee Ugu
Waaweyn Ee Xuquuqda Aadanaha
UNITED NATIONS
POLITICAL OFFICE
FOR SOMALIA
Heshiisyada Caalamiga Ah Ee
Ugu Waaweyn Ee Xuquuqda
Aadanaha
UNITED NATIONS OFFICE OF THE
POLITICAL OFFICE UNITED NATIONS
HIGH COMMISSIONER
FOR SOMALIA
FOR HUMAN RIGHTS
Ogeysiis
Buuggan ganacsi ahaan looma iibinayo. Waxaase la ogolyahay in waxyaabaha ku qoran buuggan six xor ah looga
soo xigsado ama mar kale la daabaco, haddii buugga xaqiisa loo qiro oo nuqul ka mid ah waxa la daabacayo oo
wata waxyaabaha mar kale dib loo daabacayna loo diro Xafiiska Wakiilka Sare ee Qaramada Midoobay u qaabilsan
Xuquuqda Aadanaha: Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights, Palais des Nations, 8-14
Avenue de la Paix, CH-1211 Geneva 10, Switzerland.
Printing: UNON, Publishing Services Section, Nairobi, ISO 14001:2004-certified.
Tusmada
Arar .......................................................................................................................................vi
Baaqa Caalamiga ee Xuquuqda Aadanaha ..............................................................................1
Heshiiska Caalamiga ah ee Xuquuqda Madaniga iyo Siyaasadda ...........................................8
Baratakoolka aan qasabka ahayn ee Heshiiska Caalamiga ah ee Xuquuqda Madaniga
iyo Siyaasadda ....................................................................................................................29
Baratakoolka Labaad ee Iktiyaariga ah ee Heshiiska Caalamiga ah ee Xuquuqda
Madaniga iyo Siyaasadda looguna talagalay ciribtirka ciqaabta dilka-toogashada .................34
Heshiiska Caalamiga Ee Xuquuqda Dhaqaalaha, Arimaha Bulshada Iyo Dhaqanka ............38
Borotokoolka Iktiyaariga ah ee Heshiiska Caalamiga ah ee Xuquuqda Dhaqaalaha,
Bulshada iyo Dhaqanka ......................................................................................................50
Axdiga Caalamiga ah ee Ciribtirka Dhammaan Noocyada Cunsuriyadda Isirka ..................61
Heshiiska Tirtiridda Dhammaan Qaababka Takooridda Haweenka .....................................75
Sharciyada Habka Ikhtiyaariga ee Heshiiska Tirtirida Dhamaan Qaababka Takoorida
Haweenka ..........................................................................................................................89
Heshiiska Lidka ku ah Jidhdilka iyo Kuwa Kale ee Arrxan Darro Aadaminimada Lid
ku ah ama Hab Dhaqan Quudhsasho, ama Ciqaab ............................................................96
Habka Ikhtiyaariga ee Heshiiska Lidka ku ah Jidh Dilka iyo Kuwa kale ee Arxan
Darada ku ah Bani Aadanimada ama Habdhaqanka Quudhsasho ama Ciqaab ................111
Heshiiska Xuquuqda Caruurta .........................................................................................126
Sharciyada Habka Ikhtiyaariga ee Heshiiska Caalamiga ah ee Xuquuqda Caruurta
ee Ka-qaybgalka Caruurta ee Dagaalada Hubaysan ..........................................................148
Sharciyada Habka Ikhtiyaariga ee Heshiiska Xuquuqda Caruurta ee La Xidhiidha Iibka
Caruurta, Ka Ganacsiga Jidhka Caruurta, iyo Caruurta loo Adeegsado Sawirada Jinsiga/
galmada ............................................................................................................................155
Axdiga Caalamiga ah ee Ilaalinta Xaquuqda Dhamaan Shaqaalaha Soogalootiga ah iyo
Xubnaha Ka-tirsan Qoysaskooda ......................................................................................164
iii
Heshiiska Xuquuqda Dadka Naafada ah ...........................................................................204
Hab-Maamuuska Ikhtiyaariga ah (borotakoolka) ee Axdiga Ilaalinta Xuquuqda Dadka
Naafada ah .......................................................................................................................243
Heshiiska Caalamiga ah ee Ka-badbaadinta Dhamaan Dadka Qarinta Khasabka ah ..........248
iv
Hordhac
Waxaa buuggan mar kale lagu daabacayaa heshiisyada caalamiga ah ee xuquuqda aadanaha
ee waaweyn iyagoo lagu soo koobay bug yar. Marka ay daabacayso heshiisyada waaweyn oo
Af Soomaali ah, Waaxda Xuquuqul Insaanka ee Xafiiska Qaramada Midoobay u Qaabilsan
Arrimaha Siyaasadda Soomaaliya waxay rajeynaysaa inay heshiisyada ka dhigto kuwo ay heli
karaan dadkoo dhan, gaar ahaan mas’uuliyiinta Dowladda, bulshada rayidka, dadka u dooda
xuquuqda aadanaha, qareenada iyo sharci yaqaanada, culimada iyo dadka kale ee daneeya
shuruucda iyo shuruudaha xuquuqda aadanaha.
Waaxda Xuquuqul Insaanka ee UNPOS waxay jeceshahay inay mahad u soo jeediso Kuliyadda
Shareecada iyo Qaanuunka ee Jaamacadda Muqdisho, Kuliyadda Qaanuunka iyo Shareecada ee
Jaamacadda Dowladda Puntland iyo Kuliyadda Qaanuunka – Shaybaarka Kaalmada Sharciga
ee Jaamacadda Hargeysa, waxayna ugu mahadinaysaa iskaashiga ay kala yeesheen diyaarinta
buuggan.
v
Arar
Xuquuqda aadanuhu waa wanaag caalami ah oo adduunka oo dhan laga tixgeliyo waana udub-
dhexaadka nabad waarta iyo horumar ka hirgala Adduunka. In la garowsado in sinnaanta iyo
xuquuqda lama taabtaanka ah ee dhammaan xubnaha qoyska baniaadanka waa waxay xoriyadda,
caddaaladda iyo nabaddu ku tiirsanyihiin.
Heshiisyada xuquuqda aadanaha ee Qaramada Midoobay ayaa ah xuddunta nidaamka caalamiga
ee horumarinta iyo ilaalinta xuquuqda aadanaha. Waxay xambaarsanyihiin xuquuqda qof walba
oo Adduunka ku nool uu mudanyahay, waxayna dejinayaan nidaam ilaalin ee caalami ah si loo
xaqiijiyo in xuquuqdan la dhowro.
Soomaalia waxay qayb ka qaadatay horumarinta nidaamka caalamiga ah ee xuquuqda aadanaha,
waxayna horeba qayb uga tahay dhowr ka mid ah heshiisyada xuquuqda aadanaha. Sannadkii
1975, Soomaaliya waxay saxiixday oo ku biirtay Heshiiska Ciribtirka Kala-takoorka Isirrada,
Heshiiska ka dhanka ah Jirdilka iyo Siyaaba kale ee xun ee dadka loola dhaqmo, sida Ciqaabta
Naxariis Darrada ah, Baniaadannimada ka baxsan, Sharaftana wax u dhima, iyo weliba Heshiiska
Xuquuqda Dhaqaale, Bulsho iyo Dhaqan. Sannadkii 1990, Soomaaliya waxay saxiixday oo ku
biirtay Heshiiska Caalamiga ah ee Xuquuqda Madaniga iyo Siyaasadda iyo Borotokoolkiisa
kowaad ee aan qasabka ahayn. Bishii September ee 2011, intii lagu gudajiray Dib-u-eegidda
Caalamiga ah ee Marxaladlaha ah ee Golaha Xuquuqda Aadanaha, Soomaaliya waxay caddeysay
inay ka go’antahay inay xubin ka noqoto – ama inay qaado tallaabooyin ku aaddan arrintan –
dhammaan heshiisyada xuquuqda aadanaha ee asaasiga ah iyo borotokoolladooda aan qasabka
ahayn.
Hase ahaatee, wacyiga guud iyo garashada macnaha dhabta ah ee heshiisyadan weli way
hooseeyaan, sidoo kale waxaa meesha ka maqan oon jirin agabyo iyoo qoraallo ka hadlaya
xuquuqda aadanaha oo Af Soomaali u tarjuman, taasoo ah caqabad weyn oo hortaagan in dalka
lagu xoojiyo wacyiga xuquuqda aadanaha sarena loo qaado fahamka ballaaran.
Iyadoo arrintan la eegayo ayaa qoraalkan ama buuggan la daabacay. Xafiiska Qaramada
Midoobay u Qaabilsan Soomaaliya (UNPOS) iyo Xafiiska Wakiilka Sare ee Xuquuqda
Aadanaha (OHCHR), markay Af Soomaali u tarjumayaan heshiisyada xuquuqda aadanaha
ee waaweyn, waxay rajaynayaan in xuquuqda aadanaha loo soo dhoweeyo dadweynaha, si ay
mas’uuliyiinta Soomaaliyeed, xubnaha bulshada rayidka, dadka u dooda xuquuqda aadanaha
iyo muwaadiniinta caadiga ahiba ay u helaan, u fahmaan, una adeegsadaan.
Xuquuqda aadanaha, iyo mas’uuliyadda naga wada saaran inaan ilaalino, waa wanaag caalamka
ka dhexeeya waana mas’uuliyad saraan dadka deegaanka. Waxaan rajeynaynaa in qoraalkan
uu ka dhigi doono garashada Soomaalidu ay u leeyihiin heshiisyada caalamiga ee xuquuqda
vi
aadanaha mid qotodheer, abuuri doonana dhaqan dhab ah ee xuquuqda aadanaha oo ka dhasha
gudaha Soomaaliya. Waxaan sidoo kale rajeynaynaa in dadka Soomaaliyeed ay xuquuqul
insaanka u adeegsadaan qalab ay ku xoojiyaan sharciga iyo kala dambeynta, ku ilaaliyaan, kuna
horumariyaan sharafta dadka Soomaaliyeed. Intaa iyo in ka badanba way mudanyihiin.
Augustine P. Mahiga Navanethem Pillay
Ergeyga Gaarka ah ee Xoghayaha Qaramada Midoobay
Guud ee Qaramada Midoobay u Wakiilka Sare ee Xuquuqda Aadanaha
qaabilsan Soomaaliya
vii
viii
Baaqa Caalamiga ee Xuquuqda Aadanaha
Waxa lagu ansaxiyay qaraarkii Golaha Guud ee tirsigiisu yahay 217A (III),
10-kii December 1948
HORDHAC
Iyadoo aqoonsiga sharafta uu ku dhashay iyo xuquuqda maguurtada ah ee ay u siman-yihiin
dadweynaha adduunku uu yahay saldhigga xorriyada, caddaaladda iyo nabadda dunida.
Iyadoo aqoonsi la’aanta iyo ku tumashada xuquuqda aadanuhu ay ka dhasheen falal waxashtinimo
ah oo shucuurta aadanuhu ka danqato iyo iyadoo gaaritaanka duni aadanaha ku nooli haystaan
xornimo ay ku cabbiraan fikradahooda iyo waxay aaminsan yihiin iyo iyagoon qabin cabsi iyo
baahi, laguna dhawaaqay inay tahay ujeedada ugu weyn ee uu dadku leeyahay.
Iyadoo ay tahay lagama maarmaan in xuquuqda aadanuhu ay noqdaan kuwo sharcigu dhowro,
si uusan qofku, ugu dambeynta, ugu baahan inuu xoog kaga soo horjeesto cadaadiska.
Iyadoo ay tahay lagama maarmaan in sare loo qaado horumarinta xiriirka saaxiibtinimo ee ka
dhexeeya Dowladaha.
Iyadoo dadyowga dunidu ay ku caddeeyeen mar kale Dastuurka Qaramada Midoobay sida ay
u aaminsan yihiin sharafta iyo qiimaha qofka aadamiga ah iyo sinnaata xuquuqda ragga iyo
dumarka iyagoo goostay inay hore u mariyaan bulshada heerka, noloshoodane la wanaajiyo
iyagoo ku nool xornimo ballaaran.
Iyadoo Dawladaha xubnaha ka ah Qaramada Midoobay ay dhexdooda iska ballan qaadeen
iyagoo la kaashanaya Hayadaha caalamiga ah sare u qaadidda dhowritaanka iyo xushmaynta
xuquuda aadanaha iyo xorriyadda aasaasiga ah.
Iyaadoo helitaanka aragti midaysan ee la xiriirta xuquuqdan iyo xorriyaadkan ay tahay arrin
qiima weyn ku fadhisa si loo fuliyo ballan qaadkan.
Golaha loo dhanyahay ee Qaramada Midoobay wuxuu soo saarayaa Baaqan oo saldhig u ah
dadyowga dunida ku nool dhammaantood sidii qof waliba ama xubin kasta oo ka mid ah
bulshada, isagoo maskaxda ku haya Baaqan, ugu dadaali lahaa sare u qaadidda dhowritanka
xuquuqdan iyo xorriyaadkan, isagoo u mareya waxbarasho iyo barbaarin, talaabooyin xiriir
ah qaadaya xagga dibadda iyo gudahaba sidii loo xaqiijin lahaa in si dhab ah loo aqoonsado